DEspERAcI

TEACHER GUIDE
EU
FO
RIA
Desperaci
EUROPEAN FILMS
FOR INNOVATIVE
AUDIENCE
DEVELOPMENT
TEACHER GUIDE
1
TEACHER GUIDE
Desperaci
GATUNEK:
Dramat, historyczny
TEMATY:
Walka o niepodległość w latach 1848-49, partyzanci, zdrada, konflikt między jednostką a rządem
Po stłumieniu rewolucji Lajosa Kossutha z 1848 r.
przeciwko panowaniu Habsburgów na Węgrzech
powstały obozy internowania, do których zsyłano
ludzi podejrzanych o wspieranie Kossutha. Prawie
20 lat później niektórzy członkowie oddziału partyzantów Sándora Rózsa, uznawani za ostatnich
zwolenników Kossutha, zostali ponoć uwięzieni
w takim obozie. Za pomocą tortur psychicznych
i fizycznych oraz podstępu, strażnicy próbowali
zidentyfikować członków grupy i dowiedzieć się,
czy jest pośród nich sam Sándor. Kiedy jeden z
partyzantów, János Gajdar, zostaje przez starą
kobietę rozpoznany jako morderca, zostaje informatorem. Jeśli wskaże strażnikom mężczyznę,
który zabił więcej ludzi niż on sam, ma zostać
oszczędzony. W strachu o swoje życie, wydaje
kilku więźniów. Odrzucony przez współwięźniów
Gajda, przebywający w izolatce, zostaje zamordowany. Strażnicy szukając podejrzanych i Sándora, zaczynają przesłuchiwać więźniów, których
cele zostały otwarte w noc morderstwa. Podejrzani wydają pozostałych partyzantów, oszukani
obietnicą. Strażnicy mówią im, że istnieje szansa
stworzenia nowego militarnego oddziału oraz że
Sándor został ułaskawiony. Świętujący partyzanci dowiadują się, że tych, którzy służyli pod jego
dowództwem, czeka jednak egzekucja.
Ci, którzy nigdy nie widzieli filmów Miklosa Jancso z lat 60., gdy reżyser był w szczytowej formie,
są zwykle pod wielkim wrażeniem jego warsztatu. Kiedy trzeci film reżysera, „Desperaci”,
został pokazany w Londynie w 1965 r., krytycy
byli zaskoczeni. Był jak poważny, daleki od estetyki kampu i zdecydowanie niemuzyczny, a
Jancso, jak środkowoeuropejski Busby Berkeley, (amerykański reżyser i choreograf filmów
muzycznych) układał na ekranie wzory z postaci
ludzkich i koni, by zilustrować zdradę w historii
swojego kraju. Oglądanie po raz pierwszy „Desperatów” czy „Gwiazd na czapkach” z 1967 roku
to bycie świadkiem swoistego baletu filmowego,
mieszającego się z dramatem politycznym.
2
TEACHER GUIDE
W filmie „Desperaci” żołnierze austriaccy,
reprezentujący triumfujące Imperium Hapsburskie, więżą i przesłuchują węgierskich partyzantów, których rewolucja przeciwko rządom
imperium upadła. W połowie XIX wieku tylko
walczący u boku legendarnego Sandora Roszy
stawiają opór, wspierani przez chłopów. Z postaciami dramatu możemy albo sympatyzować,
albo ich nienawidzić, a problemy, które porusza
film można określić jako ogólne i uniwersalne.
To tak, jakby Jancso ze smutkiem je obserwował,
świadomy tego, kto zginie, a kogo zadaniem jest
zabijać. Mężczyzna biegnący w stronę horyzontu
zostaje z zimną krwią zastrzelony. Inny zostaje pojmany i czekają go tortury. Padają krótkie rozkazy,
będące apoteozą dialogu.
Wszystko ma miejsce w bardzo szczególnym
krajobrazie: rozległe, spalone letnim słońcem
węgierskie równiny, na których widać tylko domy
o bielonych ścianach, mężczyzn w płaszczach i ich
konie. Tak wygląda rozpadający się świat. Jest to
jednak świat, który przedstawia konkretną wizję
historii Węgier i dziejów człowieka, gdzie potężni
powoli triumfują nad słabszymi. Choreografia filmu jest tak precyzyjna, że układy oddziałują na
umysł tak długo, aż ich znaczenie staje się jasne
i zrozumiałe. Styl filmowania jest piękny i niemal
bezlitosny. Można go krytykować za brak emocji,
ale nie za brak siły przekazu czy chłodne uznanie
dla ilustrowanej sytuacji.
W późniejszych filmach, takich jak „Ożywcze wiatry” i „Czerwony psalm”, twórczość Jancso coś traci, staje się powtarzalna. Ponadto jego obsesja na
punkcie półnagich kobiet i schematów zaczyna być
męcząca. Gdy w latach 70. opuścił Węgry i wyjechał
do Włoch, by produkować filmy erotyczne, takie
jak „Grzechy prywatne, publiczne cnoty” (na podstawie historii z Mayerling), można było odnieść
wrażenie, że nie ma już nic wartościowego do
powiedzenia i nie potrafi przestać się powtarzać
czy uwydatniać swoich słabości.
