postawy pacjentów aptek ogólnodostępnych

Nowiny Lekarskie 2013, 82, 5, 373–378
KATARZYNA ODOR1, MAGDALENA CERBIN-KOCZOROWSKA 2, MAGDALENA WASZYK-NOWACZYK 2,
MICHAŁ MICHALAK3, ARLETA MATSCHAY2, MAREK SIMON4
POSTAWY PACJENTÓW APTEK OGÓLNODOSTĘPNYCH WZGLĘDEM FINANSOWANIA
OPIEKI FARMACEUTYCZNEJ W MIASTACH O ODMIENNEJ STRUKTURZE
DEMOGRAFICZNEJ – BADANIE PILOTAŻOWE
COMMUNITY PHARMACY PATIENTS’ PERCEPTIONS OF PHARMACEUTICAL CARE FUNDING IN
CITIES WITH DIFFERENT DEMOGRAPHIC STRUCTURE – PILOT STUDY
1
Studenckie Koło Naukowe Opieki Farmaceutycznej przy Pracowni Farmacji Praktycznej
Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
2
Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku
Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Pracowni: dr n. farm. Arleta Matschay
Kierownik Katedry: prof. dr hab. n. farm. Janina Lulek
3
Katedra i Zakład Informatyki i Statystyki, Wydział Lekarski II
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. n. med. Jerzy A. Moczko
4
Katedra i Zakład Patofizjologii, Wydział Lekarski II, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. med. Andrzej Bręborowicz
Streszczenie
Wstęp. Rosnąca popularność opieki farmaceutycznej (OF) daje szansę nawiązania ścisłej współpracy farmaceutów i lekarzy w celu
uzyskania optymalnych warunków farmakoterapii pacjenta oraz możliwość obniżenia kosztów ponoszonych przez ubezpieczycieli,
wynikających z refundacji dyspensowanych w aptekach leków.
Cel. Celem pracy była analiza postaw pacjentów względem możliwości korzystania z usług OF oraz warunków opłacania usługi.
Materiał i metody. Badanie przeprowadzone zostało w okresie luty–marzec 2013 r., w sześciu aptekach ogólnodostępnych dwóch
miast województwa wielkopolskiego o różnej strukturze demograficznej, tj. Chodzieży (liczba ludności – 19 753, liczba aptek – 9)
i Ostrowa Wielkopolskiego (liczba ludności – 72 907, liczba aptek – 28), wśród odpowiednio 110 (62,81% kobiet, 37,19% mężczyzn)
i 204 (73,04% kobiet, 26,96% mężczyzn) pacjentów. Analizę statystyczną przeprowadzono na poziomie istotności α = 0,05,
z wykorzystaniem testu niezależności chi-kwadrat.
Wyniki. Z pozyskanych danych wynika, że 71,19% pacjentów w Chodzieży i 79,19% w Ostrowie Wielkopolskim odnosiło się
pozytywnie do możliwości wprowadzenia OF do aptek ogólnodostępnych. Zdaniem respondentów czas trwania wizyty powinien
wynosić od 5 do 15 min (Chodzież – 65,75%, Ostrów Wielkopolski – 58,73%). Większość ankietowanych (Chodzież – 91,49%,
Ostrowa Wielkopolskiego – 89,19%) wskazywała na potrzebę refundowania tej usługi przez instytucje ubezpieczeniowe, przy czym
około 1/3 respondentów (Chodzież – 34,25% i Ostrów Wielkopolski – 30,16%) skłonna jest wnieść dodatkową opłatę. Analiza nie
wykazała różnic istotnych statystycznie pomiędzy miastami, co świadczy o jednolitym charakterze prezentowanych postaw.
Wnioski. Wyniki badania wskazują na spójne oczekiwania pacjentów względem zasad opłacania OF oraz gotowość do poniesienia
dodatkowych kosztów, co daje szansę na realne wdrożenie usługi, a tym samym na polepszenie skuteczności i bezpieczeństwa
ordynowanej farmakoterapii.
SŁOWA KLUCZOWE: usługi farmaceutyczne, apteka ogólnodostępna, opłaty za usługi.
Abstract
Introduction. Rising popularity of pharmaceutical care (PC) gives a possibility to establish close pharmacist-physician cooperation
in order to get optimal pharmacotherapy conditions and to reduce the insurers’ costs arising from drug refund in community
pharmacies.
