reportPol_big:Layout 1.qxd

Transkrypt

RAPORT
„WYKORZYSTYWANIE SEKSUALNE DZIECI W PLACÓWKACH
OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH”
MIĘDZYNARODOWE BADANIE PORÓWNAWCZE
Bułgaria, Grecja, Łotwa, Litwa i Polska
STOWARZYSZENIE “INSTYTUT
DZIAŁAŃ I PRAKTYK SPOŁECZNYCH”
Sofia, 2010
Ten projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej.
Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska nie ponosi
odpowiedzialności za umieszczoną w nich zawartość merytoryczną.
Autorzy:
Dr Nadya Stoykova
Prof. nadzw. Nelli Petrova-Dimitrova
Opublikowanych:
Stowarzyszenie “ Instytut Działań i Praktyk Społecznych”
Adres: Sofia 1606
22 Lyulin Planina Str.
Floor 2
tel. +359 2 852 47 13
[email protected]
www.sapibg.org
Sofia, 2010
ISBN 978-954-92711-6-4
Raport "Wykorzystywanie seksualne dzieci w placówkach opiekuńczowychowawczych" międzynarodowego badania porównawczego Bułgaria,
Grecja, Łotwa, Litwa i Polska jest wydawany przez stowarzyszenie “ Instytut
Działań i Praktyk Społecznych” w ramach projektu “ Wykorzystywanie seksualne
dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych”, finansowanego ze środków
Komisji Europejskiej - Program DAPHNE III 2007-2013, numer umowy
JLS/2007/DAP-1/178/-30-CE-0229207/00-68
Spis treści
WPROWADZENIE..................................................................................................................................5
ROZDZIAŁ I. SFORMUŁOWANIE PROBLEMU, CELU, ZADAŃ I METODOLOGII BADANIA ............7
1. Definicje robocze wykorzystane w badaniu ..............................................................................................................7
2. Metodologia badania ........................................................................................................................................................7
2.1. Cel ogólny, cele szczegółowe i hipotezy badania ......................................................................................7
2.2. Zakres i ograniczenia badania ..........................................................................................................................8
2.3. Zestaw narzędzi do zbierania danych do badania ....................................................................................9
2.3.1. Wskaźniki wiktymizacji dzieci użyte w badaniu ..........................................................................10
2.3.2. Metody badania i zbierania informacji............................................................................................11
2.3.2.1. Wywiady i/lub grupy fokusowe z ekspertami zaangażowanymi w opiekę nad
dziećmi i ochronę dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną. ..................................................11
2.3.2.2. Wywiady z młodymi osobami dorosłymi, które dorastały w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych. ......................................................................................................................11
2.3.2.3. Kwestionariusze dla personelu placówek ..................................................................................11
2.3.2.4. Kwestionariusze dla dzieci przebywających w placówkach opiekuńczowychowawczych.................................................................................................................................................11
2.4. Pobieranie próbek do badania i kwestie etyczne związane z kształtowaniem próbek
do badań ........................................................................................................................................................................12
2.4.1. Ogólne kryteria pobierania próbek do badania empirycznego ............................................12
2.4.1.1. Objęte badaniem dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
i młodzi ludzi, którzy wychowali się w placówkach ..............................................................................12
2.4.1.2. Objęci badaniem specjaliści pracujący z dziećmi objętymi opieką
zinstytucjonalizowaną ......................................................................................................................................13
2.4.2. Dodatkowe kryteria i zasady kompilowania próbki do badania empirycznego ............13
2.4.2.1. Kompilowanie próbki w Bułgarii....................................................................................................13
2.4.2.2. Kompilowanie próbki w Grecji........................................................................................................14
2.4.2.3. Kompilowanie próbki na Łotwie ....................................................................................................14
2.4.2.4. Kompilowanie próbki na Litwie......................................................................................................14
2.4.2.5. Kompilowanie próbki w Polsce ......................................................................................................15
2.5. Wdrożenie badania ............................................................................................................................................15
2.5.1. Organizacja i przygotowanie badania ............................................................................................15
2.5.2. Przeprowadzenie badania ..................................................................................................................15
2.5.2.1. Ramy czasowe badania ....................................................................................................................15
2.5.2.2. Trudności we wdrażaniu badania ..................................................................................................15
2.6. Kwestie etyczne związane z badaniem i kompilacją próbek ..............................................................15
2.6.1. Ryzyko stygmatyzacji dzieci będących ofiarami wykorzystywania seksualnego............15
2.6.2. Ryzyko ponownej traumatyzacji dzieci będących ofiarami wykorzystywania
seksualnego..........................................................................................................................................................16
3. Analiza sytuacyjna dotycząca wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych w krajach uczestniczących w projekcie - Bułgaria, Grecja, Łotwa,
Litwa i Polska ......................................................................................................................................................................17
3.1. Obecna relewancja problemu ........................................................................................................................17
3
3.2. Podstawowe dane z analizy obecnej sytuacji w pięciu krajach ..........................................................17
3.2.1. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej w Bułgarii ....................................................................17
3.2.2. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej w Grecji ........................................................................19
3.2.3. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej na Łotwie ....................................................................20
3.2.4. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej na Litwie ......................................................................21
3.2.5. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej w Polsce ......................................................................23
3.3. Wnioski z analizy sytuacyjnej w pięciu krajach..........................................................................................24
3.3.1. Ogólne cechy charakterystyczne obecnej sytuacji w Bułgarii, Grecji, na Łotwie,
Litwie i w Polsce ..................................................................................................................................................24
3.3.2. Istotne dane i informacje dla danego kraju odnotowane podczas analizy
sytuacji w Bułgarii, Grecji, na Łotwie, Litwie i w Polsce..........................................................................24
ROZDZIAŁ II. ANALIZA PORÓWNAWCZA DANYCH Z BADANIA PRZEPROWADZONEGO
W BUŁGARII, GRECJI, NA ŁOTWIE, LITWIE I W POLSCE ....................................................................25
1. Wymiar zjawiska wykorzystywania seksualnego - wyjaśnienie koncepcji. ..................................................25
2. Ogólne trendy dotyczące zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych w pięciu krajach uczestniczących w badaniu......................26
2.1. Rodzaje wykorzystywania seksualnego ....................................................................................................26
2.2. Aspekty zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych związane z wiekiem ................................................................................27
2.3. Postawy dzieci dotyczące relacji seksualnych i wykorzystywania seksualnego ........................29
opiekuńczo-wychowawczych związane z płcią ........................................................................................29
2.5. Gotowość dzieci do ujawnienia doświadczeń wykorzystywania seksualnego ............................30
2.6. Warunki mieszkalne w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci ..............................31
2.6.1. Możliwość przebywania na osobności w organizacji opieki w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci ....................................................................................................32
2.6.2. Ogólna wiktymizacja dzieci przebywających w placówkach opiekuńczowychowawczych..................................................................................................................................................33
2.6.3. Relacje seksualne pomiędzy dziećmi przebywającymi w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych ........................................................................................................................34
2.6.4. Kompetencja pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych do
rozpoznawania wykorzystywania seksualnego dzieci ..........................................................................35
3. Charakterystyka poszczególnych krajów ..................................................................................................................36
3.1. Dane z Bułgarii - większe narażenie dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
i wczesne kontakty seksualne ..........................................................................................................................36
3.2. Dane dla Polski (Warszawa) - większe narażenie dzieci przebywających w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych w porównaniu z ogólną populacją dzieci........................................37
4. Wnioski dotyczące zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych........................................................................................................................................41
ZAŁĄCZNIK NR 1......................................................................................................................................................................44
ZAŁĄCZNIK NR 2......................................................................................................................................................................46
4
Wprowadzenie
Niniejszy raport przedstawia dane z międzynarodowego badania porównawczego zjawiska
wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, przeprowadzonego w ramach projektu „Wykorzystywanie seksualne dzieci w placówkach opiekuńczowychowawczych” (numer umowy JLS/2007/DAP-1/178/-30-CE-0229207/00-68), finansowanego
ze środków Komisji Europejskiej – Program DAPHNE III 2007-2013. Projekt został wdrożony przez
organizację Instytut Działań i Praktyk Społecznych w partnerstwie z Centrum Dialogu Międzyetnicznego i Tolerancji „Amalipe” i Krajową Agencją ds. Ochrony Dzieci (SACP) w roli partnera stowarzyszonego w Bułgarii. Do międzynarodowych partnerów projektu należą: Fundacja Dzieci
Niczyje z Polski, Centrum Przeciwko Przemocy „Dardetze” z Łotwy, Centrum Wsparcia Dzieci z
Litwy oraz Stowarzyszenie na rzecz Wsparcia Społecznego Młodzieży „ARSIS” z Grecji.
Badanie zostało przeprowadzone w oparciu o znaną metodologię. Składa się z dwóch części:
celem pierwszej z nich jest zbadanie obecnej sytuacji poprzez analizę dokumentów. Obejmuje
ona dostosowane do danego kraju badanie ram regulacyjnych i instytucjonalnych mających zastosowanie do pracy z dziećmi zagrożonymi przemocą i będącymi jej ofiarami, a także przegląd
dotychczasowych badań w tym obszarze z ostatnich dziesięciu lat. Wszyscy partnerzy zostali upoważnieni do przeanalizowania obecnej sytuacji w danym kraju w związku ze zjawiskiem wykorzystywania seksualnego dzieci. Analiza ta pozwoliła na identyfikację priorytetów dla przyszłych
obszarów badań zjawiska we wszystkich pięciu krajach uczestniczących w projekcie. Druga część
badania to przeprowadzone w każdym kraju badanie terenowe, którego celem jest eksploracja
zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej i przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Raport powstał z połączenia wykorzystanych danych oraz informacji zebranych i przeanalizowanych przez zespoły partnerskie w każdym z krajów. Dziękujemy za wsparcie i uczestnictwo
liderów lokalnych zespołów, a mianowicie są to: z Grecji – mgr nauk kryminalistycznych Nikolaos
Gavalas z ARSIS; z Łotwy – dr psychologii Laura Pirsko z Centrum „Dardetze”; z Litwy – mgr psychologii Erna Petkute z Centrum Wsparcia Dzieci; z Polski – dr socjologii Monika Sajkowska z Fundacji Dzieci Niczyje; z Bułgarii – prof. nadzwyczajna nauk pedagogicznych dr Neli Petrova i dr
pedagogiki społecznej Nadia Stoykova z Instytutu Praktyk i Działań Społecznych, a także Deyan
Kolev z Fundacji „Amalipe”.
