tomografia rezonansu magnetycznego

Nowiny Lekarskie 2009, 78, 1, 12–17
MAGDALENA OWECKA, WŁODZIMIERZ PAPRZYCKI
TOMOGRAFIA REZONANSU MAGNETYCZNEGO NOWOTWORÓW GŁOWY I SZYI
MAGNETIC RESONANCE IMAGING IN HEAD AND NECK TUMOURS
Katedra Radiologii Zakładu Neuroradiologii i Ośrodka Diagnostyki Obrazowej
Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. Włodzimierz Paprzycki
Streszczenie
Wstęp. Nowotwory złośliwe głowy i szyi stanowią około 3% wszystkich nowotworów złośliwych u mężczyzn i 2% u kobiet. Szczególny
nacisk w diagnostyce kładzie się na uwidocznienie zmian rozrostowych. Jedną z metod obrazowych jest tomografia rezonansu magnetycznego (MR).
Cel pracy. Celem pracy było określenie anatomicznej lokalizacji nowotworów głowy i szyi na podstawie badania MR.
Metodyka. Materiał pracy stanowiło 96 badań MR wykonanych u 34 kobiet i u 62 mężczyzn. Wśród badanych pacjentów u 63 osób występowały nowotwory rozpoznane po raz pierwszy, natomiast u 33 osób stwierdzono wznowę procesu nowotworowego. Badania MR wykonywane były tomografem rezonansu magnetycznego Magnetom Impact firmy Siemens o indukcji pola magnetycznego 1,0 Tesli.
Wyniki i wnioski. Badanie MR pozwoliło na uwidocznienie zmian rozrostowych w obrębie różnych narządów okolicy szczękowotwarzowej. Nowotwory złośliwe rozpoznane po raz pierwszy zajmowały najczęściej (liczba pacjentów): jamę nosową (23), zatokę szczękową (20), gardło (17), oczodół (15), sitowie (15), przestrzeń przygardłową (12), dno jamy ustnej (11) oraz podniebienie (9). Wznowy nowotworów złośliwych najczęściej występowały w: przestrzeni przygardłowej (9), zatoce szczękowej (7), jamie nosowej (6), kącie żuchwy (6),
gardle (6), dnie jamy ustnej (5) oraz oczodole (5). Pierwotne nowotwory łagodne występowały najczęściej w okolicy zatoki szczękowej (3),
jamy nosowej (3), kąta żuchwy (3) oraz oczodołu (2). Wnioski: w badanej grupie nowotwory okolicy szczękowo-twarzowej najczęściej
zlokalizowane były w jamie nosowej i zatoce szczękowej.
SŁOWA KLUCZOWE: nowotwory, rezonans magnetyczny, wizualizacja, diagnostyka obrazowa.
Summary
Aim of the study. Malignant tumours of the head and neck represent about 3% of all malignancies in men, and 2% in women, respectively.
Visualization of these lesions is of particular importance for diagnosis and treatment, and magnetic resonance imaging (MR) is one of the
best visualizing methods. In this setting, the aim of this study was to locate tumours of the head and neck with MR imaging.
Material and methods. The study material consisted of 96 head and neck MR images done in 34 women and 62 men. Of them, 63 patients
showed newly diagnosed tumours, and in 33 recurrences of previously treated lesions were detected. The scans were taken with Magnetom
Impact (Siemens) MR Tomograph.
Results and conclusion. MR images demonstrated lesions in various areas of the maxillo-facial region. Newly diagnosed malignant tumours
were found most frequently in (number of patients): nasal cavity (23), maxillary sinus (20), throat (17), orbit (15), ethmoid sinus (15), parapharyngeal space (12), bottom of oral cavity (11), and palate (9). Recurrences of malignant tumours occurred in: parapharyngeal space (9),
maxillary sinus (7), nasal cavity (6), angle of mandible (6), throat (6), bottom of oral cavity (5) and orbit (5). Newly diagnosed benign tumours were found most frequently in (number of patients): maxillary sinus (3), nasal cavity (3), angle of mandible (3) and orbit. In conclusion,
MR imaging demonstrated that anatomical sites of the maxillo-facial region with the highest prevalence of malignant tumours were the nasal
cavity and maxillary sinus.