Aim. The aim of the study was to analyze patients’ attitudes toward the willingness to benefit from PC and source of funding for
this service.
Material and methods. The study was conducted between February 2013 and March 2013, in six community pharmacies, in two
demographically diverse cities in Wielkopolska Province: Chodziez (population – 19 753, number of community pharmacies – 9)
and Ostrow Wielkopolski (population – 72 907, number of community pharmacies – 28), respectively among 110 (62.81% female,
37.19% male) and 204 (73.04% female, 26.96% male) patients. Data were analyzed with the use of chi-square test for independence.
All tests were analyzed at the significance level of α = 0.05.
PRACE ORYGINALNE
374
Katarzyna Odor, Magdalena Cerbin-Koczorowska, Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Michał Michalak i in.
Results. The results have shown, that 71.19% of patients in Chodziez and 79.19% in Ostrow Wielkopolski had positive attitude
towards PC implementation in community pharmacies. Duration of the visit should last between 5 and 15 minutes in respondents’
opinion (Chodziez – 65.75%, Ostrow Wielkopolski – 58.73%). Most surveyed (Chodziez – 91.49%, Ostrow Wielkopolski – 89.19%)
indicated the need of service refund by National Health Fund or the other insurance institution. Nearly 1/3 of respondents (Chodziez
– 34.25% and Ostrow Wielkopolski – 30.16%) were willing to pay an additional fee per PC visit. The rest of the analysis showed no
significant differences among the cities, what indicates the unitary character ofpresented attitudes.
Conclusions. The results indicate cohesive patients’ expectation towards the rules of PC payment and willingness to pay an
additional fee, which gives a chance for a practical implementation of this service, and thus to improved effectiveness and safety of
prescribed pharmacotherapy.
KEY WORDS: pharmacy services, community pharmacy, fee-for-service plans.
Wstęp
Rolę apteki zdefiniowano w treści ustawy Prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 roku [1]. W art. 86 ust. 2
apteka została określona jako „placówka ochrony zdrowia
publicznego (...) świadcząca usługi farmaceutyczne”. Do
usług tych zalicza się m.in. wydawanie produktów leczniczych i materiałów medycznych oraz udzielanie informacji o nich, a także sporządzanie leków recepturowych
i aptecznych. Treść Ustawy o izbach aptekarskich z dnia
z dnia 19 kwietnia 1991 r. z późn. zm. [2] pozwala uzupełnić listę usług farmaceutycznych m.in. o świadczenie
opieki farmaceutycznej (OF) polegającej na „dokumentowanym procesie, w którym farmaceuta, współpracując
z pacjentem i lekarzem, a w razie potrzeby z przedstawicielami innych zawodów medycznych, czuwa nad prawidłowym przebiegiem farmakoterapii w celu uzyskania określonych jej efektów poprawiających jakość życia pacjenta”.
Jak wynika z danych zaprezentowanych przez Waszyk-Nowaczyk [3], świadczenie OF pozwala zoptymalizować
farmakoterapię pacjenta oraz obniżyć jej kosztochłonność
(w tym koszty ponoszone przez ubezpieczycieli).
Prawidłowe wdrażanie OF powinno być jednak
poprzedzone kompleksowymi analizami rynkowymi.
Jedno z najpopularniejszych narzędzi biznesowych,
jakim jest kompozycja marketingowa (ang. marketing
-mix; 4P’s), wskazuje na potrzebę uwzględnienia nie
tylko specyfiki produktu/usługi (ang. product), ale też
dystrybucji (ang. place), personelu (w tym personelu
fachowego) i klientów (ang. people) oraz polityki cenowej (ang. price). Warto mieć również na uwadze fakt,
że rynek farmaceutyczny jest sektorem specyficznym.
Pomimo iż podlega prawom wolnorynkowym, jest jednocześnie kontrolowany przez organy państwowe [4].
Ze względu na duże różnice w oczekiwaniach, postawach i zachowaniach poszczególnych grup społecznych (w tym m.in. pacjentów, lekarzy i farmaceutów) [4]
kluczowe wydaje się podjęcie prac nad różnorodnymi
aspektami wprowadzania OF na rynek usług farmaceutycznych w Polsce. Celem niniejszej pracy była analiza
postaw pacjentów względem możliwości korzystania
z OF oraz warunków opłacania tej usługi.