5
ROZDZIAŁ I. SFORMUŁOWANIE PROBLEMU, CELU, ZADAŃ I METODOLOGII BADANIA
1
ROZDZIAŁ
Sformułowanie problemu,
celu, zadań i metodologii
badania
1. Definicje robocze wykorzystane w badaniu
Definicja wykorzystywania seksualnego według Światowej Organizacji Zdrowia
Wykorzystanie seksualne dziecka to wykorzystanie dziecka do aktywności seksualnej, której w pełni nie
rozumie, nie jest zdolne do wydania wyraźnej zgody, lub do której nie jest rozwojowo przygotowane i nie
może wyrazić zgody, albo która narusza prawa lub kulturowe tabu społeczeństwa. Wykorzystywanie seksualne dzieci przejawia się poprzez tę aktywność pomiędzy dzieckiem i dorosłym lub innym dzieckiem, z
którym z racji wieku lub stopnia rozwoju znajduje się ono w relacji odpowiedzialności, zaufania lub władzy,
natomiast celem aktywności jest zadowolenie lub zaspokojenie potrzeb drugiej osoby. Aktywność ta może,
ale nie musi, ograniczać się do poniższych czynności:
a) nakłanianie lub zmuszanie dziecka do zaangażowania w jakąkolwiek nielegalną formę aktywności seksualnej,
b) eksploatacyjne wykorzystanie dziecka do prostytucji lub innych nielegalnych praktyk seksualnych,
c) eksploatacyjne wykorzystanie dziecka do udziału i oglądania pornografii.
Definicja placówki opiekuńczo-wychowawczej
Placówki opiekuńczo-wychowawcze to placówki dla dzieci, które są częściowo lub całkowicie pozbawione opieki rodzicielskiej w sytuacjach, kiedy wyczerpano wszystkie sposoby pomocy rodzinie lub poprzez
umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej. Placówki opiekuńczo-wychowawcze prowadzą opiekę dzienną lub całodobową, czasowo lub stale.
Projekt „Wykorzystywanie seksualne dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych”, realizowany jako
część programu Daphne, koncentruje się głównie na placówkach opiekuńczo-wychowawczych specjalizujących się w procesach socjalizacji, placówkach interwencyjnych (pogotowia opiekuńcze) lub instytucjach wielofunkcyjnych.
2. Metodologia badania
2.1. Cel ogólny, cele szczegółowe i hipotezy badania
Cel ogólny: Zbadać istotę zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci wychowywanych w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych w kontekście ich ogólnej wiktymizacji.
Oczekuje się, że poprzez międzynarodowe badanie porównawcze w pięciu krajach (Bułgaria, Grecja, Łotwa,
Litwa i Polska) zbada się ogólne i zróżnicowane przejawy zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych, a następnie wykorzysta je do ustalenia ogólnych i konkretnych
rekomendacji w celu zmiany polityki sprawowania kurateli nad dziećmi pozbawionymi opieki rodzicielskiej.
1
Raport z konsultacji w sprawie zapobiegania przemocy wobec dzieci, (1999) Światowa Organizacja Zdrowia, Genewa
7
„WYKORZYSTYWANIE SEKSUALNE DZIECI W PLACÓWKACH OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZYCH” – MIĘDZYNARODOWE BADANIE BUŁGARIA, GRECJA, ŁOTWA, LITWA I POLSKAAND POLAND
Zadania:
1. Opracowanie jednolitego (dla wszystkich krajów) zestawu narzędzi do badania wiktymizacji dzieci
przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
2. Opracowanie jednolitego zestawu narzędzi do badania wiktymizacji dzieci według personelu
pracującego w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
3. Organizacja i przeprowadzenie badania terenowego dzieci oraz personelu sektora w każdym
kraju.
4. Przeprowadzenie początkowego przetworzenia i analizy danych. Określenie generalnych trendów
i różnic między krajami dotyczących zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych.
Hipoteza i pytania do badania:
Badanie ma odpowiedzieć na kilka pytań:
jakie są wymiary wiktymizacji dzieci wychowywanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, a bardziej precyzyjnie: jaki jest wymiar wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w tych miejscach;
jaki jest lub jakie są mechanizmy wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych;
jakie czynniki przyczyniają się do tego rodzaju przemocy;
Szukając odpowiedzi na te pytania, zespół badawczy próbował sprawdzić, do jakiego stopnia zjawisko
„wykorzystywania seksualnego w placówkach opiekuńczo-wychowawczych” wiąże się z anonimowością opieki, brakiem znaczących relacji z dorosłymi, zamazanymi i przenikalnymi granicami relacji
pomiędzy dziećmi oraz pomiędzy dziećmi i dorosłymi.
W ramach badania starano się wywnioskować główne cechy charakterystyczne opieki nad dziećmi i
zakresu, w jakim są one związane ze zjawiskiem wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Czy można stwierdzić, że czynniki takie jak: brak
przestrzeni osobistej, brak szacunku dla intymności, a także nietolerancja dla wstydu i szacunku do czyjegoś ciała, stanowiące główne przejawy braku granic w relacji, a jednocześnie będące cechami charakterystycznymi opieki nad dziećmi i życia dzieci w placówkach opiekuńczych, mają związek ze zjawiskiem
wykorzystywania seksualnego? W jakim zakresie anonimowa opieka, która prowadzi do postrzegania
siebie jako obiektu, przyczynia się do sprzyjania zjawisku wykorzystywania seksualnego dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych? Do jakiego stopnia organizacja życia w placówce przyczynia się
do rozpowszechniania się zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci?
Podczas badania czynników przyczyniających się do wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach,
przywiązywano wagę również do postaw i percepcji wśród dzieci i personelu pewnych ważnych cech
charakterystycznych relacji seksualnych, zakresu, w jakim dzieci czują się bezpieczne i chronione przed
przemocą w placówce, oraz do tego, czy personel rozpoznaje przemoc wobec dzieci i podejmuje natychmiastowe działania.
2.2. Zakres i ograniczenia badania
Badanie przeprowadzono w pięciu krajach: Bułgaria, Grecja, Łotwa, Litwa i Polska. Organizacje realizujące
je w tych krajach to: Instytut Działań i Praktyk Społecznych w partnerstwie z Centrum „Amalipe” i Krajową
Agencją ds. Ochrony Dzieci w Bułgarii, Stowarzyszenie na rzecz Wsparcia Społecznego Młodzieży „ARSIS”
w Grecji, Centrum „Dardetze” na Łotwie, Centrum Wsparcia Dzieci na Litwie i Fundacja Dzieci Niczyje w
Polsce.
W istocie, badanie jest międzynarodowe i porównawcze, dlatego też ma swoje ograniczenia. Badanie
wdrożono poprzez wspólny zestaw narzędzi zaprojektowanych do eksploracji zjawiska wykorzystywania
seksualnego dzieci w pięciu krajach. Zestaw ten jest wspólny zarówno dla badania dzieci wychowywanych
w placówkach, lub które je ostatnio opuściły, jak i dla badania specjalistów ujętych w badaniu – ekspertów
ds. systemu ochrony praw dziecka i personelu instytucji opiekuńczych.
8
W badaniu każdy z pięciu krajów zebrał oddzielną, niezależną próbkę, podczas gdy próbki wszystkich pięciu krajów ukształtowano w oparciu o wspólną zasadę: wybór warstwowy – grupowanie terytorialne
(zobacz Tabela 1.). W każdym z zaangażowanych terytoriów wybrano placówki opiekuńczo-wychowawcze
świadczące opiekę nad dziećmi bez niepełnosprawności w wieku 7-18 lat. Wybrane instytucje są tradycyjne, mieszka w nich wiele dzieci – ponad 15 na placówkę. W grupowaniach terytorialnych respondenci
ujęci w badaniu zostali wybrani głównie w drodze losowania, obejmującego dużą liczbę jednostek, a w
niektórych krajach zastosowano również zasadę próbek kompleksowych, aby zapewnić reprezentację
badanych grupowań terytorialnych (zobacz Tabela 1.). W Polsce badanie ograniczono do terytorium
Warszawy, jednak zaangażowano dużą liczbę jednostek – 26% całkowitej liczby dzieci wychowywanych w
placówkach w Warszawie w wieku 15-18 lat. Stąd też badanie jest reprezentatywne dla grupowań terytorialnych ujętych w badaniu dla każdego z krajów, ale nie jest reprezentatywne dla całego społeczeństwa.
Tabela 1.
Kraj:
Zakres próbek pod względem krajów
Zakres terytorialny:
Bulgaria 1.Burgas
2.Veliko Tarnovo
3.Sofia City
Grecja
1.Thessaloniki
2.Ioannina
3.Florina
4.Kavala
5.Konitsa
Łotwa
1. Ryga
2. Latgale
3. Kurzeme
4. Zemgale
5. Vidzeme
Litwa
1. Wilno
2. Kaunas
3. Kłajpeda
4. Siauliai
5. Ukmerge
Polska
1.Warszawa
Reprezentatywność:
Próbka kompleksowa – objęto 100 procent dzieci w wieku 14-18
lat w badanych placówkach.
