Wplyw leczenia endoskopowego niewielkich, izolowanych zmian

PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
165
Wpływ leczenia endoskopowego niewielkich, izolowanych zmian
zapalnych zatoki klinowej na dolegliwości bólowe głowy
The influence of endoscopic treatment of isolated, small inflammatory lesions of sphenoid sinus
on headache sensation
Bartosz Piszczatowski, Andrzej Sieśkiewicz, Justyna Rutkowska, Marek Rogowski,
Małgorzata Różańska-Kudelska, Ewa Olszewska
SUMMARY
One of the most frequent complaint in patients with isolated sphenoiditis
is headache. In large proportion of these patients no pathologic fi ndings
are revealed in sphenoethmoidal recess endoscopicaly thus discrimination
between sinus originated and primary headache in such cases may be especially difficult.
The aim of this study: was the assessment of the influence of endoscopic
treatment of isolated, small inflammatory sphenoid sinus lesions on headache
sensation.
Material and method: 13 patients suffering from headache, with CT-diagnosed isolated, small inflammatory lesions of sphenoid sinus such as
mucosal thickening, polypoid tissue and cysts were treated endoscopicaly.
Headache was assessed on the basis of five-grade scale before surgery, 1
month after surgery and after the observation period that varied between
5 to 40 months.
Results: In the first postoperative month the improvement in their headache
was declared by 84.6% of patients, but after longer observation the success rate
lowered to 61.5%. The improvement was observed both in patient whose the only
complaint was headache and in patients with negative endoscopic findings.
Conclusions: Small isolated sphenoid sinus lesions constitute a group of
specific pathologies of paranasal sinuses, which is still difficult to diagnose
despite of technological advancement. The treatment of these lesions remains
controversial. Decision as to operative treatment should be taken cautiously
since headache in great proportion of these patient is not sinus originated.
Further multicenter studies on the basis of larger group of patients are necessary to delineate the indications for surgical intervention in patients with
small isolated inflammatory sphenoid sinus lesions.
©by Polskie Towarzystwo Otorynolaryngologów
– Chirurgów Głowy i Szyi
Otrzymano/Received:
26.02.2010
Zaakceptowano do druku/Accepted:
06.04.2010
Klinika Otolaryngologii Uniwersytetu
Medycznego w Białymstoku
Kierownik: Prof. dr hab. med. M. Rogowski
Wkład pracy autorów/Authors contribution:
według kolejności
Konflikt interesu/Conflicts of interest:
Autorzy pracy nie zgłaszają konfliktu interesów.
Adres do korespondencji/
Address for correspondence:
imię i nazwisko: Andrzej Sieśkiewicz
adres pocztowy:
Klinika Otolaryngologii Uniwersytetu
Medycznego
ul. Skłodowskiej-Curie 24A
15-276 Białystok
tel. 085 7468269
e-mail [email protected]
Praca została zgłoszona do prezentacji w trakcie
XLIV Zjazdu PTORCHGiS w Warszawie w dniach
9-12.06.2010
Hasła indeksowe: przewlekłe zapalenia zatoki klinowej, bóle głowy, leczenie endoskopowe
Key words: chronic sphenoiditis, headache, endoscopic treatment
Wstęp
Wśród pacjentów z przewlekłym zapaleniem błony śluzowej nosa i zatok izolowane zapalenia zatoki klinowej
stwierdzane są w 2,7–3% przypadków [1, 2]. Dolegliwości zgłaszane przez tych chorych są z reguły mało
charakterystyczne, a wyniki badania przedmiotowego,
jak również badań endoskopowych i obrazowych często nie są jednoznaczne i sprawiają wiele problemów
diagnostycznych. Jednocześnie ze względu na położenie
zatoki klinowej stosunkowo częściej niż w przypadku
innych zatok dochodzić może do przeniesienia procesu
zapalnego na okoliczne struktury naczyniowo-nerwowe
i rozwoju poważnych powikłań. Z licznych doniesień
wynika, że powikłania występują niezależnie od typu
Otolar yngologia Polska tom 6 4, nr 3, maj-c zer wiec 2010
patologii w obrębie zatoki klinowej [3-5]. Rozwój powikłań nie zależy również od czasu trwania procesu
zapalnego i intensywności dolegliwości [3, 6]. Z tych
powodów pacjenci z izolowanymi zmianami zatoki klinowej powinni być i zazwyczaj są traktowani ze szczególną ostrożnością. Szczególna ostrożność nie powinna
prowadzić jednak do zbyt lekkomyślnego kierowania
na zabieg operacyjny. Specjaliści zajmujący się bólami
głowy uważają, że bóle głowy pochodzenia zatokowego
są stosunkowo rzadkie nawet przy współistniejących
zmianach zapalnych [7, 8], a u prawie 41,7% ludzi
zdrowych w badaniu tomograficznym można stwierdzić
zmiany zapalne błony śluzowej [9].
