Historia - Gmina Oświęcim

Historia
Dawna nazwa to najczęściej Charmezy, Charmuzy, Harmus, Harmenzy. Godłem
wioski są dwie złote korony na czerwonym polu. Herb-godło Harmęż, jak
wszystkich pozostałych wiosek naszej gminy, pochodzi najprawdopodobniej z
1849 roku, kiedy rząd austriacki wprowadził prawo gminne nadając gminom
uprawnienia samorządowe.
Herb Harmęż zgodnie z zasadami heraldyki to korony (szlacheckie) - oznaczają one szlachetne pochodzenie,
dostojeństwo, męstwo, kolor złoty -szlachetność, kolor czerwony - odwagę, waleczność i chwałę. Czy w herbie
Harmęż jest jakaś przesłanka starej tradycji, trudno dociec.
Najstarsze ślady osadnictwa na terenie Harmęż sięgają epoki kamiennej (3 tys. lat przed naszą erą), kultury
łużyckiej epoki brązu (8 wiek p.n.e.), młodszego okresu wpływów rzymskich (2-3 wiek naszej ery), co
potwierdziły badania archeologiczne. Można przypuszczać, że w tych okresach przez Harmęże przebiegały
szlaki wymiany handlowej, o czym świadczą znaleziska ceramiki z tych okresów. Najbliższe podobne
znaleziska odkryto na terenie Góry Grojeckiej w Grojcu.
Pierwsze udokumentowane wzmianki o Harmężach pochodzą z 1368 roku. Są to statuty solne króla
Kazimierza Wielkiego, skodyfikowane prawa handlu solą z Żup Wielickich na Śląsk i Morawy traktem
handlowym przez Kraków, Oświęcim, Harmęże, dalej na Zachód. Pomimo iż Księstwo Oświęcimskie leżało w
tym czasie poza granicami Królestwa Polskiego (było lennem Czech od 1327 roku) handel solą przynosił mu
wielkie korzyści.
W dokumencie z 1570 r. wymieniony jest most na Wiśle w Harmężach. Na moście tym pobierano cło drogowe
i rzeczne. W tym czasie most ten był mostem granicznym pomiędzy Królestwem Polskim, a Śląskiem
należącym do Czech. Według dokumentu z 1537 roku Stanisław Charmuski sprzedaje za 1OO florenów cło
mostowe we wsi Charmęże Stanisławowi Rajskiemu z Rajska. W 1544 roku dokument ten zatwierdza król
Zygmunt Stary. W 1545 roku Stanisław Rajski sprzedaje cło mostowe z Charmęż za 300 florenów Sewerynowi
Bonerowi kasztelanowi bieckiemu, żupnikowi krakowskiemu, staroście oświęcimskiemu i zatorskiemu. Most
ten zaznaczony jest w nazwie Charmezy na mapie z 1563 roku Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego
autorstwa Stanisława Porębskiego. Całkowity upadek szlaku solnego i mostu w Harmężach nastąpił w okresie
zaboru austriackiego. Główną przyczyną było otwarcie linii kolejowych z Oświęcimia do Krakowa, Mysłowic i
Czechowic oraz ciągłe wojny celne w wymianie towarowej pomiędzy Galicją i Prusami. Należy tu wspomnieć,
że na Wiśle w Harmężach przebiegała później granica austriacko-pruska.
Pierwsze wzmianki o właścicielach Harmęż pochodzą z 1440 roku jako własności szlacheckiej należącej do
Andrzeja (Ondreja) Charmuskiego. Do rodziny Charmuskich Harmęże należały do 1543 roku, kiedy to
spadkobierczynie po rodzinie Charmuskich sprzedają swoje dobra w Harmężach Sewerynowi Bonerowi z
Balic. W tym samym roku Seweryn Boner sprzedaje (lub dzierżawi) za 2000 florenów dobra w Harmężach
księdzu Wincentowi Niczowi właścicielowi Bulowic. W 1558 roku Jan Boner syn Seweryna przekazuje swoje
dobra w Harmężach Balcerowi (Baltazarowi) Porębskiemu, właścicielowi Grojca, Osieka i Poręby Wielkiej. W
rękach tej znanej rodziny Harmęże pozostają do połowy XVII wieku. W dokumentach z 1830 roku
właścicielem Harmęż jest hrabia Borkowski. W latach 40. XIX wieku właścicielami Harmęż jest rodzina
austriackich szlachciców Zwillingów z Wiednia, którzy utrzymują swoje posiadłości do 1940 roku.