Objęto 35 procent całkowitej populacji dzieci objętych opieką
zinstytucjonalizowaną w wieku 7-18 lat w trzech grupowaniach
terytorialnych;
–
Objęto 33 procent dzieci w wieku 13-18 lat w badanych
placówkach.
zinstytucjonalizowaną w wieku 13-18 na Łotwie.
–
zinstytucjonalizowaną w Warszawie w wieku 15-18 lat
Dane w badaniu odnoszą się do ostatnich 12 miesięcy życia badanych dzieci w każdym z pięciu krajów. W
pięciu krajach badanie terenowe pośród dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych rozpoczęto i
zakończono mniej więcej w tym samym czasie – październik 2009 – czerwiec 2010.
2.3. Zestaw narzędzi do zbierania danych do badania
W ramach projektu opracowano metodologię składającą się z następujących elementów:
1. Semi-standaryzowane kwestionariusze dla ekspertów pracujących z dziećmi z placówek
opiekuńczo-wychowawczych. Celem kwestionariuszy jest zbadanie punktu widzenia ekspertów
dotyczącego zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczowychowawczych, przyczyn i wymiarów, a także mechanizmów wykorzystywania seksualnego
dzieci poza i wewnątrz placówki.
2. Semi-standaryzowane kwestionariusze dla młodzieży pełnoletniej wychowanej w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych,która już opuściła te instytucje. Celem kwestionariuszy jest
zbadanie życia dzieci z placówek opiekuńczych i ich punktu widzenia dotyczącego wykorzystywania seksualnego, a także jej przyczyn i czynników przyczyniających się do tego rodzaju przemocy..
9
3. Kwestionariusze dla pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci. Celem
kwestionariuszy jest zbadanie zakresu, w jakim personel placówek jest świadomy przemocy
dotykającej dzieci w placówce opiekuńczej lub poza nią, rodzajów przemocy, a także zakresu, w
jakim rozpoznaje on oznaki przemocy w zachowaniu dzieci. Kwestionariusze dla pracowników
mają podobne pytania jak te przeznaczone dla dzieci.
4. Kwestionariusze dla dzieci wychowywanych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Celem kwestionariuszy jest zbadanie generalnej wiktymizacji dzieci, a także konkretnie wykorzystywania seksualnego, którego stają się ofiarami lub świadkami w placówkach, w których
mieszkają lub w społeczności.
2.3.1. Wskaźniki wiktymizacji dzieci użyte w badaniu
Przy opracowywaniu kwestionariuszy dla dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną i pracowników
placówek opiekuńczo-wychowawczych wykorzystano zasoby wiedzy Fundacji Dzieci Niczyje z Polski, gdyż
ta organizacja pozarządowa ma duże doświadczenie w badaniu przyczyn i wymiarów wiktymizacji dzieci.
Kwestionariusz został opracowany przez Monikę Sajkowską, ekspertkę Fundacji Dzieci Niczyje – Polska.
Kwestionariusz badania użyty do zebrania informacji o wiktymizacyjnych doświadczeniach dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych został zainspirowany przez Kwestionariusz Wiktymizacji Dzieci
(JVQ), opracowany przez Davida Finkelhora, Sherry L. Hamby i in. Przy wyznaczaniu wskaźników wiktymizacji użyto znanej terminologii wzorowanej na tej ułożonej przez Davida Finkelhora.
Kwestionariusz dla dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Treść kwestionariusza zostanie tu pokrótce przedstawiona. Poniżej znajdują się również odpowiednie kategorie pytań. Kwestionariusz dla dzieci podzielono na 9 kategorii pytań badających różne aspekty wiktymizacji dzieci. Każdą kategorię rozpoczyna konkretne studium przypadku (historia życia dziecka), służące
jako wyjaśnienie pytania dzieciom i pomagające im w jego lepszym zrozumieniu.
Celem pierwszej części kwestionariusza jest zbadanie generalnej wiktymizacji w sensie zakresu, w
jakim dzieci uczestniczące w badaniu są ofiarami przestępstw wobec własności – kradzieży, włamań,
pobicia z przedmiotem/bronią i wandalizmu (uszkodzenie własności). Pytania podzielono na 3 kategorie i przedstawiono z towarzyszącymi studiami przypadku, mającymi zastosowanie do codziennego życia dzieci. Są to studia przypadku z krótkimi opisami sytuacji, które przydarzyły się osobom w
wieku zbliżonym do wieku pytanych dzieci (kategoria 1 kwestionariusza). Studia przypadku dotyczące
osób dorosłych w życiu dzieci – rodziców, opiekunów/nadzorców, dorosłych, którzy mieszkają z dzieckiem i opiekują się nim (kategoria 2 kwestionariusza). Zawarto tu również studia przypadku dotyczące
rówieśników dzieci – rodzeństwa, znajomych itp. (kategoria 3 kwestionariusza).
Celem następnej części kwestionariusza jest zbadanie zakresu, w jakim dzieci są lub były ofiarami i
świadkami przemocy. Ten aspekt wiktymizacji dzieci badany jest poprzez pytanie o to czy i w jakim
zakresie dzieci są ofiarami lub świadkami przemocy popełnianej przez dorosłych w ich życiu. Po drugie,
czy i w jakim zakresie dzieci są ofiarami lub świadkami przemocy popełnianej przez swoich
rówieśników. Dodatkowo, w tej części kwestionariusza opisano różne formy przemocy: fizyczną, psychologiczną i seksualną. Formy wykorzystywania seksualnego są eksplorowane poprzez pytania
oparte na studiach przypadku w kategorii 4 kwestionariusza. Badaniu podlega także doświadczenie
seksualne dzieci z czasu, kiedy były małoletnie – poniżej 14 roku życia w Bułgarii, 15 dla Polski i Litwy,
16 w Grecji i na Łotwie (pytania z kategorii 5 kwestionariusza).
Celem kolejnej części kwestionariusza jest zbadanie ważnych postaw dzieci związanych z wykorzystywaniem seksualnym i narażeniem na nie dzieci, na przykład: w jakim stopniu dzieci są przygotowane do poproszenia o pomoc w trudnej sytuacji, od kogo i czy dostają taką pomoc. Kwestię
tą poruszają pytania w kategorii 6 kwestionariusza. Badane są postawy dzieci wychowywanych w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych wobec relacji seksualnych – z kim (osoby, które znają,
członkowie rodziny, obcy) relacje seksualne są dozwolone i właściwe, w jakim wieku, w jakich
okolicznościach i na jakich warunkach itp. Postawy te badają pytania w kategorii 7 kwestionariusza.
10
2.3.2. Metody badania i zbierania informacji
Metody badania i zbierania informacji przystosowano do czterech grup respondentów:
Młodzież w okresie dojrzewania przebywająca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Byli mieszkańcy – młode osoby żyjące w sposób niezależny, które opuściły placówki opiekuńczowychowawcze nie później niż 5 lat przed badaniem
Personel placówek
Eksperci
2.3.2.1. Wywiady i/lub grupy fokusowe z ekspertami zaangażowanymi w opiekę nad dziećmi i ochronę
dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną.
Wywiady i grupy fokusowe z ekspertami zaangażowanymi w opiekę nad dziećmi i ochronę dzieci objętych
opieką zinstytucjonalizowaną następują po semi-strukturyzowanym kwestionariuszu dla ekspertów. Ze
względu na specyfikę badania odkryto, że eksperci preferują spotkania indywidualne i łatwiej im rozmawiać o kwestiach wykorzystywania seksualnego i wiktymizacji dzieci zinstytucjonalizowanych. Pytania
do wywiadu podzielono na 9 grup otwartych subpytań.
2.3.2.2. Wywiady z młodymi osobami dorosłymi, które dorastały w placówkach opiekuńczowychowawczych.
W celu uniknięcia ponownej wiktymizacji dzieci będących ofiarami wykorzystywania seksualnego, podczas
przeprowadzania wywiadów dbano o to, by rozmawiać tylko z osobami pełnoletnimi, które dorastały w
placówkach opiekuńczych i były chętne do opowiadania o życiu dzieci w instytucjach, a w szczególności
o wymiarach i mechanizmach przemocy pomiędzy dziećmi i wobec dzieci, zarówno w placówce, jak i poza
nią. Młode osoby (kobiety i mężczyźni), które wyraziły zgodę na uczestnictwo w badaniu, mogły wybrać
czy podzielą się osobistymi traumatycznymi doświadczeniami.
2.3.2.3. Kwestionariusze dla personelu placówek
Kwestionariusze przygotowane dla personelu placówek były podobne do kwestionariuszy dla dzieci. Zawierały takie same kategorie pytań, które pozwoliły prześledzić zakres, w jakim personel jest świadomy
rzeczywistej sytuacji wiktymizacji dzieci w placówce.
2.3.2.4. Kwestionariusze dla dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Kwestionariusze opracowano w formie papierowej i elektronicznej. W Bułgarii miały one postać komputerową, aby dzieci mogły odpowiadać bezpośrednio przez Internet. W Polsce opracowano specjalną
aplikację, tj. kwestionariusz został skomputeryzowany. W trzech pozostałych krajach – Grecja, Łotwa i
Litwa – kwestionariusze wypełniano w formie papierowej.
Kwestionariusz przystosowano do pytań badania wyznaczonych przez jego autorów i poszerzono o przedmioty dotyczące opinii i wiedzy respondentów o wybranych aspektach życia w placówkach opiekuńczowychowawczych.
W wyniku dostosowania JVQ do wymogów badania, oceniono następujące formy wiktymizacji:
А: Przestępczość konwencjonalna
B: Przemoc domowa
C: Wiktymizacja rówieśników i rodzeństwa
D: Wykorzystywanie seksualne / poprzedni rok
E: Wykorzystywanie seksualne poniżej dozwolonego wieku „Z” – 14, 15, 16 lat
F: Bycie świadkiem wykorzystywania – wiktymizacja pośrednia
Metodologia przygotowania raportu z analizy porównawczej obejmowała analizy baz danych partnerów
z badań ilościowych, a także informacje dostarczone w raportach ze wstępnego badania i analizy sytuacyjnej dla każdego z krajów.