KEY WORDS: cancers, magnetic resonance imaging, visualization, radiological diagnostics.
Wstęp
Nowotwory okolicy szczękowo-twarzowej, w tym zatok przynosowych, nosa, gruczołów ślinowych i gardła,
stają się coraz trudniejszym wyzwaniem dla współczesnej
onkologii. Częstość ich występowania wzrasta i obecnie
stanowią od 8 do 10% wszystkich nowotworów głowy
i szyi [1, 2, 3].
Niestety, są one często rozpoznawane w zaawansowanych stadiach, co uniemożliwia skuteczne leczenie. W praktyce szczególną trudność stwarza ograniczona dostępność
guzów twarzoczaszki dla tradycyjnego badania lekarskiego.
W związku z powyższym w wielu wypadkach rozpoznanie
umożliwiają dopiero badania obrazowe, w tym przede
wszystkim tomografia rezonansu magnetycznego (MR),
której zaletami są: uzyskiwanie obrazów w dowolnych
płaszczyznach i przekrojach, wysoka rozdzielczość tkankowa oraz nienarażanie pacjenta na promieniowanie jonizujące. Co ważne, w MR można dokładnie określić zasięg
nacieku nowotworowego, odróżnić od niego współistniejące zapalenie, zobrazować stopień naciekania sąsiadujących
naczyń i nerwów; ponadto w niektórych przypadkach charakterystyczny obraz pozwala postawić wstępną diagnozę
przedoperacyjną, która dobrze koreluje z wynikami badania
histopatologicznego.
Celem pracy było badanie tomografem MR częstości
zajęcia przez nowotwory poszczególnych struktur anatomicznych twarzoczaszki.
Tomografia rezonansu magnetycznego nowotworów głowy i szyi
Materiał i metoda
Materiał pracy stanowiło 96 badań MR wykonanych
w okresie 10.1996–12.2005 w Ośrodku Diagnostyki Obrazowej Zakładu Neuroradiologii Katedry Radiologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Do pracowni MR pacjenci
zostali skierowani z oddziałów i poradni przyklinicznych
Kliniki Chirurgii Szczękowo-Twarzowej oraz Kliniki Otolaryngologii i Onkologii Laryngologicznej Uniwersytetu
Medycznego w Poznaniu. Rozpoznanie zmiany chorobowej
w MR opierało się na stwierdzeniu: przemieszczenia lub
zniekształcenia struktur anatomicznych, obecności patologicznej masy, asymetrii zarysów parzystych struktur i nieprawidłowej intensywności sygnału w obrębie niezmienionej objętościowo struktury. We wszystkich przypadkach
rozpoznania procesu nowotworowego zostały potwierdzone
histopatologicznie w Zakładzie Patomorfologii Klinicznej
Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Badania MR zostały wykonane u 34 kobiet i u 62 mężczyzn tomografem rezonansu magnetycznego Magnetom Impact firmy Siemens
o indukcji pola magnetycznego 1,0 Tesli. Badanie składało
się z dwóch etapów. Pierwszą część stanowiło standardowe
badanie MR głowy ze szczególnym uwzględnieniem okolicy zajętej przez proces nowotworowy w sekwencji spinecho lub turbo spin-echo w obrazach T1-, T2- i PD- zależnych w 3 płaszczyznach. W drugim etapie podawano pacjentom dożylnie środek kontrastowy Magnevist lub Omniscan w dawce 0,2 ml/kg masy ciała. Po podaniu środka kontrastowego obrazowanie przeprowadzono w sekwencji spinecho w trzech płaszczyznach: czołowej, strzałkowej i poprzecznej w obrazach T1- zależnych.