Materiał i metody
Zaprezentowane wyniki są częścią projektu badającego
postawy i oczekiwania pacjentów względem realizacji
PRACE ORYGINALNE
OF w aptekach ogólnodostępnych, w miastach o zróżnicowanej strukturze demograficznej. Badanie zostało
zaaprobowane przez Komisję Bioetyczną Uniwersytetu
Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
Kwestionariusz badawczy
Do sprecyzowania postaw respondentów względem
poruszanej problematyki wykorzystano formularz opracowany dla potrzeb wcześniej prowadzonych badań [3].
Oprócz pytań zamkniętych, opatrzonych skalą nominalną, kwestionariusz zawierał informację nt. istoty działań wchodzących w zakres OF, a także pytania o cechy
socjodemograficzne, umożliwiające prawidłową charakterystykę grupy badanej.
Dobór pacjentów do próby badanej
Projekt badania zakładał porównanie postaw pacjentów
na obszarach zróżnicowanych demograficznie w obrębie
województwa wielkopolskiego. W dostępnym piśmiennictwie znaleźć można dane na temat postaw populacji
poznańskiej [3], stąd w przeprowadzanym badaniu do
próby włączono pacjentów korzystających z usług farmaceutycznych w mniejszych miastach, tj. w Chodzieży
i w Ostrowie Wielkopolskim. Charakterystykę obu miast
zaprezentowano w tabeli 1. Dodatkowym kryterium
włączenia do próby badanej było wyrażenie zgody przez
pacjenta. Pozostałe cechy populacji stanowiły kryterium
różnicujące w obrębie próby.
Przeprowadzenie badania
W początkowym etapie badań, to jest w okresie 26 stycznia–2 lutego 2013 r., kwestionariusze ankietowe były
rozdawane pacjentom przez pracowników aptek. Jednak ze względu na niski współczynnik zwrotu ankiet na
poziomie 8,33% podjęto decyzję o bezpośrednim udziale
ankietera w procesie gromadzenia danych.
W okresie luty–marzec 2013 r. ankietyzacja odbywała
się wewnątrz aptek za zgodą ich kierowników. Kwestionariusze wręczane były pacjentom, którzy wyrazili zgodę na udział w badaniu. Respondenci wypełniali ankiety
samodzielnie, a w przypadku niejasności lub trudności
w odczytaniu pytań – uzyskiwali dodatkowe wyjaśnienia od osoby prowadzącej badanie.
Analiza statystyczna
Do badania zależności pomiędzy cechami wyrażonymi
w skali nominalnej wykorzystano test niezależności χ2
Postawy pacjentów aptek ogólnodostępnych względem finansowania opieki farmaceutycznej w miastach...
(chi-kwadrat). Analizę statystyczną przeprowadzono
na poziomie istotności α = 0,05. Analizę statystyczną
wykonano za pomocą pakietu statystycznego Statictica
PL 10 (StatSoft).
Wyniki
Do wypełnienia ankiety zaproszono łącznie 740 pacjentów (299 pacjentów w Chodzieży oraz 441 w Ostrowie
375
Wielkopolskim), spośród których 314 wyraziło zgodę na
udział w badaniu. Szczegółową charakterystykę grup
badanych przedstawiono w tabeli 2.
