Znany i nieznany świat komiksu

 Znany i nieznany świat komiksu
«The known and unknown world of comics»
by Beata Biesiadowska­Magdziarz
Source:
Acta Baltico Slavica (Acta Baltico Slavica), issue: 31 / 2007, pages: 45­49, on www.ceeol.com.
The following ad supports maintaining our C.E.E.O.L. service Acta Baltico‑Slavica 31
SOW, Warszawa 2007
Beata Biesiadowska
Instytut Slawistyki PAN
Warszawa
ZNANY I NIEZNANY ŚWIAT KOMIKSU
Pomysł napisania niniejszego artykułu pojawił się w trakcie pewnego zebrania
naukowego, gdy Pani Profesor Iryda Grek-Pabisowa zwróciła uwagę na potrzebę naukowego spojrzenia na komiks jako zjawisko kulturowe. Ze względu na rozległość
tematyczną, opracowanie to będzie jedynie próbą przybliżenia tego zagadnienia1.
Pojęcie komiks powstało poprzez połączenie angielskich wyrazów comic ‘komiczny’ oraz strip ‘pasek’. Komiks narodził się w USA pod koniec XIX wieku. Była
to historyjka obrazkowa Richarda Feltona Outcaulta The Yellow Kid, która ukazywała
się w „New York Journal”. Prosta historyjka obrazkowa, składająca się każdorazowo
z jednego kadru, odniosła niebywały sukces, co spowodowało rozkwit tego gatunku
i powstawanie nowych komiksów. Cykliczne ukazywanie się humorystycznych historyjek stało się charakterystyczną cechą komiksów w ogóle.
Na przełomie lat 20. i 30. pojawiły się pierwsze komiksy epickie, których awanturnicze i fantastyczne fabuły wyznaczyły główny nurt współczesnego komiksu.
W latach 60 XX wieku komiks za sprawą Roya Lichtensteina2 i Andiego
Warhola3 został podniesiony do rangi sztuki. Gatunek ten wywarł wpływ również
na dzieła innych artystów, takich jak Kurt Schwitters, Robert Rauschenberg, Claes
Oldenburg, Öyvind Fahlström, Keith Haring i in.
Jerzy Szyłak4, jeden z najbardziej wnikliwych badaczy i teoretyków komiksu,
wyróżnia trzy odmiany współczesnego komiksu. Pierwsza – ma charakter współczesnego folkloru miejskiego. Wykorzystywane są tu stereotypowe fabuły, oparte na
podstawowych wartościach moralnych. Kreowani bohaterowie mają cechy mitologiczne i nadprzyrodzone (np. Superman, Batman i in.). W drugi rodzaj wpisują się
dwie odmiany: świadome wykorzystywanie środków sztuk plastycznych, literatury,
filmu czy fotografii, a następnie ich twórcze przekształcanie, lub też tworzenie pozornie niestarannych i nieudolnych form, podważających wszelkie tabu i kpiących
z mieszczańskiej moralności tzw. underground comics5. Trzeci rodzaj to pojawiające
46
Beata Biesiadowska
się w prasie kilkuobrazkowe humorystyczne opowiadania o charakterze cyklicznym
(np. Garfield6, Fistaszki i in.).
W sto lat po swoich narodzinach komiks całkowicie zmienił swój charakter. Za
sprawą m. in. Arta Spiegelmana7 (wyróżnionego nagrodą Pulitzera w 1992 za historię
obrazkową o holocauście Maus. Opowieść ocalałego8), gatunek ten przestał być kojarzony wyłącznie z niewychodzącymi poza ramy błahych historyjek opowieści o Batmanie i Supermanie. Współczesny komiks dawno przestał zajmować się wyłącznie
komizmem i rozśmieszaniem. Najnowsze komiksy ukazują tematy „które przez wiele
lat uchodziły za niemożliwe do pokazania właśnie w komiksie: samotność, pustka,
miłość, alienacja, tolerancja. Gdzieś na granicy komiksu rozrywkowego i poszukiwań
wyrażania siebie pojawiają się prace, które przez swoją prostotę, ale i prawdę docierać
będą do czytelników, na co dzień obcujących raczej z literaturą niż z komiksem”9.
Komiks jest nazywany multimedialnym gatunkiem kultury popularnej10. Znajdując się jednocześnie na pograniczu literatury i sztuk plastycznych, nie da się go
jednak zaliczyć ani do jednej ani do drugich. Nie można też ustalić hierarchii – co
w komiksie jest ważniejsze: słowo czy rysunek. Specyfika komiksu polega na połączeniu grafiki ze słowem pisanym. Obie te warstwy tworzą rodzaj symbiozy, uzupełniając się nawzajem. Najważniejsze jest odpowiednie wyważenie tych dwóch warstw.
Dlatego też, nie powinno się zastanawiać nad pytaniem, czy komiksy należy czytać,
czy oglądać. Nawet, gdy historia nie zawiera warstwy słownej, komiks jest opatrzony bogatą sferą dźwiękową, którą reprezentują liczne onomatopeje, np. bams, klap,
brzdęk, buuum itp., które w przeważającej większości mają swoje źródło w języku
angielskim.