Wyniki
Wśród badanych pacjentów u 63 (23 kobiety, 40 mężczyzn) osób występowały nowotwory rozpoznane po raz
pierwszy (NRPP), natomiast u 33 osób stwierdzono wznowę procesu nowotworowego (11 kobiet, 22 mężczyzn).
Wśród NRPP i wznów rozpoznano zmiany łagodne
i złośliwe. NRPP łagodne to: szkliwiak, naczyniakotłuszczak, nerwiak osłonkowy, przyzwojak, chrzęstniak, gruczolak limfatyczny, naczyniakowłókniak, a w grupie ze
wznową to: brodawczak, nerwiakowłókniak. NRPP złośliwe to: szpiczak, rak gruczołowato-torbielowaty, nowotwór złośliwy wrzecionowatokomórkowy, rak płaskona-
13
błonkowy, chłoniak, rak śluzowo-naskórkowy, gruczolakorak, nowotwór wywodzący się z tkanki krwiotwórczej
(histiocytoma malignum), rak gronowy, nowotwór złośliwy anaplastyczny. U chorych ze wznową procesu nowotworowego występowały następujące nowotwory złośliwe: rak płaskonabłonkowy, rak podstawnokomórkowy,
rak gruczołowato-torbielowaty, czerniak złośliwy, gruczolakorak, rak śluzowo-naskórkowy.
Lokalizację nowotworów przedstawiono szczegółowo w tabelach 1–5. Ponadto w tabelach nie ujęto przypadków wznów łagodnych nowotworów u kobiet: brodawczaka i nerwiakowłókniaka. Brodawczak znajdował
się w sitowiu i zatoce czołowej, nerwiakowłókniak zlokalizowany był w przestrzeni przygardłowej, zatoce
szczękowej, języku, podniebieniu i na podstawie czaszki. Do pierwotnych nowotworów łagodnych u mężczyzn, których również nie przedstawiono w tabelach,
należały: guz Warthina oraz naczyniakowłókniaki. Guz
Warthina zlokalizowany był w obrębie przyusznicy,
natomiast naczyniakowłókniaki znajdowały się w przestrzeni przygardłowej, gardle (2 razy), jamie nosowej,
nozdrzach tylnych, zatoce klinowej oraz kącie i gałęzi
żuchwy.
Nowotwory rozpoznane po raz pierwszy zajmowały
najczęściej: jamę nosową (23x), zatokę szczękową (20x),
gardło (17x), oczodół (15x), sitowie (15x), przestrzeń
przygardłową (12x), dno jamy ustnej (11x) oraz podniebienie (9x). Inne rzadsze lokalizacje przedstawiono w
tabelach 2. i 4. W pojedynczych przypadkach rozpoznano proces nowotworowy w obrębie migdałka oraz ślinianki podżuchwowej.
Wznowy nowotworów złośliwych najczęściej występowały w: przestrzeni przygardłowej (9x), zatoce szczękowej (7x), jamie nosowej (6x), kącie żuchwy (6x),
gardle (6x), dnie jamy ustnej (5x) oraz oczodole (5x).
W kilku przypadkach (4,3,2 x) wznowy występowały
w obrębie języka, policzka, ślinianki przyusznej oraz
środkowego dołu czaszki. Pojedyncze wznowy nowotworowe wykryto na podstawie badania MR na podniebieniu, w przednim dole czaszki oraz nozdrzach tylnych.
Pierwotne nowotwory łagodne występowały najczęściej w okolicy zatoki szczękowej (3x), jamy nosowej
(3x), kąta żuchwy (3x) oraz oczodołu (2x).