Przedmiotem badań było określenie postaw pacjentów względem finansowania OF realizowanej w aptekach ogólnodostępnych. Zdaniem większości pacjentów
każdego z miast (Chodzież – 79,35%, Ostrów Wielkopolski – 71,19%) OF powinna znaleźć się wśród usług farmaceutycznych świadczonych w aptekach ogólnodostęp-
Tabela 1. Charakterystyka grup badanych i miast, w których prowadzono badanie
Table 1. Characteristics of study groups and cities in which the study was conduted
Chodzież
12.8
19 753
110
0.56
9
3
Powierzchnia miasta [km 2] *
Liczba ludności *
Liczebność grupy badanej
Wielkość populacji objętej badaniem [%]
Liczba aptek na terenie miasta **
Liczba aptek, których pacjenci brali udział w badaniu
Ostrów Wielkopolski
42
72 907
204
0.28
28
3
* Źródło: [5]
** Źródło: [6]
Tabela 2. Szczegółowa charakterystyka respondentów uczestniczących w badaniu w wybranych miastach
województwa wielkopolskiego
Table 2. Detailed characteristics of respondents who participated in the survey in different cities of Wielkopolska
Cecha populacji
Chodzież, n = 110
n (%)
Ostrów Wielkopolski, n = 204
n (%)
68 (62,81)
42 (37,19)
149 (73,04)
55 (26,96)
< 20
20–40
41–50
51–64
> 64
0 (0,00)
39 (35,45)
10 (9,09)
38 (34,55)
23 (20,91)
5 (2,45)
76 (37,25)
30 (14,71)
59 (28,92)
34 (16,67)
Wykształcenie
Podstawowe
Zawodowe
Średnie
Wyższe
Student
6 (5,45)
30 (27,27)
46 (41,82)
1 (0,91)
27 (24,55)
8 (3,92)
45 (22,06)
86 (42,16)
5 (2,45)
60 (29,41)
Płeć
Kobiety
Mężczyźni
Wiek
Tabela 3. Postawy pacjentów względem możliwości realizowania opieki farmaceutycznej w aptekach ogólnodostępnych
Table 3. Patients’ attitudes toward pharmaceutical care implementation in community pharmacies
Chodzież, n = 110
Ostrów Wielkopolski, n = 204
p-wartość
73 (79,35)
19 (20,65)
126 (71,19)
51 (28,81)
ns
19 (26,03)
48 (65,75)
6 (8,22)
40 (31,75)
74 (58,73)
12 (9,52)
ns
Potrzeba wdrożenia OF
tak
nie
Czas trwania jednorazowej
konsultacji w ramach OF
< 5 minut
5–15 minut
> 15 minut
ns – brak różnic istotnych statystycznie
PRACE ORYGINALNE
376
Katarzyna Odor, Magdalena Cerbin-Koczorowska, Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Michał Michalak i in.
nych. Jak wskazali ankietowani, optymalny czas jednorazowej konsultacji z farmaceutą wynosiłby wówczas od
5 do 15 minut (Tabela 3). Mimo iż 91,49% respondentów
w Chodzieży i 89,19% respondentów w Ostrowie Wielkopolskim wskazało na potrzebę objęcia usługi systemem refundacji przez Narodowy Fundusz Zdrowia lub
inną instytucję ubezpieczeniową, blisko 1/3 ankietowanych deklarowała gotowość samodzielnego finansowania
OF na poziomie 15,00 zł i 6,00 zł za jednorazową wizytę (Tabela 4). Badanie zależności pomiędzy uzyskanymi wynikami a cechami populacji (takimi jak wiek czy
płeć) nie wykazało różnic istotnych statystycznie.
około 7 minut na terenach wiejskich do około 9,5 minuty
w miastach powiatowych. Rezultaty badań przeprowadzonych przez Olsson i wsp. [15] wskazują, iż szwedzki farmaceuta pracuje z pacjentem średnio 3,8 minuty, z czego tylko 25 sekund zajmuje rozmowa o lekach
i terapii. Pozostałą część czasu aptekarz przeznacza na
sprawdzenie prawidłowości recepty, odnalezienie leku
w aptece oraz wypełnienie stosowanej dokumentacji.
Badania Campbell i wsp. [16] potwierdzają natomiast, że
farmaceuta w zakresie konsultowania problemów lekowych w ramach OF poświęca pacjentowi średnio do 15
minut.
Tabela 4. Postawy pacjentów względem możliwości finansowania opieki farmaceutycznej
Table 4. Patients’ attitudes toward pharmaceutical care funding
Ubezpieczyciel
tak
nie
Finansowanie własne
nie
nie mam zdania
tak
Wycena jednorazowej
konsultacji w ramach OF
3 PLN
6 PLN
15 PLN
15–60 PLN
> 60 PLN
Chodzież
n = 47
43 (91,49)
4 (8,51)
n = 73
26 (35,61)
22 (30,14)
25 (34,25)
Ostrów Wielkopolski
n = 74
66 (89,19)
8 (10,81)
n = 126
52 (41,27)
36 (28,57)
38 (30,16)
n = 47
n = 74
7 (14,88)
19 (40,43)
19 (40,43)
1 (2,13)
1 (2,13)
13 (17,57)
25 (33,78)
30 (40,54)
4 (5,41)
2 (2,7)
p-wartość
ns
ns
ns
ns – brak różnic istotnych statystycznie
Dyskusja
Analiza wyników pracy pokazuje, że znacząca część
pacjentów jest przychylna wprowadzeniu OF do aptek
ogólnodostępnych. Postawy te są spójne z wynikami
badania Duliana i wsp. [7], w którym pacjenci, darząc
aptekarzy zaufaniem, oczekują opieki i fachowej porady.