Terenem kompozycji przestrzennej dla komiksu jest plansza, którą może być
stronica gazety albo książki. Michel Rio11 proponuje, aby przy analizie stronicy komiksowej posługiwać się pojęciem kadru, zaczerpniętego z terminologii filmowej.
Komiks nazywany jest historyjką bądź też opowiadaniem obrazkowym. Ciąg
rysunków (następujących po sobie kadrów) na ogół jest opatrzony krótkim tekstem
w tzw. dymkach komiksowych.
„Największą tajemnicą rysownika komiksów jest przedstawienie za pomocą linii, kształtów i symboli tego, co niewidoczne – osobowości postaci albo nastroju danego miejsca lub zdarzenia”12.
Rysowanie komiksów jest nazywane tworzeniem odmiennej rzeczywistości.
Głównym zadaniem rysownika jest ukazanie akcji i emocji postaci za pomocą kreski.
Komiksy, ze względu na swój charakter powinny być czytelne i jednoznaczne. Przejrzystość gatunku osiągana jest za pomocą podkreślania najważniejszych
detali poprzez ich wyolbrzymianie i pomijanie elementów nieistotnych. Charakter
i osobowość postaci są ukazywane za pomocą stosowania tych samych chwytów rysunkowych. I tak, linie grube i niespokojne wskazują na zdecydowaną szorstką osobowość, postacie negatywne mają zazwyczaj zdeformowane sylwetki i rysy twarzy,
twarz i sylwetka kobiety jest bardziej zaokrąglona niż męska, zaciśnięte dłonie zwykle
Znany i nieznany świat komiksu
47
oznaczają, że bohater jest podekscytowany, tym, co widzi itd. „Odpowiednie kształty
gwarantują, że czytelnik nie tylko ujrzy, lecz także wyczuje nastrój, który rysunek ma
przekazywać”13.
Komiks ciągle kojarzony jest z tzw. kulturą obrazkową, która „obejmuje w zasadzie wszelkie negatywne zjawiska i bezwartościowe przejawy działalności wizualnej
funkcjonującej w kulturze masowej i z prawdziwą kulturą nie mającą nic wspólnego”14. Być może wynika to z niedostatecznej wiedzy na temat komiksu, być może
– z obawy przed wyparciem kultury werbalnej przez kulturę ikoniczną. Przeciwwagą do tego osądu niech będą słowa jednego z najważniejszych polskich teoretyków
komiksu Krzysztofa Teodora Toeplitza. „Niesie on [komiks – B. B.] w swojej warstwie treściowej emocje, wzruszenia i pociechy, których brakuje codziennemu życiu.
W pełen niejasności, rysujący się w niewyraźnych konturach kategorii społecznych
i moralnych świat cywilizacji współczesnej, komiks wprowadza pierwiastek zdecydowania, odwagi i siły. W szarzyznę codziennego życia wnosi pierwiastek niezwykłej
przygody, w rzeczywistość rządzącą się kategoriami ostrożnego prawdopodobieństwa
wprowadza motyw nadzwyczajności i fantazji. Czyniąc to, potrafił znaleźć dla tych
treści nowy system znaków, nowy język, który kompletnością i oryginalnością swego
układu upoważnia do tego, aby nazwać go sztuką”15.
PRZYPISY
1 Więcej informacji na ten temat można znaleźć w kilku zaproponowanych pozycjach bibliograficznych zamieszczonych na końcu tego artykułu.
2 Roy Lichtenstein (1923-1997). Malarz, grafik i rzeźbiarz amerykański podejmujący tematy z amerykańskiej kultury masowej (komiksu, reklamy, znanych dzieł sztuki współczesnej i dawnej), poprzez monumentalizację prostych motywów ukazywał banalność wytworów kultury masowej.
3 Andy Warhol właściwie Andrzej Warhola (1928-1987). Artysta pochodzenia słowackiego. W swojej
twórczości wykorzystywał fragmenty komiksów, przedmioty symbolizujące świat masowej konsumpcji,
np. butelki coca-coli, puszki zupy Cambella, a także podobizny gwiazd kultury masowej (m. in. Marlin
Monroe i Elvisa Presleya).
4 Zob. J. Szyłak, Komiks, [w:] Wielka Encyklopedia PWN, t. 14, Warszawa 2003, s. 183.
5 Undergraund comics (komiks podziemny), odmiana komiksu zainicjowana przez Roberta Crumba.
6 Leniwy, sarkastyczny, złośliwy rudy kot stworzony przez amerykańskiego twórcę Jima Davisa; po raz
pierwszy ukazał się w 1978 roku i do dziś cieszy się niesłabnącą popularnością wśród dzieci, młodzieży
i dorosłych.