Tabela 1. Lokalizacja pierwotnych łagodnych nowotworów u kobiet
Figure 1. Location of newly diagnosed benign tumours in women
Typ
lokalizacja
szkliwiak
kąt żuchwy
gałąź żuchwy
trzon żuchwy
staw skr.-żuch.
naczyniakotłuszczak
zatoka szczękowa
oczodół
nerwiak osłonkowy
zatoka szczękowa
sitowie
jama nosowa
oczodół
zatoka klinowa
przyzwojak
szyja, kąt żuchwy
chrzęstniak
zatoka szczękowa
jama nosowa
14
Magdalena Owecka, Włodzimierz Paprzycki
Tabela 2. Lokalizacja pierwotnych złośliwych nowotworów u kobiet
Figure 2. Location of newly diagnosed malignant tumours in women
nowotwór
złośliwy
wrzecionowatokomórkowy
1
rak gruczołowatotorbielowaty
kąt żuchwy
gałąź żuchwy
trzon żuchwy
dno jamy ustnej
język
zatoka
szczękowa
sitowie
jama nosowa
nozdrza tylne
oczodół
okolica czołowa
ślinianka
podżuchwowa
przyusznica
gardło
migdałek
przestrzeń
przygardłowa
policzek
podniebienie
podstawa
czaszki
środkowy dół
czaszki
przedni dół
czaszki
zatoka jamista
kość klinowa
mięśnie żwacze
rak
płaskonabłonkowy
chłoniak
1
2
3
1
3
1
1
1
1
1
1
1
1 zatoka czołowa
histiocytoma
malignum
rak
gronowy
złośliwy
nowotwór
anaplastyczny
1
1
2
1
1
2
2
1
1
2
1
2
2
1
1
1
4
1
1
1
1
2
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
Tabela 3. Lokalizacja wznów złośliwych nowotworów u kobiet
Figure 3. Location of recurrences of malignant tumours in women
rak
płaskonabłonkowy
kąt żuchwy
zatoka szczękowa
nozdrza tylne
oczodół
przyusznica
przestrzeń
przygardłowa
policzek
podniebienie
podstawa czaszki
środkowy dół czaszki
przedni dół czaszki
3
1
1
1
rak
gruczołowatotorbielowaty
czerniak
złośliwy
gruczolakorak
1
1
1
1
1
2
1
1
1
1
1
1
1
Tomografia rezonansu magnetycznego nowotworów głowy i szyi
15
Tabela 4. Lokalizacja pierwotnych złośliwych nowotworów u mężczyzn
Figure 4. Location of newly diagnosed malignant tumours in men
rak
gruczołowatotorbielowaty
rak
płaskonabłonkowy
kąt żuchwy
4
gałąź żuchwy
3
trzon żuchwy
4
dno jamy ustnej
język
7
szczęka
2
zatoka
szczękowa
sitowie
jama nosowa
chłoniak
rak
śluzowonaskórkowy
gruczolakorak
histiocytoma
malignum
szpiczak
1
3
1
1
6
1
7
1
1
2
9
2
1
3
nozdrza tylne
2
małżowiny nosowe
oczodół
2
5
1
3
1
1
1
1
1
okolica czołowa
1
2
1
1
przyusznica
1
staw
skr.-żuchwowy
1
gardło
przestrzeń
przygardłowa
8
2
4
3
policzek
1
podniebienie
4
1
podstawa czaszki
2
1
przedni
dół czaszki
1
zatoka jamista
1
kręg szyjny C1
2
zatoka klinowa
1
kość klinowa
2
1
1
1
1
1
1
16
Magdalena Owecka, Włodzimierz Paprzycki
Tabela 5. Lokalizacja wznów złośliwych nowotworów u mężczyzn
Figure 5. Location of recurrences of malignant tumours in men
kąt żuchwy
gałąź żuchwy
trzon żuchwy
dno jamy ustnej
język
szczęka
zatoka szczękowa
sitowie
jama nosowa
małżowiny nosowe
oczodół
okolica czołowa
przyusznica
gardło
migdałek
przestrzeń
przygardłowa
policzek
podstawa czaszki
zatoka klinowa
kość klinowa
rak
rak
podstawnopłaskonabłonkowy
komórkowy
2
2
1
4
3
1
rak
gruczołowatotorbielowaty
gruczolakorak
rak
śluzowonaskórkowy
1
1
1
1
1
1
3
2
1
1
5
1
2
czerniak
złośliwy
2
1
1
1
1