Również w badaniach Skowron [8] 84,00% respondentów wyraża zainteresowanie korzystaniem ze spotkań
z farmaceutą w ramach OF. Inne dostępne w piśmiennictwie dane wskazują także, że dotychczasowe doświadczenia pacjentów powodują ich pozytywnie nastawienie do OF i sprawiają, że oczekują oni coraz szerszego
zakresu tej nowej usługi [9, 10]. Z czasem zaczynają
oni dostrzegać różnice między „przyjacielską poradą”
a OF, gdyż ta druga, ich zdaniem, daje znacznie więcej
korzyści [11, 12, 13]. Mimo iż na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że zdaniem większości pacjentów jednorazowa konsultacja w ramach OF
powinna trwać od 5 do 15 minut, warto zaznaczyć, że aż
1/3 badanych uznaje za wystarczający czas krótszy niż
pięć minut. Może to wynikać z faktu, iż pacjenci są przyzwyczajeni do krótkich wizyt w aptece, gdyż, jak publikuje Jankowski [14], w minionym dziesięcioleciu średni
czas poświęcony pacjentowi przez aptekarza wynosił od
PRACE ORYGINALNE
Kwestionariusz wykorzystany w niniejszym badaniu
pozwolił również zbadać postawy pacjentów względem
finansowania indywidualnej konsultacji farmaceutycznej w zakresie prowadzonej OF. Zdaniem blisko 90%
ankietowanych usługa ta powinna być refundowana ze
środków NFZ lub innej instytucji ubezpieczeniowej.
Niestety w Polsce nie ma aktualnie regulacji prawnej,
gwarantującej opłacanie OF ze środków publicznych
[17]. W opinii respondentów wartość prywatnej konsultacji została oszacowana na kwotę od 6,00 PLN do 15,00
PLN. Pacjenci aptek poznańskich w badaniu z 2011 roku
[3] wskazywali na średnią kwotę 22,00 PLN. Postawy te
są spójne z wynikami zaprezentowanymi przez Skowron
[8], które potwierdzają stanowiska pacjentów zarówno
względem potrzeby finansowania OF ze środków NFZ,
jak również względem kwoty opłaty za jednorazową
konsultację (11,00–20,00 PLN oraz 21,00–30,00 PLN,
odpowiednio wśród 48,00% i 29,00% badanych). Dryja
i wsp. [18] zwracają również uwagę na fakt, że w Polsce
pacjenci są świadomi kosztów związanych z prawidłowym prowadzeniem OF. Obejmować one powinny m.in.
dodatkowe wynagrodzenie farmaceuty w maksymalnej
wysokości 20,00 PLN. Zdaniem respondentów również
te koszty powinien ponosić NFZ. Dane zebrane w 1994
roku w Stanach Zjednoczonych wskazują, że 20,0%
Postawy pacjentów aptek ogólnodostępnych względem finansowania opieki farmaceutycznej w miastach...
pacjentów jest chętnych opłacać doradztwo w zakresie
leków stosowanych bez recepty w kwocie od 50 centów
do 1,5 dolara [19]. Z badań przeprowadzonych kilka lat
później wynika, że zainteresowanie opłacaniem usług
farmaceutycznych znacznie wzrosło i zyskało poparcie
aż 51,00% ankietowanych. Warto również zauważyć, że
wartość pięciominutowej konsultacji ankietowani szacowali na 5 dolarów [20].
Na podstawie oświadczeń innych krajów można założyć, że przyjęcie OF jako usługi medycznej zdecydowanie obniży wydatki na leki ponoszone zarówno przez
pacjentów, jak przez ubezpieczycieli (w tym przez NFZ).