11
Analiza badania jakościowego została w całości przeprowadzona w oparciu o analizy zawarte w raportach
każdego z partnerów.
2.4. Pobieranie próbek do badania i kwestie etyczne związane z kształtowaniem próbek do badań
2.4.1. Ogólne kryteria pobierania próbek do badania empirycznego
Metodologia badania implikuje, że każdy kraj w nim uczestniczący przestrzega ogólnych kryteriów pobierania próbek, jednocześnie biorąc pod uwagę aspekty specyficzne dla kraju i wykorzystując inne zasady pobierania próbek. Ogólne cechy charakterystyczne próbki do badania empirycznego we
wszystkich pięciu krajach to:
Po pierwsze, próbka dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną ma obejmować dzieci przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych przez co najmniej rok, które osiągnęły pełnoletniość.
Po drugie, ofiary wykorzystywania seksualnego w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
mają obejmować młode osoby przebywające w placówkach opiekuńczych przez co najmniej rok,
które osiągnęły pełnoletniość i opuściły placówkę maksymalnie pięć lat temu.
Po trzecie, dzieci będące ofiarami wykorzystywania seksualnego w placówkach opiekuńczowychowawczych to dzieci będące ofiarami, które są w trakcie przesłuchań w pomieszczeniach przyjaznych dla dziecięcych ofiar przestępstw. Nie ma ograniczeń co do wieku dzieci. Należy jednak
przestrzegać zasad etycznych opisanych w punkcie 2.6.
Po czwarte, dzieci przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych obejmują tylko dzieci
nieposiadające ograniczeń intelektualnych, tj. dzieci z trudnościami intelektualnymi nie powinny
być ujmowane w badaniu, gdyż jego metodologia nie jest przystosowana do takich dzieci.
Po piąte, próbka specjalistów pracujących z dziećmi obejmuje personel placówek, w tym personel
specjalistyczny w następujących kategoriach: pedagodzy, pracownicy społeczni, psychologowie,
pielęgniarki lub lekarze. W każdym kraju pracownicy ci występują pod różnymi nazwami stanowisk,
ale ich funkcje są podobne. Zasadą pobierania próbek jest wybór losowy.
Po szóste, eksperci pracujący z dziećmi będącymi ofiarami przemocy to osoby zatrudnione w różnych
sektorach systemu ochrony dzieci – opieka społeczna, policja, edukacja, wymiar sprawiedliwości i
służba zdrowia. Zasada pobierania próbek opiera się na zgodzie na uczestnictwo lub na dostępności.
2.4.1.1. Objęte badaniem dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i młodzi ludzi, którzy
wychowali się w placówkach
Tabela nr 2 pokazuje szczegółowo objętość próbki według grup respondentów w danych krajach. Całkowity rozmiar próbki dla pięciu krajów to 350 dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Tabela nr 2
Metoda badania
BULGARIA
GRECJA
ŁOTWA
LITWA
POLSKA
Razem
Kwestionariusze
ilościowe – dzieci
106
35
76 (80*)2
71
62
350 (354*)
Wywiady jakościowe
(byli mieszkańcy
placówek)
5
8
5
7
5
30
Wywiady jakościowe
(ofiary przemocy)
3
0
0
0
0
3
114
43
81
78
67
383
Razem
2
LICZBA DZIECI
80 dzieci uczestniczyło w badaniu, ale tylko 76 wypełniło cały kwestionariusz.
12
2.4.1.2. Objęci badaniem specjaliści pracujący z dziećmi objętymi opieką zinstytucjonalizowaną
Tabela nr 3 pokazuje szczegółowo objętość próbki według grup respondentów w danych krajach. Całkowity rozmiar próbki specjalistów objętych badaniem w pięciu krajach to 260 osób.
Tabela nr 3
LICZBA PRACOWNIKÓW I EKSPERTÓW
Metoda badania
BULGARIA
GRECJA
ŁOTWA
LITWA
POLSKA
Razem
Kwestionariusze –
personel
34
32
42
26
62
196
Eksperci biorący
udział w grupie fokusowej lub wywiadzie
45
4
5
7
3
54
Razem
79
36
47
33
65
260
2.4.2. Dodatkowe kryteria i zasady kompilowania próbki do badania empirycznego
2.4.2.1. Kompilowanie próbki w Bułgarii
Próbka do badania dzieci w placówkach powstała w drodze wyboru warstwowego – objął on trzy główne
miasta regionów w Bułgarii (Sofia, Burgas i Veliko Tarnovo). Według wstępnych danych z analizy sytuacyjnej, relatywny udział przypadków przemocy wobec dzieci w Sofii jest większy, podczas gdy w Burgas
i Veliko Tarnovo jest niemal dwa razy mniejszy od średniej krajowej. Próbka badanych dzieci z tych centrów regionalnych jest generalnie kształtowana na podstawie zasady kompleksowej, tj. obejmuje wszystkie osoby niepełnoletnie w wieku 14-18 lat w trzech pilotażowych centrach regionalnych. Rozmiar próbki
to 75 dzieci.
Tabela nr 4
Miasto:
Łączna liczba dzieci
w placówce w czasie
badania:
Liczba dzieci w wieku 14-18 lat ujętych w badaniu:
Chłopcy
Dziewczęta
Razem
Sofia City
144
20
11
31
Burgas
69
12
16
28
Veliko Tarnovo
91
6
10
16
Łączna liczba
dzieci z badanych
placówek:
304 dzieci
Łączna liczba dzieci w wieku 14-18 lat
uczestniczących w badaniu
75 dzieci
Łączna liczba dzieci w wieku 12-14 lat
uczestniczących w badaniu
31 dzieci
Łączna liczba dzieci uczestniczących w
106 dzieci
badaniu
Podstawową grupę dzieci uzupełniono dodatkową grupą dzieci w wieku 12-14 lat, które mieszkają w
tych samych placówkach. Potrzeba grupy uzupełniającej wynikła z założenia, że jedną z cech wiktymizacji
związanej z doświadczeniem seksualnym dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną są wczesne relacje
seksualne i doświadczenie pośród dzieci z tej samej placówki, a nie dzieci stających się ofiarami wykorzystywania seksualnego gdzieś indziej.
13
Badanie ilościowe objęło w sumie 106 dzieci – 48 dziewcząt i 58 chłopców. Niemal połowa z nich (48 procent) spędziła ponad 6 lat w placówce. W sześciu badanych instytucjach zbadano w sumie 35 procent
wszystkich dzieci w wieku 7-18 lat, a w Sofii 22 procent wszystkich – 144 – dzieci umieszczonych w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
2.4.2.2. Kompilowanie próbki w Grecji
Próbka do badania dzieci w placówkach powstała w drodze wyboru warstwowego – objęło ono pięć
głównych miast regionów w kraju – Saloniki, Ioannina, Konitsa, Kavala i Florina. Badanie przeprowadzono
w pięciu placówkach opiekuńczo-wychowawczych w tych samych pięciu miastach. Łączna liczba dzieci,
które zgodziły się na uczestnictwo w badaniu, to 35 osób w wieku 14-18 lat. Spośród dzieci uczestniczących w badaniu (n=35), 42,9 procent to chłopcy, a 54,3 procent dziewczęta.
Zgodnie ze stosowaną procedurą, dzieci zebrano w małych grupach i poinstruowano o wypełnieniu kwestionariusza, a także upewniono się o zachowaniu anonimowości. Dzieciom powiedziano, że nie ma
odpowiedzi dobrych ani złych, a także, że mogą się wycofać w dowolnym czasie. Osoba przeprowadzająca
badanie była obecna w sposób możliwie najdyskretniejszy, aby w razie potrzeby odpowiadać na pytania
i udzielać wyjaśnień.
2.4.2.3. Kompilowanie próbki na Łotwie
Próbka do badania dzieci w placówkach powstała w drodze wyboru warstwowego – objął on pięć
głównych miast regionów w kraju (zobacz Tabela nr 5)
Tabela nr 5 Respondenci według płci
i regionów
Dzieci
(N=76)
Personel
(N=42)
N (%)
N (%)
Ryga
26 (34.2)
16 (38.1)
Latgale
8 (10.5)
8 (19.0)
Kurzeme
15 (19.7)
7 (16.7)
Zemgale
14 (18.4)
8 (19.0)
Vidzeme
13 (17.1)
3 (7.1)
Chłopcy
37 (48.7)
2 (4.8)
Dziewczęta
39 (51.3)
40 (95.2)
Region
Płeć
76 osób w wieku dojrzewania biorących udział w badaniu miało od 14 do 19 lat. Łącznie kwestionariusz
wypełniło 80 dzieci. Czterech respondentów zostało wyłączonych z analizy danych – dwoje dzieci miało
13 lat, a pozostałe dwoje było umysłowo upośledzonych. Próbka objęła 37 chłopców (48,7%) i 39 dziewcząt (51,3%).
2.4.2.4. Kompilowanie próbki na Litwie
Na Litwie badanie empiryczne dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną skupiło się na dzieciach w wieku 15-18 lat, które przebywają w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w większych miastach. Kształtowanie próbki opierało się na wyborze warstwowym, tj. uformowano ją na zasadzie
terytorialnej w pięciu większych miastach, a dzieci zostały wybrane losowo. 71 dzieci zgodziło się
odpowiedzieć na pytania i uczestniczyło w badaniu. Pochodziły z 8 placówek opiekuńczo-wychowawczych w 5 miastach (Wilno, Kaunas, Kłajpeda, Siauliai i Ukmerge). Dzieci wypełniły kwestionariusze w grupach z administratorem badania zawsze obecnym w pomieszczeniu.
14
2.4.2.5. Kompilowanie próbki w Polsce
Kształtowanie próbki opierało się na wyborze warstwowym, tj. uformowano ją na zasadzie demograficznej.