Otolaryngol Pol 2010;
64 (3): 165-170
166
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Jedną z najczęstszych dolegliwości zgłaszanych
przez pacjentów z izolowanym zapaleniem zatoki klinowej są bóle głowy. W praktyce klinicznej spotyka się
pacjentów, u których różnego rodzaju dolegliwości bólowe głowy towarzyszą niewielkim izolowanym zmianom
zapalnym. Pojawia się wówczas problem odpowiedniej
kwalifikacji pacjentów do leczenia operacyjnego, tym
bardziej że, jak wykazują badania, nie ma korelacji
pomiędzy rozległością zmian zapalnych stwierdzanych
w tomografii komputerowej a intensywnością bólu
głowy [10]. O ile zmiany grzybicze, ropne z całkowitym
zacienieniem zatoki lub poziomem płynu w badaniach
obrazowych nawet przy niewielkich dolegliwościach
bólowych są zwykle leczone operacyjnie, to niewielkie
zmiany torbielowate, polipowate czy zgrubienia błony
śluzowej nie są już tak oczywistymi wskazaniami do
interwencji chirurgicznej, gdyż występujące jednocześnie bóle głowy mogą nie być związane z procesem
zapalnym.
Celem pracy była ocena wpływu leczenia operacyjnego niewielkich przewlekłych izolowanych stanów
zapalnych zatoki klinowej na częstość wstępowania
i intensywność bólów głowy.
Materiał i metoda
Do badań zakwalifikowano 13 pacjentów z bólami
głowy o różnym nasileniu, u których w badaniach
obrazowych stwierdzono niewielkie izolowane zmiany zapalne zatoki klinowej o charakterze przerostów
błony śluzowej, zmian polipowatych i torbielowatych.
Do badań nie kwalifikowano pacjentów z ropnymi
i grzybiczymi zapaleniami, a także chorych z uwidocznionym w badaniach obrazowych całkowitym
zacienieniem zatoki.
Przed zabiegiem operacyjnym pacjenci byli konsultowani neurologicznie. Chorzy ze zmianami polipowatymi i przerostowymi leczeni byli ambulatoryjnie lekami
przeciwzapalnymi bez istotnej poprawy. U wszystkich
chorych wykonano endoskopowe otwarcie zatoki klinowej i usunięto zmiany zapalne.
Technika operacyjna
U większości pacjentów zatokę klinową otwierano,
korzystając z tzw. bezpośredniego dostępu przeznosowego. Zaletą bezpośredniego dostępu przeznosowego jest jego minimalna inwazyjność pozwalająca na
uniknięcie późnych powikłań towarzyszących etmoidektomii (w przypadku stosowania dostępu przezsitowego), takich jak tworzenie zrostów bocznej ściany
nosa z małżowinami, zapalenie komórek sitowych,
zaburzenia drenażu zatoki szczękowej i czołowej. Ponieważ dostęp operacyjny przebiega przyśrodkowo
w stosunku do małżowin nosowych, nie powinno dochodzić do uszkodzenia tętnic sitowych i ściany przyśrodkowej oczodołu. Ujście naturalne lokalizowano
przyśrodkowo do małżowiny nosowej górnej, ok. 1,5 cm
powyżej górnego brzegu choany i 4-5 mm bocznie od
linii pośrodkowej. Naturalne ujście zatoki poszerzano
zgryzakiem kostnym lub panczem Stammbergera do
średnicy ok. 5-10 mm, co pozwalało usunąć niewielkie
zmiany patologiczne, a jednocześnie ujście zatoki było
wystarczająco duże, by zminimalizować ryzyko restenozy. Jeżeli naturalnego ujścia nie udało się odnaleźć
(co jest możliwe w kilkunastu procentach przypadków,
u których naturalne ujście zatoki klinowej znajduje się
po bocznej stronie małżowiny nosowej górnej), zatokę
otwierano za pomocą wiertarki z wiertłem diamentowym, wiercąc w dolno-przyśrodkowym kwadrancie
zachyłka klinowo-sitowego.