7 Maus (Mysz) jest opowieścią o Władku Szpigelmanie – polskim Żydzie ocalałym z Holocaustu, i jego
synu Arcie – rysowniku, urodzonym w Szwecji zaraz po wojnie, który w latach 70. – chcąc zrozumieć
dramat, jaki przeżył jego ojciec oraz ich skomplikowane wzajemne relacje − przeprowadził z nim szereg
rozmów. Dzieło to wywołało sprzeciw środowisk narodowych obrażonych przyjętą przez autora konwencją. W komiksie Spiegelmana Niemcy są przedstawieni jako koty, Żydzi jako myszy, Amerykanie jako psy,
a Polacy jako świnie. Twórca komiksu posłużył się optyką nazistowskiej propagandy, w której Żydzi przedstawiani byli jako szkodniki do wytępienia (Niemcy-koty są naturalnym przeciwnikiem Żydów-myszy),
a Polacy często określani jako świnie.
48
Beata Biesiadowska
8 Art Spiegelman, Maus. A survivor’s talk, new York 1986.
9 B. Kurc, Prawdziwe życie w sztucznym świecie, [w: ] „Komiks w świecie – antologia polskiego komiksu internetowego”, Kraków 2004, s. 62.
10 Zob. Słownik pojęć i tekstów kultury. Teoria słowa, pod red. E. Szczęsnej, Warszawa 2002, s. 143.
11 M. Rio, Cadre, plan, lecture, [w:] Communications, activité du CETSAS, EN 1974-1975, Paris 1976,
cyt. za K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu, s. 81.
12 B. Caldwell, Sztuka rysowania komiksów, Warszawa 2005, s. 10.
13 B. Caldwell, op. cit., s. 12.
14 B. Jarosz, Przestrzeń graficzna w przekazach multimedialnych w dobie dominacji kultury obrazu,
www.ap.krakow.pl/ptn/ref2004/jarosz.pdf 11.12.2006.
15 K. T. Toeplitz, Sztuka komiksu, Warszawa 1985, s. 158-159.
LITERATURA
B. C a ldwel l, Sztuka rysowania komiksów, Warszawa 2005.
U. E c o, Nieobecna struktura, Warszawa 2003.
M . Gi ż yck i, Słownik kierunków, ruchów i kluczowych pojęć sztuki drugiej połowy XX wieku,
Gdańsk 2002.
D. Kuc a ł a , Tekst a obraz w percepcji tłumaczenia komiksów, [w:] Między tekstem a obrazem.
Przekład a telewizja, reklama, teatr, film, komiks, Internet, pod red. U. Kropiwiec, Filipowicz-Rudek M., J. Koniecznej-Twardzikowej, Kraków 2005, s. 105-111.
B. Ku rc , Komiks. Opowiadanie obrazem, Łódź 2003.
B. Ku rc , Prawdziwe życie w sztucznym świecie, [w:] „Komiks w sieci – antologia polskiego
komiksu internetowego”, Kraków 2004.
T. Pi ndel, Tłumacz scenarzystą – Mafalda po polsku. Kilka uwag o przekładzie komiksu, [w:]
Między tekstem a obrazem. Przekład a telewizja, reklama, teatr, film, komiks, Internet,
pod red. U. Kropiwiec, M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej, Kraków 2005,
s. 113-119.
E . Skaw i ńska , Niedoceniana wartość przymusu. O przekładzie pewnego komiksu dla dzieci,
[w:] Między tekstem a obrazem. Przekład a telewizja, reklama, teatr, film, komiks, Internet, pod red. U. Kropiwiec, M. Filipowicz-Rudek, J. Koniecznej-Twardzikowej, Kraków
2005, s. 91-104.
Słownik pojęć i tekstów kultury. Teoria słowa, pod red. E. S z c z ęsne j, Warszawa 2002.
D. St r i nat i, Wprowadzenie do kultury popularnej, przełożył W. J. Burszta, Poznań 1998.
B. S z acka , Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003.
T. Thor ne, Mody. Kulty. Fascynacje. Słownik pojęć i kultury postmodernistycznej, przełożył
Z. Batko, Warszawa 1999.
K . T. To e pl it z , Sztuka komiksu, Warszawa 1985.
Uniwersalny leksykon sztuki, Warszawa 2002.
Wielka Encyklopedia PWN, t. 14, Warszawa 2003.
Znany i nieznany świat komiksu
49
SUMMARY
The term comics in the U.S. came to define early newspaper strips, which initially featured humorous narratives. The first successful comics series featuring regular characters was either R. F. Outcault’s single-panel cartoon The Yellow Kid (1895).
It became so popular as to drive newspaper sales, and in doing so prompted the creation of other strips.
Comics are the combination of both word and image placed of images in sequential order. Comics, as sequential art, are a hybrid form of art and literature. In comics, creators transmit expression through arrangement and juxtaposition of either
pictures alone, or words and pictures, to build a narrative.
Comics are a new and separate art; an integrated whole, of words and images
both, where the pictures do not just depict the story, but are part of the telling.
Comics start to be one of the genre of art, when Roy Lichtenstein and Andy
Warhol incorporated comics into their work in different ways.
Maus: A Survivor’s Tale by Art Spiegelman attracted an unprecedented amount
of critical attention for a work in the form of comics, including an exhibition at the
Museum of Modern Art in New York and a special Pulitzer Prize in 1992.
Keywords: comics, mass culture, popular culture, frame.
Słowa kluczowe: komiks, kultura popularna, kultura masowa, kadr.