Badanie przeprowadzono wśród populacji dzieci i pracowników z warszawskich placówek opiekuńczowychowawczych. Dzieci zostały wybrane losowo. Kwestionariusze dla dzieci rozdano przed i po warsztatach dla mieszkańców warszawskich placówek opiekuńczych w wieku 15-18 lat, prowadzonych przez
Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie (regionalny organ odpowiedzialny za pomoc instytucjonalną). W
sumie w różnych grupach z różnych placówek w Warszawie uczestniczyło 77 dzieci (tylko dwoje z nich
odmówiło udziału w projekcie), choć niektóre dzieci nie pojawiły się w dniu badania. Wszystkie dzieci,
które przyszły na warsztaty, wypełniły kwestionariusz CAPI3 – 62 respondentów, tj. 26% badanej populacji (30 września 2008 w warszawskich placówkach przebywały 234 dzieci w wieku 15-18 lat). Próbka objęła 42 dziewczęta i 20 chłopców.
2.5. Wdrożenie badania
2.5.1. Organizacja i przygotowanie badania
Organizacja i przygotowanie badania miały część wspólną dla wszystkich pięciu krajów, a także części
specyficzne dla danych krajów, które zostały do nich przystosowane. Przygotowanie badania w jego ogólnej części zaczęło się od przystosowania zestawu narzędzi badawczych, w tym językowego przystosowania koncepcji, nazwisk, wieku, tonu pytań i weryfikacji zrozumienia pytań przez dzieci.
Specyficzne aspekty przygotowania i organizacji badania łączyły się z podejściem wybranym dla każdego
z uczestniczących krajów – czy kwestionariusz zostanie wypełniony w formie papierowej czy elektronicznej. Z drugiej strony, organizacja działań związanych z badaniem wymagała również rozważenia ryzyka
zasugerowania odpowiedzi dzieci z tej samej placówki podczas badania, w związku z tym każda organizacja musiała podjąć starania w celu minimalizacji tego ryzyka.
2.5.2. Przeprowadzenie badania
2.5.2.1. Ramy czasowe badania
Jeśli chodzi o warunki, badanie przeprowadzono w dwóch częściach. Pierwsza część objęła analizę istniejących danych i przegląd dawnych badań, które zostały przeprowadzone w okresie marzec-kwiecień
2009 r. w każdym z pięciu krajów. Druga część to tak zwane badanie empiryczne, tj. badanie terenowe z
komponentem jakościowym i ilościowym. Całe badanie empiryczne we wszystkich pięciu krajach zostało
wdrożone w okresie wrzesień 2009 – czerwiec 2010.
2.5.2.2. Trudności we wdrażaniu badania
Interesariusze w każdym kraju musieli pokonać różne rodzaje problemów, ale dostęp do dzieci był wspólną
trudnością napotkaną przez wszystkich partnerów. Dostosowanie się do wymogów administracyjnych w
celu zapewnienia dostępu badaczy do dzieci trwało dłużej niż planowano. Szczególnie trudna była sytuacja w Grecji, gdzie organizacja partnerska doświadczyła poważnej przeszkody w postaci oporu personelu i organów administracyjnych zarządzających dostępem badaczy do dzieci.
2.6. Kwestie etyczne związane z badaniem i kompilacją próbek
2.6.1. Ryzyko stygmatyzacji dzieci będących ofiarami wykorzystywania seksualnego
Celem badania były dzieci z tak zwanej grupy ryzyka – dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej i przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Przedmiotem badania było zjawisko wykorzystywania seksualnego doświadczane przez dzieci przebywające w tych placówkach. Trudności tutaj wywodzą się
z delikatności przedmiotu badania, ponieważ jest to zjawisko zazwyczaj kojarzone raczej z tabu i stygmatem, wstydem i zażenowaniem, a nie z czymś pozytywnym. W tym kontekście wybór dzieci znajdujących się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych do uczestnictwa w takim badaniu rodzi kolejne
pytanie, np. jak uniknąć stygmatyzacji dzieci zaangażowanych w nie. Międzynarodowy zespół badawczy
omawiał te zagrożenia i zadecydował o badaniu zjawiska wykorzystywania seksualnego w kontekście całkowitej wiktymizacji dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną. Dzięki temu możliwe jest
3
Komputerowy Wywiad Osobisty
15
mówienie ogólnie o trudnościach, które dzieci napotykają w życiu w relacjach z innymi, mówiąc o swoim
życiu w placówce bez stygmatyzacji w związku z wykorzystywaniem seksualnym. Narzuciło to potrzebę
rozbudowania zestawu narzędzi badawczych i upewnienia się, że wykorzystywanie seksualne jest rozpatrywane w kontekście całkowitej wiktymizacji dzieci objętych opieką zinstytucjonalizowaną.
2.6.2. Ryzyko ponownej traumatyzacji dzieci będących ofiarami wykorzystywania seksualnego
Część metodologii badania implikowała przeprowadzanie wywiadów z dziećmi będącymi ofiarami wykorzystywania seksualnego w celu otrzymania informacji o zjawisku przemocy, a szczególnie o mechanizmach wykorzystywania seksualnego dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej i przebywających w
placówkach opiekuńczych. Jednak wiąże się to z wysokim ryzykiem powrotu traumy dzieci podczas badania. Zagrożenie to zidentyfikowano jako poważny problem etyczny i zjawisko niemożliwe do zaakceptowania dla etyki tego badania. Zespół badawczy przyjął następujące zasady etyczne przy realizacji
badania:
zapewnienie anonimowości dzieci uczestniczących w badaniu;
zapewnienie bezpieczeństwa dzieci uczestniczących w badaniu i zapobieganie ponownej traumie w
trakcie badania dzieci będących ofiarami wykorzystywania seksualnego;
zapewnienie wsparcia dzieciom, gdy chcą ujawnić fakt zaistnienia wykorzystywania podczas wywiadu
i otrzymać pomoc.
Część metodologii badania zmodyfikowano, rozbudowano i przystosowano, aby rozwiązać wspomniane
problemy etyczne.
Po pierwsze, badanie koncentrowało się na młodych osobach dorosłych (kobiety i mężczyźni), które
dorastały w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i chciały opowiedzieć o swoim życiu w nich. Chociaż posiadano wstępne informacje wskazujące czy respondenci doświadczyli przemocy, nie wybrano
ich tylko na tej podstawie, aby uniknąć stygmatyzacji. Zostali zaproszeni do uczestnictwa z własnej woli
przez personel pracujący z nimi, a wysiłek badawczy skupił się na ich chęci ujawnienia informacji. Tak
więc próbka dla tej grupy respondentów została ukształtowana na zasadzie chęci udziału, co zapobiegło zarówno ponownej traumie, jak i stygmatyzacji.
Po drugie, zdecydowano o przeprowadzeniu wywiadów z personelem, który pracuje przy konkretnych przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci mieszkających w placówkach opiekuńczowychowawczych, aby uniknąć ponownego przepytywania i traumatyzacji dzieci będących ofiarami
wykorzystywania seksualnego znanych personelowi.
Po trzecie, wywiady z dziećmi przebywającymi w placówkach opiekuńczych, które są ofiarami wykorzystywania seksualnego, przeprowadzono tylko w kontekście ogólnych wywiadów z dziećmi w tak
zwanych pokojach przyjaznych dzieciom będących ofiarami przemocy. Tak więc, dla tej kategorii respondentów próbka badawcza została zebrana na zasadzie dostępności. Uniknięto ponownego
przepytywania i ponownej traumy dziecka. Kolejna trudność tutaj wynikała z faktu, że takie pokoje są
dostępne tylko w czterech krajach uczestniczących w badaniu, podczas gdy w Grecji nie ma ani jednego. Z drugiej strony, okazało się, że przypadki dzieci będących ofiarami wykorzystywania i pozbawionych opieki rodzicielskiej rzadko kiedy docierają do wyspecjalizowanych pokojów przesłuchań. Dla
okresu badania tylko w Bułgarii odnotowano 3 sprawy dotyczące dzieci z placówek opiekuńczowychowawczych. W innych krajach takie wywiady z dziećmi z placówek opiekuńczych w okresie badania nie zostały przeprowadzone. Podczas gdy okoliczności te stanowią pewną niewygodę dla wysiłku
badawczego i ograniczenie jego wdrożenia, uniknięcie ryzyka ponownej traumy dla dzieci będących
ofiarami przemocy przyjmuje się jako naczelną zasadę. Trudność tą równoważy większa liczba
wywiadów z personelem pracującym przy przypadkach wykorzystywania seksualnego dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
16
3. Analiza sytuacyjna dotycząca wykorzystywania
seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczowychowawczych w krajach uczestniczących w projekcie – Bułgaria, Grecja, Łotwa, Litwa i Polska
3.1. Obecna relewancja problemu
Niniejsze międzynarodowe badanie porównawcze zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych pokazało, że problem odnosi się obecnie do wszystkich krajów
objętych tymże badaniem. Pierwsza część badania jest nastawiona na analizę obecnej sytuacji w zakresie
wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w każdym z krajów.
Przegląd dotychczasowych badań przeprowadzonych w ciągu ostatnich dziesięciu lat w krajach uczestniczących w projekcie pokazuje, że zaplanowane badanie było bardzo relewantne i dobrze dopasowane
czasowo. Problem jest systematycznie badany tylko na Litwie4, gdzie w ciągu ostatnich dziesięciu lat
przeprowadzono trzy badania dotyczące przemocy, w tym wykorzystywania seksualnego dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych. W Polsce5 w tym okresie przeprowadzono podobne badanie,
ale tylko jedno. Bułgaria przeprowadziła badanie dotyczące przemocy wobec dzieci, ale podobnie jak na
Łotwie i w Grecji, brak jest badania dotyczącego konkretnie przemocy w ogóle lub wykorzystywania seksualnego w szczególności, wobec dzieci w placówkach opiekuńczych.