U dwóch operowanych pacjentów wgląd do zatoki klinowej przy zastosowaniu bezpośredniego dostępu przeznosowego okazał się niewystarczający do
całkowitego i precyzyjnego usunięcia zmian. W obu
przypadkach zmiany torbielowato-przerostowe błony
śluzowej zlokalizowane były w zachyłkach bocznych
zatoki i chociaż były widoczne przy zastosowaniu optyk kątowych, ich dokładne usunięcie z dostępu bezpośredniego przeznosowego było niemożliwe. U tych
chorych zachyłki boczne zatoki zostały oczyszczone
ze zmian patologicznych po otwarciu zatoki z dostępu
przez komórki sitowe.
Postępowanie pooperacyjne nie różniło się od
standardów postępowania po typowych zabiegach
funkcjonalnej chirurgii endoskopowej i polegało na
okresowym oczyszczaniu przewodów nosowych z zasychającej wydzieliny i strupów, stosowaniu leków
przeciwzapalnych, mukolitycznych oraz płukaniu nosa
roztworem soli.
Badania miały charakter retrospektywny. Intensywność i częstość występowania bólów głowy oceniana
była przez pacjentów w skali pięciostopniowej, gdzie 5
oznaczało bardzo silne bóle/bóle występujące bardzo
często (codziennie), 4 – silne bóle głowy/bóle często
występujące (kilka razy w tygodniu), 3 – bóle o średnim
nasileniu/bóle występujące ze średnią częstotliwością
(kilka razy w miesiącu), 2 – bóle słabe/bóle występujące
rzadko (rzadziej niż raz w miesiącu), 1 – brak dolegliwości bólowych. Oddzielnie oceniano dolegliwości bólowe
w okresie przed zabiegiem operacyjnym, w pierwszym
miesiącu po zabiegu oraz w ostatnim miesiącu poprzedzającym badanie. Za poprawę uznawano jednoczesne
zmniejszenie zarówno intensywności, jak i częstości
występowania dolegliwości bólowych. Okres obserwacji
pacjentów biorących udział w badaniu wynosił od 5 do
40 miesięcy (średnio 17,3).
Wyniki
Bóle głowy były objawem dominującym u 7 (53,8%)
chorych, wyciek z nosa u 3 (23%), spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła u 2 (15,4%), a uczucie
zaburzenia drożności nosa u 1 (7,6%) pacjenta. U 2
Otolar yngologia Polska tom 6 4, nr 3, maj-c zer wiec 2010
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Tabela I. Zmiany patologiczne i objawy stwierdzane u leczonych pacjentów oraz wyniki leczenia
Table I. Pathologic findings and symptoms in treated patients and results of the treatment
Lp. Typ zmiany zapalnej
Główne objawy
Wielkość zmian
w TK
(zacienienie)
Zmiany
Poprawa
stwierdzane
po miesiącu
endoskopowo
1.
Zmiana torbielowata
bóle głowy, zaburzenia
drożności nosa
1/3 strona lewa
zmiany
obrzękowe
x
2.
Zmiana torbielowata
bóle głowy, zaburzenia
drożności nosa
1/3 strona prawa
3.
Zmiana torbielowata
bóle głowy, zaburzenia
drożności nosa
2/3 obustronnie
bez zmian
x
4.
