NADREALIZM W EUROPIE ŚRODKOWO–WSCHODNIEJ
Transkrypt
NADREALIZM W EUROPIE ŚRODKOWO–WSCHODNIEJ
Bogusław Bakuła [email protected] NADREALIZM W EUROPIE ŚRODKOWO–WSCHODNIEJ Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (Szkic z dziejów ruchu poetyckiego w latach 20.-40. XX wieku) Słowa klucze: surrealizm – surrealizm w Europie Środkowo-Wschodniej – Grupa Surrealistów ČSR – surrealizm w Słowacji – surrealizm z poezji polskiej – ukraińska poezja surrealistyczna. Abstrakt: Celem artykułu jest szkicowe i porównawcze przedstawienie wydarzeń związanych z genezą i rozwojem ruchu nadrealistycznego, przede wszystkim w dziedzinie poezji w Polsce, Ukrainie, Słowacji i Czechach w latach 20.-40. XX wieku Wyodrębnia się fazę presurrealistyczną, poprzedzającą dwa pierwsze manifesty francuskich nadrealistów (1925,1929), w trakcie której poeci, inspirowani przez ówczesne kierunki artystyczne, takie jak futuryzm, dadaizm, ekspresjonizm, imażinizm, eksperymentowali z językiem poetyckim, formułując własne propozycje artystyczne, co działo w latach 1919-1925. Należeli do nich poeci z Polski T. Czyżewski i A. Wat oraz A. Ważyk, ukraińscy twórcy, zwłaszcza P. Tychyna w początkowym okresie twórczości 1918-1925 oraz czescy uczestnicy ruchu znanego jako poetyzm w latach 1920-1930. Czescy poetyści byli bezpośrednim zapleczem dla najsilniejszej formacji surrealistów w Europie Środkowo-Wschodniej, która się rozwinęła w Pradze. Poeci bolszewickiej Ukrainy szybko zamilkli z przyczyn politycznych. Jedynym ukraińskim poetą, nawiązującym w swojej poetyce, ale nie w programie, do surrealizmu był B.-I. Antonycz, mieszkający we Lwowie, mieście, które ówcześnie należało do Polski. W Polsce programowy, bretonowski nadrealizm, związany z ruchem lewicowym, nie znalazł poparcia w środowiskach twórców. Był to między innymi skutek zaatakowania Polski przez bolszewików i antykomunistycznego nastawienia zdecydowanej większości społeczeństwa, nie tylko inteligencji (lewicowej, choć zarazem antykomunistycznej), ale także klasy robotniczej, która poparła niepodległościowy program antysowiecki. Nadrealizm, jako kierunek artystyczny i filozofia twórczości, w pełni powiódł się tylko w Czechosłowacji. Jego wpływ był tak silny, że pozostał on kierunkiem żywym do dnia dzisiejszego. Należy podkreślić, że zarówno poetyzm, jak również późniejszy czeski oraz słowacki nadrealizm literacki były ściśle związane ze środowiskiem nadrealistycznych malarzy, fotografów i teoretyków sztuki, w tym również z wybitnym przedstawicielami czeskiego strukturalizmu (J. Mukařovský, R. Jacobson). Poetyzm reprezentowali przede wszystkim V. Nezval, K. Biebl, F. Halas, E. F. Burian, V. Vančura i wielu innych. W grupie „wizualistów” przewodzili malarz i rysownik J. Štyrský, M. Čerminová, lepiej znana pod pseudonimem Toyen, oraz K. Teige. Niemal wszyscy poetyści przyjęli następnie program surrealizmu, łącznie z postawą niekiedy skrajnej lewicowości politycznej. Wywodzący się z poetyzmu czeski surrealizm nabrał rozmachu po wizycie przywódcy czeskiej Grupy Surrealistów V. Nezvala w Paryżu. Wydawano nie tylko tomy wierszy, ale także czasopisma i biuletyny, uczestniczono w międzynarodowym ruchu surrealistycznym. Czescy surrealiści dbali o ścisłe związki z doktryną A. Bretona i P. Eluarda, którzy odwiedzili Pragę w roku 1935, ale także wprowadzali własne modyfikacje związane z indywidualnym podejściem do języka, tematów, wśród których przeważała Praga, jako miasto magiczne, realizowali własne podejście do Библид 0350-6428, 48 (2016) 158, стр. 97-120. / прегледни рад УДК 821.162.1.02НАДРЕАЛИЗАМ 821.161.2.02НАДРЕАЛИЗАМ 821.162.3.02НАДРЕАЛИЗАМ 821.162.4.02НАДРЕАЛИЗАМ koncepcji asocjacjonizmu językowego i oniryzmu, akceptowali śmiały erotyzm, prowokacyjny, ale głównie do koncepcji écriture