Badanie wstępne wykazało, że problem umieszczania dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
jest obecnie ważny we wszystkich badanych krajach. Analiza obecnej sytuacji w każdym z krajów pokazała,
że wszędzie są dzieci wychowywane w placówkach opiekuńczych, a w większości krajów dzieci są silnie instytucjonalizowane, tj. objęte opieką zinstytucjonalizowaną przez długi okres lub nawet przez niemal całe
życie. Z drugiej strony, każdy kraj jest na innym etapie wrażliwości społecznej i politycznej w związku z tym
problemem, na innym etapie reform i zmian polityki nakierowanej na poprawę jakości opieki nad dziećmi w
placówkach opiekuńczych. Analiza obecnej sytuacji pokazała, że w Grecji kwestia ta jest raczej tabu nie tylko
dla społeczeństwa, ale nawet dla pracowników tego sektora. Na Litwie pracownicy tej sfery i politycy angażują się na rzecz reformy i poprawy placówek opiekuńczo-wychowawczych, a szczególnie we wprowadzenie zasad, których celem jest redukcja wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczych.
3.2. Podstawowe dane z analizy obecnej sytuacji w pięciu krajach
3.2.1. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej w Bułgarii
1) Cechy charakterystyczne populacji dzieci – według raportu6 Krajowej Agencji Ochrony Dzieci
(SACP), opartego na wstępnych danych z Krajowego Instytutu Statystycznego, całkowita populacja
dzieci w kraju na koniec 2009 r. wynosiła 1 347 016.
2) Dzieci w placówkach opiekuńczych
Liczba dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci pozbawionych
opieki rodzicielskiej w wieku od 3 do 18 lat do 31.12.2009 r.7 wyniosła 3 440. Należy odnotować
ogólną tendencję w kierunku zmniejszania tej liczby. W 2001 r. było to 0,78% całkowitej populacji
dzieci, podczas gdy w 2007 r. – 0,58%, w 2008 r. – 0,53%, a w 2009 r. – 0,50%. Jak wynika z danych
Krajowej Agencji Ochrony Dzieci, trend ten utrzymał się w pierwszym półroczu 2010 r. (zobacz Tabela
nr 6).
Łączna liczba placówek opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej w
wieku 3-18 lat w 2009 r. wynosiła 80, a w pierwszej połowie 2010 r. – 75.
4
Zobacz: Analiza sytuacyjna dla Litwy, strony 8-13, http://www.sacri-api.eu/uploads/files/Narrative_Repor_LT_ENG_Desk_Review.pdf
5
Zobacz: Analiza sytuacyjna dla Polski, strony 8, http://www.sacri-sapi.eu/uploads/files/Narrative_Repor_PL_ENG_Desk_Review.pdf
6
http://www.sacp.government.bg/programi-dokladi/statistika/, Dzieci wychowywane w wyspecjalizowanych placówkach w danych porównawczych 2001-2009, s. 3
7
http://www.sacp.government.bg/programi-dokladi/statistika/, wyspecjalizowane placówki 2009, s. 3
17
Opieka instytucjonalna8
Tabela nr 6
Całkowita liczba dzieci* umieszczonych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych do
30.06.2010 r.
3,042
2. Rozkład dzieci pod względem płci i wieku
Wiek
Łączna liczba dzieci
Chłopcy
Dziewczęta
3–7
920
519
401
8 – 11
812
489
323
12 – 16
901
495
406
17 – 18
291
168
123
Powyżej 18 roku życia
118
73
45
* Są to dzieci umieszczone zgodnie z nakazem Dyrektoriatu Opieki Społecznej, właściwego sądu lub protokołu interwencji kryzysowej, a także dzieci umieszczone zgodnie z kontraktem o wychowaniu dzieci zawartym pomiędzy
rodzicem i dyrektorem instytucji; nie uwzględniono tutaj dzieci skierowanych na pobyt tygodniowy i dzienny.
Łączna liczba placówek opiekuńczych dla dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej wynosi 75.
3) Dzieci będące ofiarami przemocy
W Bułgarii zbieranie danych dotyczących dzieci będących ofiarami przemocy rozpoczęło się wraz z
przyjęciem Ustawy o ochronie dzieci (CPA) w 2000 r. System informacyjny jest jednak niedostatecznie rozwinięty, cały czas się zmienia. Informacje dotyczące zarejestrowanych przypadków przemocy w latach 2001-2007 podano w Tabeli nr 7.
Tabela nr 7
Łączna liczba
przypadków
Łączna liczba dzieci będących ofiarami przemocy w latach 2001–2007
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
75
632
1,995
2,181
1,429
1,742
1,593
Należy zauważyć wyraźny trend malejący zgłaszanych przypadków od roku 2004, jednak nie przekłada
się on na spadek całkowitej liczby przypadków przemocy wobec dzieci. Według oficjalnych danych, przypadki przemocy w rodzinie wobec dzieci przeważają w porównaniu z przypadkami przemocy w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych. Według danych SACP9 obejmujących lata 2001-2008 wyłącznie oraz informujących o miejscu popełnienia przemocy wobec dzieci, odnotowano wzrost liczby przypadków zarejestrowanych w wyspecjalizowanych placówkach od roku 2004. Najprawdopodobniej wynika to z braku
jasnych zasad i procedur raportowania oraz odnotowywania tych przypadków, co widać również w
innym krajowym badaniu10 dotyczącym wrażliwości systemu ochrony dzieci na identyfikację, odnotowywanie i zgłaszanie przypadków przemocy wobec dzieci.
Jak wynika z danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, w 2008 r. 3 059 dzieci padło ofiarą przemocy, a
w 2009 r. – 236811, które to dane różnią się od tych podanych przez Krajową Agencję Ochrony Dzieci za ten
sam okres (zobacz Tabela nr 8). Najprawdopodobniej taka sytuacja jest rezultatem braku jednakowych
kryteriów odnotowywania przypadków przemocy w różnych sektorach systemu opieki nad dziećmi
– departamenty policji i departamenty ds. opieki nad dziećmi stosują różne kryteria monitorowania i rejestrowania przypadków przemocy wobec dzieci.
8
Figures for the first half of 2010, http://www.sacp.government.bg/programi-dokladi/statistika/, dzieci umieszczone w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej – pierwsza połowa 2010 r.
9
http://www.sacp.government.bg/programi-dokladi/statistika/, Przemoc wobec dzieci, 2008, s. 2
10
Wrażliwość systemu ochrony dzieci na identyfikację, odnotowywanie i zgłaszanie przypadków przemocy wobec dzieci w Bułgarii,
Sofia, 2007
11
http://www.webcafe.bg/id_835780325
18
Tabela nr 8.
Rozkład przypadków przemocy w 2009 r. pod względem regionów versus
populacja dzieci w Bułgarii, według danych SACP12
Region
Populacja dzieci w 2009 Łączna ilość przypadr.
ków przemocy
Relatywny udział w
% na 1 000 dzieci
Burgas
81,216
32
0.39
Veliko Tarnovo
43,274
21
0.48
Sofia City
205,709
295
1.43
1,347,016
1,539
1.14
Łącznie w kraju
Regiony wymienione w Tabeli nr 8. (Burgas, Velikovo Tarnovo i Sofia) zostały wybrane, gdyż na ich obszarze
wdrożono badanie empiryczne zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci w Bułgarii. Według oficjalnych danych SACP, większość przemocy wobec dzieci ma miejsce w rodzinie, a następnie w szkole. Najmniej przypadków przemocy wobec dzieci zdarza się w placówkach opiekuńczych dla dzieci
pozbawionych opieki rodzicielskiej – 1,5% wszystkich zarejestrowanych przypadków przemocy wobec
dzieci w roku 2007.
3.2.2. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej w Grecji
1) Cechy charakterystyczne populacji dzieci
2) Dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych – według Generalnego Sekretariatu Krajowego Urzędu Statystycznego, w placówkach opiekuńczych przebywa w sumie 14 000 dzieci,
co stanowi 0,63% wszystkich dzieci w kraju.
W Grecji jedyne oficjalne statystyki dostępne w związku z przemocą wobec dzieci w ostatnich
latach pochodzą od policji, Krajowego Urzędu Statystycznego i ze zgłoszeń o wykorzystywaniu
seksualnym dzieci do krajowej gorącej linii telefonicznej 1056, prowadzonej przez wolontariuszy organizacji pozarządowej „Uśmiech dziecka”.
Tabela nr 9
Statystyki dla Grecji dotyczące przemocy wobec osób nieletnich
prowadzone przez grecką policję:
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Gwałt (par. 336 13)
54
51
67
53
44
56
49
54
Naruszenie godności
seksualnej (par. 337)
38
40
44
44
49
46
81
54
Uwodzenie dzieci (par. 339)
39
51
39
17
43
44
47
43
Wykorzystywanie seksualne
niepełnoletnich nieposiadających zdolności prawnej
(par. 342)
3
5
3
–
–
1
9
4
Bardziej szczegółowo przedstawiono te informacje w raporcie, stanowiącym analizę sytuacji w Grecji. Jest
on dostępny na stronie projektu: www.sacri-sapi.eu, dział Publikacje. Dane dotyczące wykorzystywania
seksualnego dzieci według krajowych statystyk różnią się od danych policyjnych (zobacz Tabela nr 10).
12
http://www.sacp.government.bg/programi-dokladi/statistika/, Przemoc wobec dzieci, 2009, strona 3
13
Kodeks Karny
19
Statystyki dotyczące przemocy wobec osób nieletnich prowadzone przez Grecki Urząd Statystyczny:
Tabela nr 10.