Zmiana torbielowata
bóle głowy
1/2 strona lewa
zmiany
obrzękowe
x
5.
Zmiana torbielowata
bóle głowy, zaburzenia
drożności nosa
1/2 strona prawa bez zmian
x
x
6.
Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
wyciek z nosa,
bóle głowy
1/3 strona lewa
x
x
7.
Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
zaburzenia drożności nosa, 1/3 strona prawa zmiany
bóle głowy
obrzękowe
x
x
8.
Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
wyciek z nosa,
bóle głowy
1/3 strona prawa zmiany
obrzękowe
x
x
9.
Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
wyciek z nosa,
bóle głowy
1/3 strona lewa
10. Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
bóle głowy
1/3 strona prawa zmiany
polipowate
x
x
11. Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
ściekanie wydzieliny po 3/4 strona prawa bez zmian
tylnej ścianie gardła, bóle
głowy
x
x
12. Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
bóle głowy,
zaburzenia węchu
1/3 obustronnie
bez zmian
x
x
13. Zmiana polipowata/
przerost błony śluzowej
brak
3/4 strona prawa bez zmian
x
x
(15,4%) chorych bóle głowy były jedyną zgłaszaną
dolegliwością.
Ból lokalizowany był przez pacjentów najczęściej
w okolicy czołowej 5 (38,4%), następnie skroniowej 3
(23%), ciemieniowej/szczytu głowy 2 (15,4%), zagałkowej 2 (15,4%) i potylicznej 1 (7,6%).
U większości pacjentów – 11 (84,6%) ból w okresie
przedoperacyjnym miał niewielką intensywność (stopień 3 i 2). Dwóch pacjentów (15,4%) określiło swój ból
jako silny (stopień 4 i 5). Częstość napadów bólowych
przed leczeniem operacyjnym wahała się od kilku razy
w tygodniu (stopień 4) – 3 (23%) pacjentów, do kilku
razy w miesiącu (3 stopień) – 9 (69%) pacjentów. Tylko
u jednego pacjenta (7,6%) intensywny ból głowy pojawiał się średnio 1 raz w miesiącu (stopień 2).
W badanej grupie badania obrazowe wykazały u 5
(38,4%) pacjentów zmiany torbielowate z treścią suroOtolar yngologia Polska tom 6 4, nr 3, maj-c zer wiec 2010
bez zmian
Poprawa po
dłuższym
okresie
obserwacji
zmiany
obrzekowe
wiczą lub śluzową, u pozostałych 8 (61,6%) zmiany
polipowate lub przerostowe błony śluzowej.
W 8 (61,5%) przypadkach zacienienie obejmowało
około 1/3 objętości zatoki klinowej, w 2 (15,4%) – 1/2,
u 1 (7,6%) chorego – 2/3 i u 2 (15,4%) – 3/4.
W badaniu endoskopowym u 6 (46,1%) pacjentów
nie stwierdzono patologii w okolicy zachyłka klinowo-sitowego. Również u 6 (46,1%) stwierdzono zmiany obrzękowe w tej okolicy, u 1 (7,6%) – zmiany polipowate.
W bezpośrednim okresie pooperacyjnym poprawę
zgłosiło 11 (84,6%) pacjentów. Natomiast po okresie
dłuższej obserwacji – 8 (61,5%) chorych (Tab. I).
Omówienie
Bóle głowy są najczęściej zgłaszaną dolegliwością
w grupie pacjentów z izolowanymi zmianami w zatoce
167
168
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
Ryc. 1. Niewielkie zgrubienie błony śluzowej zatoki kinowej
i zmiany polipowate w zachyłku klinowo-sitowym, płaszczyzna osiowa (pacjent 10)
Fig. 1. Insignificant mucosal thickening of sphenoid sinus and
polypoid tissue in spheno-ethmoidal recess, axial plane
(patient 10)
klinowej występującą u 30-80% [11-15] przypadków.
Pozostałe dolegliwości mogą być bardzo słabo zaznaczone lub nie ma ich wcale [16].