automatique, która okazała się najtrudniejsza w praktyce. W roku 1935 powstała grupa słowackich surrealistów na czele z R. Fabrym i V. Reiselem. Oba środowiska współpracowały z sobą, tworząc wyraźne instytucjonalne podstawy ruchu. Ruch nadrealistyczny nie zanikł w podzielonej przez nazistów Czechosłowacji. Przetrwał w podziemiu zarówno w rządzonej przez narodowych klero-faszystów Słowacji, jak też w rządzonym przez nazistów Protektoracie Czech i Moraw, gdzie wyłoniła się kolejna generacja surrealistów na czele z młodymi, wybitnymi pisarzami jak L. Kundera czy K. Hynek i teoretykami jak V. Effenberger. Powstały ówcześnie dwie frakcje. Pierwsza probretonowska pod przewodnictwem K. Teigego (akceptująca écriture automatique i freudyzm) oraz antybretonowska pod przewodnictwem L. Kundery (głosząca przewagę świadomych wyborów poetyckich i kontroli procesu twórczego). Surrealistyczny ruch w powojennej Czechosłowacji, z wyjątkiem lat 1945-1948 oraz 1968-1970, aż do roku 1989 istniał jako ruch undergroundowy (E. Bondy i inni). Do dziś jednak pozostał żywy, w odróżnieniu od Słowacji, gdzie zamarł w końcu lat 40. XX wieku. Surrealizm w Polsce nie posiadał zorganizowanej grupy zwolenników, ani wśród poetów, ani w środowisku plastycznym. Jedynym programowo działającym nadrealistą był J. Brzękowski, który na początku lat 30. w Paryżu opublikował swoje najlepsze nadrealistyczne wiersze, zarówno w języku polskim, jak też francuskim. Jan Brzękowski sformułował bliską teorii nadrealizmu koncepcje metarealizmu (elipsa, oniryzm, kontrolowany proces łączenia abstrakcji z realnością). Nieformalny charakter nadrealizmu w Polsce skutkował wpływami w sferze poetyki wybitnego twórcy K. I. Gałczyńskiego. Twórczość Gałczyńskiego, odwołująca się zarówno do kultury klasycznej, jak też kultury popularnej, do humoru, absurdu, satyry i groteski została określona jako próba stworzenia „pop-nadrealizmu”. Odniosła też ogromny sukces wśród polskich odbiorców wszystkich pokoleń. Ostatnim, wybitnym poetą, nawiązującym w swojej poetyce do nadrealizmu był T. Gajcy, poeta pokolenia, które walczyło i ginęło w okresie II wojny światowej oraz w czasie Powstania Warszawskiego (1944). Wizyjność, asocjacjonizm, niezwykła śmiałość w budowaniu odkrywczych metafor, styl przypominający momentami écriture automatique, umiejętność zaskakującego łączenia konkretu ze sferą pojęciową, wiersz wolny, pozwalały krytykom wskazywać na poezję Gajcego, jako na przykład stosowanie elementów poetyki nadrealistycznej w ramach szerszej koncepcji katastrofizmu i poezji „apokalipsy spełnionej”. Losy nadrealizmu w Europie Środkowo-Wschodniej były zróżnicowane. Jego politycznie lewicowa geneza nie ułatwiała działalności w prawicowo zorientowanej Polsce, ale przede wszystkim w krajach po roku 1939 podbitych przez III Rzeszę oraz w Związku Sowieckim, szczególnie po tym, gdy francuscy przywódcy ruchu potępili zbrodnie stalinizmu. To było też powodem prześladowania członków ruchu po komunistycznym przewrocie w roku 1948 w Europie Środkowo-Wschodniej. W Polsce, jak i w innych krajach regionu rozwój nadrealizmu nastąpił dopiero po roku 1956, za sprawą młodych generacji twórców. W badanym okresie nie istniała regionalna współpraca lansowana przez „surrealistyczną „międzynarodówkę”, z wyjątkiem umiarkowanie bliskich relacji czesko-słowackich. Można mówić o czeskim i słowackim modelu twórczości nadrealistycznej, podlegającym pewnej ewolucji wraz z biegiem lat, oraz o funkcjonowaniu w Polsce, na Ukrainie, mniej lub bardziej świadomie realizowanej poetyki nadrealistycznej w poezji lat 20.-30. XX wieku. Była mona wykorzystywana w ramach indywidualnych rozwiązań twórczych (Antonycz, Brzękowski, Gałczyński, Gajcy) programowo niezwiązanych z francuskim źródłem kierunku. Bogusław Bakuła