Dane statystyczne dotyczące przemocy wobec osób niepełnoletnich
KATEGORIA PRZESTĘPSTWA
ROK
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
RAZEM
12
17
16
18
16
21
23
33
Przemoc wobec osób
niepełnoletnich
0
0
0
1
0
0
1
1
Niemoralne traktowanie osób
niepełnoletnich
1
0
1
0
1
0
1
2
Gwałt na osobach niepełnoletnich
0
0
0
0
0
0
0
0
Uwodzenie dzieci
5
5
10
7
9
7
10
14
Porwanie osób niepełnoletnich
6
12
5
10
6
14
11
16
Rozbieżność danych dotyczących przemocy wobec dzieci wynika z odmiennych kryteriów dotyczących
tego, który rodzaj przemocy wobec dzieci jest identyfikowany i zgłaszany.
3.2.3. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej na Łotwie
1) Cechy charakterystyczne populacji dzieci – całkowita populacja dzieci wynosi 408 200 (dane
dla roku 2008).
2) Dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Na Łotwie 2 182 dzieci znajdowało się w placówkach opiekuńczych na koniec roku 2008, a w
ciągu ostatnich dwóch lat liczba ta systematycznie malała. Ich relatywny udział w całkowitej populacji dzieci wynosi 0,53%.
3) Dzieci będące ofiarami wykorzystywania seksualnego
In Latvia in 2001 there were 198 registered cases of sexual abuse against minors, and in 2008 –
305 cases. The number of registered cases of sexual intercourse with a minor under the age of 16
years in 2008 was 41. It is important to note that before 2005 such statistics were not kept and
such acts were not identified as crimes. There are no recorded cases of forced involvement of
minors in prostitution after 2005, when such data began to be collected.
Na Łotwie w 2001 roku zarejestrowano 198 przypadków przemocy wobec osób nieletnich, a w 2008 roku
– 305 przypadków. Liczba zarejestrowanych przypadków stosunku seksualnego z osobą nieletnią poniżej
16 roku życia w 2008 roku wyniosła 41. Należy odnotować, że przed 2005 r. nie prowadzono takich
statystyk, a takie akty nie były uważane za przestępstwo. Nie ma zarejestrowanych przypadków
zmuszania osób niepełnoletnich do prostytucji po 2005 r., kiedy to zaczęto zbierać takie dane.
Według danych zebranych przez Państwowy Inspektorat ds. Ochrony Praw Dziecka, który od 2006 r.
prowadzi gorącą linię telefoniczną dla dzieci będących ofiarami przemocy, w 2008 r. odnotowano w sumie
169 telefonów związanych z wykorzystywaniem seksualnym od dzieci (mniej niż w roku poprzednim). Ta
gorąca linia to jedyne dostępne źródło informacji o przypadkach wykorzystywania seksualnego w
placówkach opiekuńczych. Odnotowano pięć telefonów ze zgłoszeniem wykorzystywania seksualnego
ze strony rówieśników w placówkach opieki pozarodzinnej w 2006 r., po jednym w roku 2007 i 2008. W
2006 r. był jeden telefon zgłaszający wykorzystywanie seksualne, którego sprawcą był opiekun w placówce
opiekuńczo-wychowawczej, w 2007 r. żadnego, a w 2008 r. dwa takie telefony.
Według tych danych dla Łotwy, przypadki wykorzystywania najczęściej mają miejsce w instytucjach
edukacyjnych, rzadziej w rodzinie, a najrzadziej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dla
dzieci.
20
Tabela nr 11
Liczba przypadków zarejestrowanych przez Państwowy Inspektorat
ds. Ochrony Praw Dziecka poprzez gorącą linię telefoniczną dla
dzieci będących ofiarami wykorzystywania seksualnego
2006
2007
2008
Instytucje edukacyjne
Ze strony rówieśników
137
35
13
Ze strony nauczycieli
42
16
10
179
51
23
Razem
Placówki opiekuńcze
Ze strony rówieśników
5
1
1
Ze strony nauczycieli
1
0
2
Razem
6
1
3
Rodzina
By parents
54
30
36
Ze strony dziadków
0
2
2
Ze strony ojczyma, macochy
27
23
8
Ze strony sióstr, braci
32
22
17
113
77
63
56
104
59
425
254
169
Razem
Inne (niewyjaśnione
Razem
3.2.4. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej na Litwie
1) Cechy charakterystyczne populacji dzieci
Na Litwie w 2008 r. całkowita liczba dzieci wynosiła 673 800.
Na Litwie w 2008 r. całkowita liczba dzieci objętych alternatywnymi formami opieki wynosiła 5
464. Liczba ta obejmuje dzieci znajdujące się w rodzinach zastępczych, placówkach opiekuńczowychowawczych i w innych alternatywnych formach opieki. Tak więc, relatywny udział dzieci objętych alternatywnymi formami opieki w ogólnej populacji dzieci to 0,81%, ale ujęto tu również
dzieci umieszczone w rodzinach zastępczych obcych i spokrewnionych. W 2008 r. ze wszystkich 2
691 dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej 1 216 było umieszczonych w rodzinach zastępczych,
40 – u dalszych członków rodziny, 205 – w placówkach małego dziecka, 406 – w okręgowych domach dziecka, 19 w specjalistycznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci i
młodzieży z niepełnosprawnościami, 3 – w szkołach o kierunku ogólnokształcącym lub specjalistycznym – specjalistyczne centra szkoleniowe, 437 – w miejskich domach dziecka, 232 – w miejskich grupach opiekuńczych, 133 – w instytucjach organizacji pozarządowych i placówkach
regionalnych. W sumie 1 435 dzieci przebywało w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, co
stanowi 0,53 procent dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej w 2008 r.
3) Dzieci będące ofiarami przemocy – według informacji dostarczonych przez Państwową Służbę
na rzecz Adopcji i Ochrony Praw Dziecka, w 2008 r. 363 dzieci doświadczyło przemocy ze strony
swoich rodziców, 58 – ze strony przybranych rodziców, 1 – ze strony rodziców adopcyjnych, 7
– od opiekunów, 20 – od krewnych, a 3 ze strony pedagogów. Według tego samego źródła,
nastąpił niewielki spadek liczby rodzin zaliczanych do grupy ryzyka i dzieci z grupy ryzyka w
rodzinach w latach 2004 – 2008. W 2004 r. odnotowano 13 869 rodzin i 36 895 dzieci z grupy
ryzyka, podczas gdy w 2008 r. było to odpowiednio 11 350 i 25 483. Tabela 6 przedstawia dane
porównawcze dla roku 2005 i 2008 dotyczące przypadków przemocy wobec dzieci.
21
Tabela nr 12
Rodzaj przemocy
2005
Dane dostarczone przez Państwową Służbę na rzecz Adopcji i Ochrony
Praw Dziecka
Fizyczna
Seksualna
Emocjonalna
1,459
141
605
2008
588
114
346
Z danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych dotyczących przemocy wobec dzieci w tym samym okresie
wynika trend malejący, który można jednak wytłumaczyć tym, że dzieci raczej w ogóle nie ujawniają przypadków przemocy wobec nich.
Tabela nr 13
Dane dostarczone przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych
przemocy
Fizyczna
Seksualna
Emocjonalna
2005
2008
1,644
1,315
174
105
209
164
Statystyki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych pokazują, że grupa wiekowa dzieci najbardziej narażona
na wykorzystywanie seksualne to 14-17 lat, jednak przemoc zgłaszano we wszystkich grupach
wiekowych. Mimo to trudno narysować jasny obraz sytuacji, gdyż brak jest dobrze zaprojektowanej, zatwierdzonej i koordynowanej procedury zbierania danych na temat przemocy wobec dzieci w pojedynczych placówkach na Litwie.
W 2008 r. Rzecznik Praw Dziecka Republiki Litwy zainicjował badanie14 dotyczące wykorzystywania seksualnego w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i specjalnych placówkach opieki zastępczej15 Końcowy
raport „Częstotliwość występowania wykorzystywania seksualnego dzieci w rodzinach zastępczych
i specjalnych placówkach opieki zastępczej” (Dėl seksualinio smurto prieš vaikus paplitimo vaikų globos ir specialiojo ugdymo įstaigose) odzwierciedla dane liczbowe dotyczące obecnej sytuacji tego zjawiska
na dużą skalę. Było to szeroko zakrojone badanie, które objęło wielu uczestników w całym kraju.
Pokazało ono, że spośród 3 674 pytanych dzieci, 158 (4,3 %) doświadczyło wykorzystywania seksualnego. 68 dzieci (43% dzieci, które doświadczyły wykorzystywania seksualnego) doświadczało wykorzystywania seksualnego wielokrotnie - dwa lub więcej razy. Według danych z tego badania, 2/3 dzieci,
które doświadczyły wykorzystywania seksualnego to chłopcy, a 1/3 dziewczęta. Dane te sugerują, że
cechą wspólną łączącą formy wykorzystywania seksualnego wobec dzieci w instytucjach jest duże
narażenie chłopców w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
Tabela nr 14
Rozkład przypadków przemocy w 2008 r. pod względem regionów versus populacja dzieci na Litwie
Region
Populacja dzieci
2008
Liczba przypadków
przemocy wobec dzieci
Relatywny udział w %
Wilno
168,850
150
0.09
Kaunas
142,200
165
0.12
Kłajpeda
82,365
90
0.11
Siauliai
78,769
196
0.25
Razem
725,800
1,048
0.14
14
Zobacz Analiza sytuacyjna dla Litwy, strona 10, http://www.sacri-sapi.eu/uploads/files/Narrative_Repor_LT_ENG_Desk_Review.pdf
15
„Placówki opiekuńczo-wychowawcze” to ogólny termin oznaczający wszelkie instytucje (prowadzone przez parafię, państwo, władze
miasta, organizacje pozarządowe), w których dzieci są umieszczane po zabraniu z problematycznej rodziny zgodnie z decyzją sądu.
„Specjalne placówki opieki zastępczej” to instytucje dla dzieci o specjalnych potrzebach, których rodziców pozbawiono władzy
rodzicielskiej zgodnie z decyzją sądu,
22
Badanie pokazało, że dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych są w większym zakresie ofiarami wykorzystywania seksualnego - ich wiktymizacja jest o wiele wyższa niż u dzieci z reszty populacji (4,3% dla dzieci objętych zinstytucjonalizowanymi formami opieki wobec 0,14% dla dzieci z reszty
populacji).