W naszej grupie pacjentów 2 chorych bóle głowy wymieniło jako jedyną dolegliwość, natomiast u pozostałych pacjentów występowały inne objawy towarzyszące
(wyciek z nosa, spływanie wydzieliny po tylnej ścianie
gardła, zaburzenia drożności nosa, zaburzenia węchu)
mogące sugerować podłoże zapalne dolegliwości bólowych. Nasilenie objawów towarzyszących było jednak
bardzo niewielkie i tylko 46% pacjentów uznało je za
dolegliwości dominujące. Najczęstsza, w wielu publikacjach, lokalizacja dolegliwości bólowych w okolicy zagałkowej czy szczytu głowy [4, 17, 18], w badanej grupie
występowała zaledwie w ok. 31% przypadków. Zarówno
nasilenie dolegliwości bólowych, jak i ich częstotliwość
była w badanej grupie stosunkowo niewielka, co jest
charakterystyczne dla izolowanych stanów zapalnych
zatoki klinowej. Bóle spowodowane zapaleniem zatoki
klinowej mogą wcale nie występować lub ulegać nasileniu jedynie w okresach zaostrzeń procesu zapalnego,
co bywa przyczyną znacznego opóźnienia diagnostyki
i rozpoznania choroby [3, 11, 19].
Również wyniki badań endoskopowych u pacjentów
z izolowanymi zmianami zatoki klinowej często nie są
jednoznaczne. Jak wynika z doniesień literaturowych,
podczas badań endoskopowych przewodów nosowych
Ryc. 2. Jednostronna zmiana polipowato-torbielowata zatoki kinowej, płaszczyzna czołowa (pacjent 6)
Fig. 2. Unilateral polypoid-cystic lesion of sphenoid sinus, coronal plane (patient 6)
w tej grupie pacjentów objawów patologicznych nie
stwierdzano u 28-55% pacjentów [3, 4, 11, 17, 20].
Nasze badania wykazały zbliżony odsetek (46%) chorych bez zmian endoskopowych, lecz u kolejnych aż
46% pacjentów zmiany endoskopowe ograniczały się
do niewielkich obrzęków okolicy ujścia zatoki, których
nie dałoby się stwierdzić rutynowym badaniem rinoskopowym. Tylko u 1 pacjenta w badaniu endoskopowym
uwidoczniono wyraźne zmiany polipowate w okolicy
zachyłka kinowo-sitowego.
Dobry wynik leczenia chirurgicznego badanej grupy
pacjentów we wczesnym okresie pooperacyjnym uległ
wyraźnemu pogorszeniu po dłuższym okresie obserwacji. Jeszcze większy spadek skuteczności leczenia bólów
głowy z 94% we wczesnym okresie pooperacyjnym do
62% po roku od zabiegu, obserwował w swoich badaniach Tarbichi [10]. Z neurologicznego punktu widzenia
na wynik leczenia operacyjnego bólów głowy wpływ ma
wiele czynników m.in. efekt placebo, dysonans poznawczy, spontaniczne złagodzenie objawów czy przejściowa
zmiana impulsacji docierającej do jądra ogoniastego
nerwu trójdzielnego spowodowana manipulacją chirurgiczną [21]. Ich wpływ stopniowo ustępuje w miarę
upływu czasu, dlatego o ostatecznych efektach leczenia
powinno się mówić dopiero po dłuższym okresie obserwacji. 61% skuteczność po ponad roku od leczenia
operacyjnego w naszej grupie świadczy, że u prawie
Otolar yngologia Polska tom 6 4, nr 3, maj-c zer wiec 2010
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
u około 39% pacjentów ból najprawdopodobniej miał
podłoże neurologiczne, a leczenie operacyjne można
usprawiedliwić jedynie współistniejącym, niereagującym na leczenie zachowawcze stanem zapalnym błony
śluzowej. W grupie pacjentów z poprawą znaleźli się
zarówno chorzy, którzy poza bólem głowy nie zgłaszali
żadnych innych dolegliwości sugerujących stan zapalny
błony śluzowej nosa, jak również pacjenci, u których
endoskopowo nie stwierdzono zmian patologicznych
w okolicy zachyłka klinowo-sitowego (Ryc. 1, 2).