1
1
1
1
2
1
1
2
1
1
Dyskusja
Nowotwory twarzoczaszki, gardła i przestrzeni przygardłowej są obciążone bardzo poważnym rokowaniem,
przy czym opóźnienie rozpoznania dodatkowo pogarsza
prognozę oraz zwiększa częstość występowania deformacji
twarzy po radykalnych operacjach [4]. Dla postawienia
odpowiedniej diagnozy ważna jest znajomość lokalizacji
zmian, a zwłaszcza częstości zajęcia poszczególnych anatomicznych struktur okolicy głowy i szyi. Wydaje się, że
informacje o częstości zajęcia okolic anatomicznych mają
szczególne znaczenie przede wszystkim w diagnostyce
guzów naciekających miejsca słabo dostępne badaniu
przedmiotowemu, ponieważ w tych przypadkach istnieje
większe ryzyko przeoczenia choroby we wczesnym stadium.
Wczesne rozpoznawanie zmian rozrostowych możliwe jest dzięki ciągłemu udoskonalaniu technik obrazowych, w tym tomografii rezonansu magnetycznego [5, 6,
7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19]. Tomografia MR pozwala na dokładną lokalizację zmian ogniskowych oraz umożliwia określenie granic nacieku nowotworowego w obrębie tkanek miękkich, zwłaszcza
nosa, gardła i przestrzeni przygardłowej [20]. Na podstawie prezentowanego materiału również potwierdzamy
dużą przydatność badania MR w diagnostyce guzów
twarzoczaszki.
W przedstawionej pracy wykazaliśmy, że najczęściej
zajętymi przez nowotwory złośliwe strukturami anatomicznymi twarzoczaszki są jama nosowa oraz zatoka
szczękowa. Według piśmiennictwa nowotwory złośliwe
jamy nosowej i zatok przynosowych stanowią 0,2–0,8%
ogółu wszystkich nowotworów występujących u człowieka. [21]. Często również występują nowotwory
gardła, które stanowią od 8 do 10% wszystkich guzów
złośliwych głowy i szyi, będąc w większości rakami
płaskonabłonkowymi [2, 3]. W naszej pracy zmiany rozrostowe gardła występowały także często.
W przeciwieństwie do omawianych powyżej nowotworów, grupę zmian występujących sporadycznie stanowią guzy gruczołów ślinowych. Nowotwory ślinianek
występują rzadko, stanowiąc 3% wszystkich guzów
głowy i szyi, przy czym 85% z nich dotyczy ślinianek
przyusznych [22]. W badanym przez nas materiale najwięcej zmian rozrostowych ślinianek występowało w
obrębie przyusznicy: rak gronowy, złośliwy nowotwór
anaplastyczny, szpiczak oraz wznowa raka gruczołowato-torbielowatego i raka płaskonabłonkowego. Natomiast w obrębie ślinianki podżuchwowej w 100-osobowej grupie pacjentów uwidoczniliśmy jeden przypadek raka płaskonabłonkowego. W pracy ZaleskiejDorobisz i współpracowników uznano, iż MR jest najlepszym badaniem uwidaczniającym duże zmiany rozrostowe w gruczołach ślinowych. Badanie to, jak podaje
autorka, jest szczególnie zalecane w przypadku podejrzenia guzów złośliwych [23], co w pełni potwierdziliśmy w naszej pracy.
Należy zauważyć, że w badanej grupie pacjentów w
wielu wypadkach uwidoczniliśmy przy pomocy badania
MR nowotwory bardzo rzadko występujące w obrębie
głowy i szyi, o których w światowym piśmiennictwie
donoszono tylko w nielicznych pracach.