Koszty hospitalizacji spowodowanej nieprzestrzeganiem
zaleceń terapeutycznych szacuje się w Polsce na 6 miliardów złotych rocznie, czyli w przybliżeniu tyle, ile wydaje NFZ na zapewnienie opieki lekarzy rodzinnych dla
całej populacji kraju [23]. National Health System określił, że w Wielkiej Brytanii rocznie wydawanych jest 8
bilionów funtów na leki, przy czym niewykorzystane
farmaceutyki za ponad 100 milionów funtów zostają
zwrócone do aptek [24]. Problem ten jest również bardzo istotny w Polsce, gdzie szacuje się, że z tytułu nienależytej refundacji marnowanych jest od 400 milionów
do miliarda złotych rocznie, a w tym czasie do utylizacji
trafia 1400 ton leków zwróconych do aptek [25]. Dlatego
tak znaczące są badania wielu ośrodków na świecie, które potwierdzają oszczędność z tytułu prowadzonej OF
[26, 27, 28, 29, 30]. Najbardziej wymowny jest fakt, że
1 dolar wydany na przeprowadzenie tej usługi pozwala zaoszczędzić 4 dolary w systemie opieki zdrowotnej
[31]. W badaniach Pattersona udowodniono nawet, że
prowadzenie OF jest bardziej efektywne ekonomicznie
w porównaniu do standardowej praktyki [32]. Włączenie farmaceuty do programu leczenia nadciśnienia tętniczego pozwala zaoszczędzić aż 527 dolarów na terapii
pojedynczego pacjenta w ciągu roku [33], a prowadzenie
serwisu MTM (ang. Medication Management Therapy),
będącego elementem składowym OF, według oszacowań
aptekarzy pozwoliło przez 10 lat zaoszczędzić w służbie
zdrowia ponad 2,9 miliona dolarów [34].
Liczne dane z piśmiennictwa potwierdzają fakt, że
OF staje się opłacalnym elementem współczesnej farmakoterapii. Badania w wielu krajach świata wskazują na
korzyści płynące dla pacjenta z prowadzenia OF, głównie w zakresie chorób przewlekłych, gdzie ułatwiona jest
kontrola farmakoterapii, np. astmy [35], nadciśnienia
[36] oraz cukrzycy [37], poprzez pozytywny wpływ na
wskaźniki obiektywne (kliniczne) i subiektywne (jakość
życia, satysfakcja). OF powoduje także zwiększenie
satysfakcji zawodowej wśród farmaceutów poprzez
odzyskiwanie w odbiorze społeczeństwa należnej funkcji aptek [38], jak również lepszego zorganizowania pracy w zespole multidyscyplinarnym [39]. Do uregulowania wciąż pozostaje szereg spraw legislacyjnych i organizacyjnych w obrębie współpracy z NFZ, aby pełen
zakres proponowanych usług mógł właściwie funkcjonować i dawać satysfakcję farmaceucie, także pod względem finansowym. Pozytywne opinie pacjentów, pomimo
wielu istniejących trudności i ograniczeń, dają farma-
377
ceutom nadzieję, że kontynuacja procesu wdrażania OF
w Polsce powinna przynieść korzystne zmiany w funkcjonującym aktualnie systemie opieki zdrowotnej.
Podziękowania
Dziękujemy kierownikom aptek za wyrażenie zgody na
przeprowadzenie badania. Badanie zostało sfinansowane ze środków na działalność statutową UMP (502–01–
03314429–03439).
Konflikt Interesów
Nie występuje/brak konfliktu interesów.
Piśmiennictwo
1. Ustawa Prawo farmaceutyczne z dnia 6 września 2001 r.
Dz. U. 2001 nr 126, poz. 1381.
2. Ustawy o izbach aptekarskich z dnia 19 kwietnia 1991 r.
z późn. zm. Dz.U. z 2008 nr 136, poz. 856.
3. Waszyk-Nowaczyk M. Oczekiwania pacjentów i lekarzy
odnośnie zadań stawianych aptekarzowi w realizacji opieki farmaceutycznej, Praca doktorska 2012, Uniwersytet
Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu.
4. Cerbin M. Strategia promocji opieki farmaceutycznej
w Polsce. Praca podyplomowa 2011, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu.
5. Główny Urząd Statystyczny, Rocznik statystyczny Polski,
Warszawa 2012. [Internet] [cytowane 08.04.2013] Dostępne na: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/RS_rocznik_statystyczny_rp_2012.pdf.