Odróżnienie bólu pochodzenia zatokowego od tzw.
pierwotnego bólu głowy na podstawie charakteru dolegliwości zgłaszanych przez pacjenta i w przypadku
skąpych objawów klinicznych bywa bardzo trudne.
Polecane przez niektórych autorów próby farmakologiczne w celu zróżnicowania dolegliwości bólowych
również nie są pozbawione ryzyka błędu. Niektóre leki
stosowane w leczeniu stanów zapalnych zatok mogą
mieć korzystny wpływ na pierwotne bóle głowy [10],
natomiast amitryptylina zalecana m.in. w bólach klasterowych w większych dawkach może wywierać działanie przeciwbólowe również w stanach zapalnych.
O ile w zaawansowanych stanach zapalnych sposoby postępowania terapeutycznego są dość jasno
sformułowane, to w przypadku niewielkich zmian
stwierdzanych w badaniach obrazowych z towarzyszącymi dolegliwościami bólowymi brak jest jednolitych
wytycznych odnośnie kwalifikacji do leczenia operacyjnego. W przypadkach ostrych bez powikłań leczeniem
z wyboru jest leczenie farmakologiczne. W stanach
przewlekłych postępowanie zależy od etiologii i charakteru zmian zapalnych. Zapalenia grzybicze wymagają
leczenia chirurgicznego i dokładnego oczyszczenia
zatoki. Zmiany o charakterze śluzowiaków i ropniaków
również wymagają drenażu chirurgicznego, podobnie
jak stany zapalne z całkowitym zacienieniem zatoki lub
poziomem płynu w obrazie CT nieulegające poprawie
po leczeniu farmakologicznym [22].
Biorąc pod uwagę fakt, że zgodnie z definicją zatokopochodnych bólów głowy opracowaną przez Międzynarodowe Towarzystwo Bólów Głowy dolegliwości
bólowe występują jedynie w ostrych i zaostrzonych
przewlekłych stanach zapalnych, coraz więcej autorów uważa za zasadne w sytuacjach wątpliwych
rozpoczynanie terapii od leczenia antyneuralgicznego
[23, 24]. Z drugiej strony z badań Metsona wynika, że
operowanie pacjentów nawet z niewielkimi zmianami
w obrębie zatoki klinowej powodowało ustąpienie dolegliwości bólowych. Wg tego autora, jednym ze wskazań
do endoskopowej sfenoidektomii jest już co najmniej
dwumilimetrowe zgrubienie błony śluzowej zatoki
w obrazach TK występujące jednocześnie z objawami
bólowymi [18].
Niewielkie izolowane stany zapalne zatoki kinowej
stanowią specyficzna grupę patologii zatok obocznych
nosa, których diagnostyka pomimo postępu technoloOtolar yngologia Polska tom 6 4, nr 3, maj-c zer wiec 2010
gicznego pozostaje trudna, a leczenie wzbudza wiele
kontrowersji. Decyzja o leczeniu operacyjnym tych
pacjentów powinna być podejmowana z dużą ostrożnością, gdyż w znacznym odsetku przypadków ich
dolegliwości bólowe nie są pochodzenia zatokowego.
Dalsze badania w oparciu o większą grupę pacjentów są niezbędne w celu opracowania wskazań do
operacji pacjentów z tego rodzaju zmianami zapalnymi
w obrębie zatoki klinowej.
PIŚMIENNICTWO
1.
Cheung D.K., Martin G.F., Rees J. Surgical approaches to
the sphenoid sinus. J Otolaryngol 1992; 21: 1-8.
2.
Lew D., Southwick F.S., Montgomery W.W., Weber A.L.,
Baker A.S. Sphenoid sinusitis – a review of 30 cases. N
Engl J Med 1983; 309: 1149-1154.
3.
Nour YA, Al-Madani A, El-Daly A, Gaafar A. Isolated
sphenoid sinus pathology: spectrum of diagnostic and
treatment modalities. Auris Nasus Larynx 2008; 35(4):
500-8.
4.