Jednak jego pierwsze filmy były zadziwiające,
zarówno te opowiadające o buntownikach Kossutha z lat 1860. jak i o pokłosiu węgierskiej rewolucji
w 1919 roku. Obrazy te stanowią gorzką analizę
historii prześladowanego kraju Jancso i stanowią
komentarz na temat istoty przemocy. Nikt nie
próbował zrobić tego, co on, w taki wyjątkowy
sposób. Jest to jego niezwykłe dziedzictwo.
3
TEACHER GUIDE
„Desperaci” nie epatują typowymi dla stylu Jancsó elementami, które są tu widoczne w znacznie
mniejszym stopniu niż w późniejszych filmach:
dlatego ujęcia są dość krótkie i pomimo, że ruch
kamery jest precyzyjnie zaaranżowany, nie prezentuje takiego wyrafinowania i płynności stylu, jakiem będą charakteryzowały się jego późniejsze
filmy. Jednak akcja filmu rozgrywa się w ulubionym
dla Jancsó miejscu – jest nim węgierska puszta
(step), ukazana w dręczących promieniach słońca.
W filmie jest mało dialogów, a emocje bohaterów
są rzadko ujawniane. Jeden z krytyków opisał go
jako „całkowitą absorpcję treści przez formę”.
Jak wiele prac Jancsó, „Desperaci” opowiadają
o konkretnych wydarzeniach z historii Węgier.
Nie jest to jednak film historyczny czy dramat kostiumowy, pełen barokowych bohaterów, niedorzecznych czarnych charakterów, ze
szczęśliwym, patriotycznym zakończeniem. Jest
to ascetyczna, niemal abstrakcyjna wizja buntu
i porażki. Akcja całego filmu została sfilmowana
na wschodniowęgierskich stepach – rozległych
równinach, które wydają się nie mieć końca. Puszta, jej ogrom, surowy i płaski krajobraz stanowią
bardzo minimalistyczne tło. Krajobraz jest zawsze widoczny w intensywnych, ostrych promieniach słońca, z budynkami obozowymi o białych
ścianach, brutalnie zanurzonych w intensywnym
świetle słonecznym. Film jest czarno-biały, dzięki
czemu surowość bieli jest dobrze uwypuklona.
Miejsce akcji nierozerwalnie łączy film z Węgrami.
Puszta zajmuje wyjątkowe miejsce w świadomości
Węgrów, jak dziki zachód w świadomości Amery-
kanów. To surowe, naturalne środowisko, które
człowiek musi ujarzmić, pełne jest archetypicznych
postaci, które nauczyły się w nim żyć.
Kilka innych filmów Jancsó było również
kręconych na węgierskich stepach, co pokazuje
jego przywiązanie do tego miejsca. Surowość tła
znajduje odzwierciedlenie w ogólnym stylu wizualnym obrazu. Wiele filmów Jancsó charakteryzuje wysoki stopień sformalizowania, widzimy
aktorów w układach przypominających baletowe. Ujęcia cechuje elegancka prostota i styl.
Niewątpliwie jedną z mocnych stron Jancsó był
jego zmysł wizualny. Ruch w filmie przypomina
choreografię. Postaci poruszają się w określonych
układach i według wcześniej ustalonych schematów. Niewiele jest swobody, wszystko wydaje
się ściśle kontrolowane i wcześniej zaaranżowane.
4
TEACHER GUIDE
Film „Desperaci” został wyprodukowany przez
węgierską państwową firmę Mafilm. Budżet
wyniósł 17 milionów forintów, czyli około pół
miliona dolarów amerykańskich (po ówczesnym
kursie). Scenariusz napisał węgierski autor Gyula
Hernádi, którego Jancsó spotkał w 1959 r. Później
często współpracowali, aż do śmierci Hernádi w
2005 r. Jest to film czarno-biały, w formacie szerokoekranowym, autorem zdjęć jest Tamás Somló,
który regularnie współpracował z Jancsó.
Premiera „Desperatów” odbyła się w 1966 r na
Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Cannes,
gdzie film odniósł ogromny międzynarodowy
sukces. Węgierski krytyk filmowy Zoltan Fabri
nazwał go „prawdopodobnie najlepszym filmem
w historii węgierskiej kinematografii.” Krytyk filmowy Derek Malcolm umieścił „Desperatów” na
liście 100 najlepszych filmów w historii kina. Na
Węgrzech film obejrzało ponad milion ludzi (populacja kraju wynosi 10 milionów).
Scenarzysta
Gyula Hernádi (23 August 1926 – 20 July 2005)
was a Hungarian writer and screenwriter. He
wrote for 36 films between 1965 and 2005, mostly for director Miklós Jancsó. He, also, wrote many
novels, mostly surrealistic science fiction, or horror
stories with unique twists.
5
EU
FO
RIA
TEACHER GUIDE
This guide was made for nonprofit
educational purposes only.
All copyrights of images and texts
belong to their respective original
owners and are used under
"fair use" for this non-commercial
educational initiative.
EUROPEAN FILMS
FOR INNOVATIVE
AUDIENCE
DEVELOPMENT
6