6. Narodowy Fundusz Zdrowia. Wielkopolski Oddział Wojewódzki w Poznaniu. Wykaz aptek i punktów aptecznych realizujących recepty refundowane, aktualizacja na
01.02.2013. [Internet] [cytowane 08.04.2013] Dostępne na:
http://www.nfz-poznan.pl/page.php/1/0/search/0/0/50/.
7. Dulian K., Skrabalak M., Kamiński R., Stożkowska W.
Edukacyjna rola farmaceuty w farmakoterapii w świetle opinii pracowników aptek i pacjentów. Farm Pol.
2003;59:792–794.
8. Skowron A. Model opieki farmaceutycznej dla polskiego
systemu zdrowotnego. Rozprawa habilitacyjna 2011, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie.
9. Montgomery A., Kälvemark-Sporrong S., Henning M.,
Tully M.P., Kettis-Lindblad A. Implementation of a pharmaceutical care service: prescriptionists', pharmacists'
and doctors' views. Pharm World Sci. 2007;29:593–602.
English.
10. Kassam R., Collins J., Berkowitz J. Developing anchored
measures of patient satisfaction with pharmaceutical care
delivery: Experiences versus expectations. Patient Prefer
Adherence. 2009;3:113–122. English.
11. Chaudhari P. Application and further validation of a patient-reported outcome instrument: Patient satisfaction with
pharmaceutical care questionnaire W: 14th Annual International Meeting Orlando, United States, 16–20.05.2009;12:
3. English.
12. Montgomery A., Kälvemark-Sporrong S., Manap N., Tully
M.P., Lindblad A.K. Receiving a pharmaceutical care service compared to receiving standard pharmacy service in
Sweden-How do patients differ with regard to perceptions
of medicine use and the pharmacy encounter? Res Social
Adm Pharm. 2010;6:185–195. English.
PRACE ORYGINALNE
378
Katarzyna Odor, Magdalena Cerbin-Koczorowska, Magdalena Waszyk-Nowaczyk, Michał Michalak i in.
13. Robinson J., Segal R., Lopez L., Doty R.E. Impact of
a pharmaceutical care intervention on blood pressure control in a chain pharmacy practice. Ann Pharmacother.
2010;44:88–96. English.
14. Jankowski A., Bułaś L., Jaros K. Ocena realizacji opieki
farmaceutycznej w aptekach rejonu Podbeskidzia. Farm
Pol. 2007;63:57–61.
15. Olsson E., Ingmar P., Achmed B. et al. Pharmacist-patient communication in Swedish community pharmacies. Res Social Adm Pharm. 2013 (DOI: 10.1016/j.
sapharm.2013.03.001). English.
16. Campbell R., Saulie B. Providing pharmaceutical care in
a physician office. J Am Pharm Assoc., 1998;38:495–499.
English.
17. Waszyk-Nowaczyk M., Simon M. Problemy z wdrażaniem
opieki farmaceutycznej w Polsce. Farm Pol. 2009;65:713–716.
18. Dryja M., Skowron A., Turska W. Ocena gotowości pacjentów do płacenia za usługi farmaceutyczne. Prowadzenie
opieki farmaceutycznej W: Materiały konferencyjne. Hucisko k. Zawiercia, 26–27.05.2011: 10–11.
19. Gore P., Madhavan S. Consumers' preference and willingness to pay for pharmacist counseling for non-prescriptionmedicines. Clin Pharm Ther. 1994;19:17–25. English.
20. Hong S., Spadaro D., West D., Tak S.H. Patent valuation of
pharmacist services for self-care with OTC medications. J
Clin Pharm Ther. 2010;30:193–199. English.
21. Wang J., Hong S., Meng S., Brown L.M. Pharmacists'
acceptable levels of compensation for MTM services:
A conjoint analysis. Res Social Adm Pharm. 2011;7:383–
395. English.
22. O’Connor P. Improving Medication Adherence Challenges for Physicians, Payers, and Policy Maker. Arch Intern
Med. 2006;166:1802–1804. English.
23. Kardas P. Nieprzestrzeganie zaleceń terapeutycznych na
świecie i w Polsce W: Polskiego pacjenta portret własny –
raport o przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych przez polskich pacjentów. Fundacja na Rzecz Wspierania Rozwoju
Farmacji i Medycyny, Pentor Research International, Polpharma 2010, 25–37.