Tomografia rezonansu magnetycznego nowotworów głowy i szyi
Jednym z takich nowotworów jest czerniak złośliwy.
Stanowi on 1% wszystkich nowotworów złośliwych i najrzadziej występuje na błonie śluzowej. Zachorowalność na
czerniaka błon śluzowych według danych w Wielkiej Brytanii wynosi 2 przypadki na milion mieszkańców na rok.
W przypadku umiejscowienia go w obrębie śluzówki głowy
i szyi najczęstszą lokalizacją są zatoki przynosowe i nos
[24]. W badanym przez nas materiale wznowa czerniaka
złośliwego wystąpiła w obrębie zatoki szczękowej i policzka oraz w jamie nosowej.
Innym rzadko występującym nowotworem jest szpiczak nosogardła. Narumi i współpracownicy opisują przypadek 53-letniego mężczyzny, u którego szpiczak wystąpił
na tylnej ścianie gardła [25]. W naszej pracy guz znajdował
się w obrębie gałęzi żuchwy, zatoki szczękowej, przyusznicy i stawu skroniowo-żuchwowego.
Guzem łagodnym, który stwierdza się rzadko w obrębie nosa i zatok przynosowych, jest nerwiak osłonkowy. Należy podkreślić, że w naszym materiale udało
nam się udokumentować obecność tego niezwykle rzadko występującego guza u jednej pacjentki. W literaturze
światowej opisano nieco ponad 30 przypadków. W naszej pracy zobrazowano nerwiaka osłonkowego w obrębie jamy nosowej, sitowia, oczodołu, zatoki klinowej
i zatoki szczękowej, podobnie jak w przypadku opisywanym przez Sarioglu i współpracowników [26].
Wnioski
Badanie MR pozwoliło na dokładne uwidocznienie
zmian rozrostowych, precyzyjne określenie ich lokalizacji
oraz stosunku do sąsiadujących struktur anatomicznych, co
wniosło informacje przydatne w planowaniu dalszego leczenia. Dzięki temu badaniu zobrazowano procesy rozrostowe w trudno dostępnych miejscach, w tym zarówno
nowotwory często występujące, jak i guzy o bardzo niskiej
częstotliwości występowania.
Piśmiennictwo
1. Sikorowa L., Meyza J.: Guzy ślinianek. PZWL, Warszawa 1989.
2. Osuch J., Osóbka-Morawska A., Sonnenberg Z.: Rak zachyłka gruszkowatego w materiale Warszawskiej Kliniki
Otolaryngologicznej. Otolaryngol. Pol., 1983, 37, supl. 6.
3. Gluckmann J., Gullane P., Johnson J.: Praktyczne postępowanie w guzach głowy i szyi. Wydawnictwo Lekarskie
PZWL, Warszawa 1996, 28.
4. Koh K.S., Eom J.S., Kirk I. et al.: Pectoralis major musculocutaneous flap in oropharyngeal reconstruction: revisited.
Plast. Reconstr. Surg., 2006, 118, 1145-1149.
5. Arakawa A., Tsuruta J., Nishimura R. et al.: MR imaging of
lingual carcinoma: comparison with surgical staging. Radiat
Med., 1996, 14, 25-9.
6. Ariyoshi Y., Shimahara M.: Relationships between dynamic
contrast- enhanced MRI findings and pattern of invasion for
tongue carcinoma. Oncol Rep., 2006, 15, 339-43.
7. Castaldi A., Arcuri T., Carta M. et al.: Primary leiomyosarcoma of the oral tongue: magnetic resonance and
ultrasonography findings with histopathologic correlation.
Acta Radiol., 2006, 47, 514-517.
17
8. Dillon W.P.: Magnetic resonance imaging of head and neck
tumors. Cardiovasc. Intervent. Radiol., 1986, 8, 275-82.