W opisie dziejów Harmęż należy wspomnieć o tradycji hodowli ryb. Pierwsze wzmianki o stawach (rybnikach)
występują w dokumentach z 1488 roku kiedy to Wawrzyniec Charmuski z żoną Martyną sprzedaje za 200
złotych węgierskich. Michałowi Rajskiemu pole na granicy z Rajskiem, gdzie można założyć staw. Głównym
powodem zakładania stawów rybnych w Harmężach była różnica poziomów rzek Soły i Wisły. Woda z Soły
leżącej wyżej mogła rowami poprzez stawy uchodzić do Wisły. Istniejący rów zwany Młynówką pochodzi z
tych okresów. Największy rozkwit budowy stawów nastąpił po roku 1848, kiedy to po uwłaszczeniu chłopów
gospodarka pańszczyźniana upadła; wówczas zakładano stawy, które przynosiły właścicielowi Harmęż dużo
większe dochody niż uprawy rolne. Organizacja stawów w Harmężach stała na wysokim poziomie
inżynierskim.
W XIX wieku ludność Harmęż, wg wizytacji z 1852 roku Dekanatu 0święcim, wynosiła 500 mieszkańców i jak
na te czasy była to wieś ludna. Jednak wiek XIX był wiekiem bardzo ciężkim dla Harmęż. Liczne powodzie
(1805, 1813, 1892) powodowały zniszczenie upraw i gleb, wybuchały zarazy, klęski głodu. Po zniesieniu
pańszczyzny w 1848 roku rozparcelowanie niektórych gruntów dworskich i wydzielenie obszaru pod nową
zabudowę (tzw. Nawsie) spowodowało pewne ożywienie gospodarcze. Dowodem tego były daty budowy
stodół pochodzących z tego okresu (które zachowały się do lat sześćdziesiątych XX wieku, pomimo zburzenia
wsi przez okupanta hitlerowskiego).
Po uwłaszczeniu nastąpił duży odpływ ludności do miasta. Liczba mieszkańców w 1880 roku wynosiła 360
osób. Pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło na przełomie wieków. W 1913 roku obwałowano Wisłę.
Wybuch I wojny światowej spowodował pobór wielu mężczyzn do wojska. Nasi pradziadowie walczyli na
wszystkich głównych frontach, gdzie Austria prowadziła wojnę.
Wioska Harmęże zawsze należała do parafii oświęcimskiej, tak jak Brzezinka, Pławy, Babice, Broszkowice,
Rajsko, Dwory. W latach 1470-80 kronikarz Jan Długosz wymienia wieś Harmęże należącą do parafii
Oświęcim, z której pobierano dziesięcinę kościelną. Zastanawiającym jest fakt, że odkryty w 2000 roku
cmentarz rzędowy na Wilczej Górze (lub Witowej Górze), przebadany archeologicznie, nie był związany z
żadnym kościołem lub kaplicą. Z zasady cmentarze były usytuowane obok kościołów lub kaplic. Nie jest to
cmentarz choleryczny. Datowanie (ze względu na brak jakiegokolwiek wyposażenia grobowego jest bardzo
trudne. Wstępnie oceniono, że mógł funkcjonować od XV wieku do początku wieku XIX.
Głównym patronem gromady Harmęże był św. Wit (patron warzelników). Być może na na Wilczej (Witowej)
Górze istniała jakaś kaplica z cmentarzem, której patronem był św. Wit, lecz jakiś kataklizm (powódź, pożar)
przerwał jej bytność. Dowodem tego jest, że w obrębie cmentarza znajdują się duże ilości przepalonych
kamieni oraz ślady powodzi odkryte na cmentarzu. Kult św. Wita mógł być związany z miejscowymi
warzelniami piwa, czego dowodem jest stara nazwa ulicy Browarzysko, przy której znajdował się młyn wodny.
Dzieje Harmęż są ściśle związane z Dziejami Oświęcimia i Ziemi Oświęcimskiej.
(oprac. Józef Rochowiak)
Oświęcimska Gmina, nr 4 (31), sierpień-wrzesień 2002