24. Hilgier M. Non-compliance. Gazeta Farmaceutyczna.
2009;5:50.
25. Balcer N., Rajska-Neuman A., Grześkowiak E., Wieczorowska-Tobis K. Farmakoterapia geriatryczna wyzwaniem
dla opieki farmaceutycznej. Farm Pol. 2005;61:647–652.
26. Barnett M., Frank J., Wehring H. Newland B., VonMuenster S., Kumbera P., Halterman T., Perry P.J. Analysis
of pharmacist-provided medication therapy management
(MTM) services in community pharmacies over 7 years. J
Manag Care Pharm. 2009;15:18–31. English.
27. Niquille A., Ruggli M., Buchmann M., Jordan D., Bugnon
O. The nine-year sustained cost-containment impact of
Swiss pilot physicians-pharmacists quality circles. Ann
Pharmacother. 2010;44:650–657. English.
28. Loh E., Waruszynski B., Poston J. Cost savings associated
with community pharmacist interventions in Canada. Can
Pharm J. 1996;129:43–47. English.
PRACE ORYGINALNE
29. Krass I., Mitchell B., Song Y., Stewart K., Peterson G.,
Hughes J., Smith L., White L., Armour C. Diabetes Medication Assistance Service Stage 1: impact and sustainability of glycemic and lipids control in patients with Type 2
diabetes. Diabet Med. 2011;28:987–993. English.
30. Hmielewski T., Rickertsen H., Sorofman B., Currie J.,
Smith J. Cost analysis of providing medication access and
clinical pharmacy services for patients of a community
health center. APhA, 2011;51:230–231. English.
31. Westerlund T., Marklund B. Assessment of the clinical and
economic outcomes of pharmacy interventions in drugrelated problems. J Clin Pharm Ther. 2009;34:319–327.
English.
32. Patterson S., Hughes C., Cardwell C., Lapane K.L., Murray A.M., Crealey G.E. A cluster randomized controlled
trial of an adapted U.S. model of pharmaceutical care for
nursing home residents in Northern Ireland (Fleetwood
Northern Ireland study): a cost-effectiveness analysis. J
Am Geriatr Soc. 2011;59:586–593. English.
33. Houle S., Chuck A., Tsuyuki R. Does pharmacist management of hypertension result in health system savings? W:
Pharmacists Journal. Materiały konferencyjne, Canada,
15–18.05.2010: 143, 5. English.
34. Ramalho de Oliveira D., Brummel A., Miller D. Medication therapy management: 10 years of experience in a large
integrated health care system. Manag Care Pharm. 2010;16:
185–195. English.
35. Santos Dde O., Martins M., Cipriano S., Pinto R.M., Cukier
A., Stelmach R. Pharmaceutical care for patients with persistent asthma: assessment of treatment compliance and
use of inhaled medications. J Bras Pneumol. 2010;36:14–
22. English.
36. Albsoul-Younes A., Hammad E., Yasein N., Tahaineh L.M.
Pharmacist-physician collaboration improves blood pressure control. Saudi Med J. 2011;32:288–292. English.
37. Al Mazroui N., Kamal M., Ghabash N., Yacout T.A., Kole
P.L., McElnay J.C. Influence of pharmaceutical care on
health outcomes in patients with Type 2 diabetes mellitus.
Br J Clin Pharmacol. 2009;67:547–557. English.
38. Waszyk-Nowaczyk M., Simon M., Szukalska B. Opieka
farmaceutyczna jako zadanie i problem aptekarzy. Farm
Pol. 2011;67:357–359.
39. Ucha-Samartin M., Martinez-Lopez de Castro N., Troncoso-Marino A., Campelo-Sánchez E., Vázquez-López C.,
Inaraja-Bobo M.T. Pharmaceutical care strategies to prevent medication errors. Rev Calid Asist. 2009;24:149–154.
English.
Adres do korespondencji:
mgr farm. Magdalena Cerbin-Koczorowska
Pracownia Farmacji Praktycznej
Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku
ul. Bukowska 70, 60-812 Poznań
tel.: 61 854 72 06
fax: 61 854 72 08
e-mail: [email protected]