9. Hayashi T., Ito J., Katsura K. et al.: Malignant melanoma of
mandibular gingiva; the usefulness of fat-saturated MRI.
Dentomaxillofac. Radiol., 2002, 31, 151-3.
10. Jeong A.K., Lee H.K., Kim S.Y. et al.: Solitary fibrous
tumor of the parapharyngeal space: MR imaging findings.
AJNR Am. J. Neuroradiol., 2002, 23, 473-5.
11. Leboldus G.M., Savoury L.W., Carr T.J. et al.: Magnetic
resonance imaging: a review of basic principles and
potential use in otolaryngology. J. Otolaryngol., 1986, 15,
273-8.
12. Leverstein H., Castelijns J.A., Snow G.B.: The value of
magnetic resonance imaging in the differential diagnosis of
parapharyngeal space tumours. Clin. Otolaryngol. Allied
Sci., 1995, 20, 428-33.
13. Lloyd G.A., Phelps P.D.: The demonstration of tumours of
the parapharyngeal space by magnetic resonance imaging.
Br. J. Radiol., 1986, 59, 675-83.
14. Ng S.H., Ko S.F., Toh C.H.: Imaging of neck metastases.
Chang Gung Med J., 2006, 29, 119-29.
15. Okahara M., Kiyosue H., Matsumoto S. et al.: Basal cell
adenoma of the parotid gland: MR imaging findings with
pathologic correlation. AJNR Am. J. Neuroradiol., 2006, 27,
700-704.
16. Som P.M., Hermann G., Sacher M. et al.: Bening and
malignant sinonasal lesions with intracranial extension:
differentiation with MR imaging. Radiology, 1989, 172,
763.
17. Som P.M., Curtin H.D.: Lesions of the parapharyngeal
space. Role of MR imaging. Otolaryngol Clin North Am.,
1995, 28, 515-42.
18. Ueda F., Suzuki M., Matsui O. et al.: MR findings of nine
cases of palatal tumor. Magn Reson Med. Sci., 2005, 4, 61-7.
19. van den Broek G.B., Rasch C.R., Pameijer F.A. et al.:
Response measurement after intraarterial chemoradiation in
advanced head and neck carcinoma: magnetic resonance
imaging and evaluation under general anesthesia? Cancer,
2006, 106, 1722-9.
20. Sievers K.W., Greess H., Baum U. et al.: Paranasal sinuses
and nasopharynx CT and MRI. Eur. J. Radiol., 2000, 33,
185-202.
21. Szmeja Z., Nowak K.: Przypadek oblaka nosa o gwałtownym przebiegu. Otolar. Pol., 2004, 57, 3, 599-603.
22. Osuch-Wójcikiewicz E., Janczewski G., Dobrzyński P.
et al.: Guzy ślinianek przyusznych w materiale Kliniki
Otolaryngologii AM w Warszawie w latach 1986-1995,
Otolar. Pol., 1999, 53, 4, 431-434.
23. Zaleska-Dorobisz U., Kuzniar J., Badowski R.: Usefulness
of imaging in the diagnosis of salivary gland diseases. Pol.
Merk. Lek., 2005, 19, 63-68.
24. Thompson A.: Mucosal melanoma in the head and neck.
CME Bulletin, no 3, 1998,92.
25. Narumi T., Kozawa E., Heshiki A. et al.: CT and MRI
findings of a solitary extramedullary plasmacytoma of the
oropharynx: case report. Radiat. Med., 2005, 23, 574-7.
26. Sarioglu S., Ozkal S., Guneri A. et al.: Cystic schwannoma
of the maxillary sinus. Auris Nasus Larynx, 2002, 29, 297300.
Adres do korespondencji:
Katedra i Zakład Biomateriałów i Stomatologii Doświadczalnej
ul. Bukowska 70
60-812 Poznań
tel. 0604-342-908