Martin TJ, Smith TL, Smith MM, Loehrl TA. Evaluation
and surgical management of isolated sphenoid sinus
disease. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 2002; 128(12):
1413-9.
5.
Lawson W, Reino AJ. Isolated sphenoid sinus disease: an
analysis of 132 cases. Laryngoscope 1997; 107: 1590-5.
6.
Güvenç MG, Kaytaz A, Ozbilen Acar G, Ada M. Current
management of isolated sphenoiditis. Eur Arch Otorhinolaryngol 2009; 266(7): 987-92.
7.
Schor DI. Headache and facial pain-the role of the paranasal sinuses: a literature review. Cranio 1993; 11(1): 36-47.
8.
Cady RK, Schreiber CP. Sinus headache or migraine?
Considerations in making a differential diagnosis. Neurology 2002; 58: 10-4.
9.
Bolger WE, Butzin CA, Parsons DS. Paranasal sinus bony
anatomic variations and mucosal abnormalities: CT analysis for endoscopic sinus surgery. Laryngoscope 1991; 101:
56-64.
10. Tarabichi M. Characteristics of sinus-related pain. Otolaryngol Head Neck Surg 2000; 122(6): 842-7.
11. Friedman A, Batra PS, Fakhri S, Citardi MJ, Lanza DC.
Isolated sphenoid sinus disease: Etiology and management. Otolaryngol Head Neck Surg 2005; 133: 544-550.
12. Gilain L, Aidan D, Coste A, Peynegre R. Functional endoscopic sinus surgery for isolated sphenoid sinus disease.
Head Neck 1994; 16: 433-7.
13. Wyllie III JW, Kern EB, Djalilian M. Isolated sphenoid sinus lesions. Laryngoscope 1973; 83: 1252-65.
14. Rothfield RE, de Vries EJ, Rueger RG. Isolated sphenoid
sinus disease. Head Neck 1991; 13: 208-12.
15. Pearlman SJ, LawsonW, Biller HF, Friedman WH, Potter
GD. Isolated sphenoid sinus disease. Laryngoscope 1989;
99: 716–20.
16. Kwon MO, Kim KS. Headache induced by isolated sphenoid fungal sinusitis: sinus headache? J Headache Pain
2009; 10: 473-476.
169
170
PRACE ORYGINALNE / ORIGINALS
17. Sethi DS. Isolated sphenoid lesions: diagnosis and management. Otolaryngol Head Neck Surg 1999; 120: 730-6.
18. Metson R., Gliklich R.E. Endoscopic treatment of sphenoid sinusitis. Otolaryngol Head Neck Surg 1996; 114: 736744.
22. Castelnuovo P, Pagella F, Semino L, De Bernardi F, Del
G. Endoscopic treatment of the isolated sphenoid sinus
lesions. Eur Arch Otorhinolaryngol 2005: 262(2): 142-7.
23. Levine HL, Setzen M, Cady RK, Dodick DW, Schreiber CP,
Eross EJ, Blumenthal HJ, Lumry WR, Berman GD, Dur-
19. Batra PS, Citardi MJ, Lanza DC. Isolated sphenoid sinus-
ham PL. An otolaryngology, neurology, allergy, and primary
itis after transsphenoidal hypophysectomy. Am J Rhinol
care consensus on diagnosis and treatment of sinus heada-
2005; 19: 185-9.
che. Otolaryngol Head Neck Surg 2006; 134(3): 516-23.
20. Socher JA, Cassano M, Filheiro CA, Cassano P, Felippu
24. West B, Jones NS. Endoscopy-negative, computed tomo-
A. Diagnosis and treatment of isolated sphenoid sinus
graphy-negative facial pain in a nasal clinic. Laryngoscope
disease: a review of 109 cases. Acta Otolaryngol 2008;
2001; 111: 581-6.
128(9): 1004-10.
21. Seesle BJ. Acute and chronic craniofacial pain: brainstem
mechanisms of nocioceptive transmission and neuroplasticity, and their clinical correlates. Crit Rev Oral Biol Med
2000; 11: 57-91.
Otolar yngologia Polska tom 6 4, nr 3, maj-c zer wiec 2010