3.2.5. Podstawowe dane z analizy sytuacyjnej w Polsce
1) Cechy charakterystyczne populacji dzieci – do końca 2008 r. było 7 349 669 dzieci w wieku 018 lat.
W Polsce 19 774 dzieci znajduje się pod zinstytucjonalizowaną formą opieki, co stanowi 0,27%
całkowitej populacji dzieci.
W Polsce nie ma systemu pomocy w przypadkach przemocy, który byłby oparty na uznanych
standardach. Dlatego też ocena zakresu problemu przemocy, w tym wykorzystywania seksualnego, jest niemożliwa. Jedyne dane, których można użyć do pomiaru występowania takich
przypadków, pochodzą ze statystyk policyjnych i wymiaru sprawiedliwości. Liczba śledztw
zainicjowanych w wyniku przypadków zgłoszonych policji jest relatywnie stała w ostatnim
dziesięcioleciu. Liczba śledztw zainicjowanych w związku ze sprawami osób małoletnich poniżej
15 roku życia i mających do czynienia z dystrybucją, produkcją lub posiadaniem materiałów
pornograficznych z udziałem osób niepełnoletnich w ostatnich latach wzrosła. W roku 2008
policja interweniowała w 816 takich przypadkach16.
Uważa się, że bardziej dokładny obraz sytuacji przemocy wobec dzieci można uzyskać badając populację
dorosłych i pytając o wykorzystywanie seksualne doświadczone w dzieciństwie, tj. wykonując badania na
temat występowania przemocy.
Jednak rezultat takich badań będzie się znacznie wahał. Jak wynika z badania Izdebskiego (2000), 4,7% kobiet zostało zakwalifikowanych jako ofiary wykorzystywaniu seksualnego w dzieciństwie, podczas gdy w
badaniu Fluderskiej i Sajkowskiej (2001) jest to 16%. W przypadku mężczyzn rozbieżność wyników w polskich badaniach wynosiła od 3 do 18 procent.
W analizie sytuacyjnej dla Polski przedstawiono także badanie zatytułowane: „Problem krzywdzenia
dzieci. Postawy i doświadczenia dorosłych Polaków”, 2001 (Autorzy: G. Fluderska, M. Sajkowska, na
zlecenie Fundacji Dzieci Niczyje, wykonawca: TNS OBOP). Jest to reprezentatywne badanie związane z
doświadczeniami fizycznej i emocjonalnej krzywdy, w tym wykorzystywania seksualnego, oraz skłonności
pośród grupy docelowej do używania przemocy wobec własnych dzieci. Próbka składała się z 1 057 osób
dorosłych. Kluczowe wyniki związane z wykorzystywaniem seksualnym wskazują, że:
14% badanych doświadczyło różnych form wykorzystywania seksualnego w dzieciństwie ze strony
osób dorosłych;
6,5% było świadkiem wykorzystania przez osobę dorosłą do celów erotycznych;
5,8% było świadkiem wbrew swojej woli stosunku seksualnego osób dorosłych, 3,7% było dotykanych
w celach erotycznych;
3,3% zostało zmuszonych do oglądania pornografii;
1,3% doświadczyło stosunku seksualnego z osobą dorosłą.
W większości przypadków osoby używające przemocy pochodziły spoza rodziny. Większość osób doświadczających przemocy nigdy nie ujawniło tego doświadczenia. To ponownie potwierdza hipotezę, iż zjawisko
wykorzystywania seksualnego często pozostaje ukryte.
16
Bardziej szczegółowo przedstawiono te informacje w raporcie, „Badanie obecnej sytuacji w Polsce”, www.sacri-sapi.eu, dział Publikacje
23
3.3. Wnioski z analizy sytuacyjnej w pięciu krajach
3.3.1. Ogólne cechy charakterystyczne obecnej sytuacji w Bułgarii, Grecji, na Łotwie, Litwie i w Polsce
Poniżej znajduje się lista niektórych ogólnych cech charakterystycznych obecnej sytuacji w pięciu
krajach:
Faktem jest, że dane zebrane we wszystkich pięciu krajach przez Krajowe Urzędy Statystyczne,
policję i państwowe organy ochrony praw dziecka różnią się między sobą. W praktyce, dane dla
konkretnego kraju zebrane w związku z przemocą wobec dzieci, wykorzystywaniem seksualnym i ich
wymiarami w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie pozwalają na uczciwe porównanie oraz
analizę, co ponownie podnosi kwestię potrzeby ustanowienia wspólnych wskaźników w zakresie
działań i polityk związanych z dziećmi w krajach członkowskich Unii Europejskiej. W każdym
bądź razie, przegląd dostępnych raportów daje powody do stwierdzenia, że przemoc wobec dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych stanowi kwestię zasługującą na systematyczne zbadanie.
Istnieje zasadnicza niespójność pomiędzy danymi zebranymi przez różne agencje i departamenty.
Brak jest zunifikowanego systemu notowania i zgłaszania przypadków przemocy wobec dzieci. Przez
to informacji dotyczące wymiarów i występowania wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych nie są dość rzetelne.
W krajach takich jak Bułgaria, Grecja i Łotwa, oficjalne dane dotyczące wykorzystywania seksualnego
dzieci w placówkach są praktycznie nieporównywalne z innymi danymi o wykorzystywaniu seksualnym dzieci w rodzinach. Najprawdopodobniej fakt ten wiąże się z zamkniętą naturą instytucji dla dzieci
oraz z innymi czynnikami, takimi jak chęć personelu do rozpoznania i zgłoszenia przypadków przemocy wobec dzieci. Fakt, że danych o przemocy wobec dzieci w placówkach opiekuńczych jest
bardzo mało, stawia również pytanie o mechanizmy operacyjne notowania i zgłaszania takich przypadków w każdym kraju.
3.3.2. Istotne dane i informacje dla danego kraju odnotowane podczas analizy sytuacji w Bułgarii,
Grecji, na Łotwie, Litwie i w Polsce
Reprezentatywne badania retrospektywne w Polsce pokazują, że wykorzystywanie seksualne jest
rozpowszechnione w różnych formach. Zostało popełnione, gdy respondenci byli dziećmi, głównie
przez innych dorosłych. Badanie doświadczenia populacji osób dorosłych w Polsce i przemocy
wobec dzieci pokazało, że 14 procent respondentów doświadczyło różnych form wykorzystywania
seksualnego ze strony dorosłych w dzieciństwie.
Dane z innych dostępnych badań zjawiska wykorzystywania seksualnego na Litwie pokazują, że wykorzystywanie seksualne dzieci w placówkach jest o wiele większe niż wobec dzieci w ogólnej populacji
dzieci żyjących w środowisku rodzinnym. Oznacza to, że dzieci znajdujące się pod zinstytucjonalizowaną opieką są grupą bardziej narażoną na wykorzystywanie seksualne.
Badanie przeprowadzone na Litwie, a dotyczące wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych pokazuje, że wiktymizacja chłopców jest większa niż dziewcząt w tych
samych instytucjach. Według danych z tego badania, 2/3 dzieci, które doświadczyły wykorzystywania seksualnego to chłopcy, a 1/3 dziewczęta.
Z drugiej strony, wstępne badania wskazują, że zjawisko wykorzystywania seksualnego dzieci jest
generalnie ukryte i trudne do ujawnienia przez ofiary. Oznacza to, że najprawdopodobniej oficjalne
dane o przemocy wobec dzieci, a szczególnie o wykorzystywaniu seksualnym dzieci, są niedoszacowane. Przez to, na podstawie badania z Polski, można hipotetycznie stwierdzić, że być może dane
te są dwa razy wyższe niż te odnotowane w oficjalnych dokumentach.
24
ROZDZIAŁ II. ANALIZA PORÓWNAWCZA DANYCH Z BADANIA PRZEPROWADZONEGO W BUŁGARII, GRECJI, NA ŁOTWIE, LITWIE I W POLSCE
2
ROZDZIAŁ
Analiza porównawcza danych
z badania przepro-wadzonego
w Bułgarii, Grecji, na Łotwie,
Litwie i w Polsce
1. Wymiar zjawiska wykorzystywania seksualnego wyjaśnienie koncepcji.
W niniejszym badaniu, mówiąc o zjawisku wykorzystywania seksualnego, zespół badawczy stara się
opisać występowanie wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w placówkach opiekuńczowychowawczych, koncentrując się na jego przejawach, tj. różnych rodzajach wykorzystywania seksualnego i różnych formach jego przejawiania się. Zespół stara się również prześledzić czynniki, które
prowadzą lub przyczyniają się do zaistnienia wykorzystywania, jak również mechanizmy, poprzez które
ono występuje.
W niniejszym badaniu, badając formy wykorzystywania seksualnego, zespół rozróżnia dwa rodzaje form
wykorzystywania seksualnego: bezpośrednie i pośrednie. W formie bezpośredniej wykorzystywania seksualnego dziecko jest przedmiotem wykorzystywania, to znaczy jest bezpośrednią ofiarą aktu wykorzystywania. W formie pośredniej wykorzystywania seksualnego dziecko jest świadkiem aktu
wykorzystywania mającego miejsce wobec innej osoby (inne dziecko lub dorosły). Tak więc, w niniejszym
badaniu mowa jest o bezpośredniej i pośredniej wiktymizacji dzieci.
Biorąc pod uwagę rodzaje wykorzystywania seksualnego, które są także bezpośrednią formą wykorzystywania seksualnego dzieci, zespół bada również następujące rodzaje wykorzystywania seksualnego
dzieci:
zmuszanie dzieci do oglądania intymnych części ciała;
dotykanie intymnych części ciała;
przemoc werbalna na tle seksualnym;
próba lub wymuszenie stosunku seksualnego;
dziecięca prostytucja;
udział w aktywnościach seksualnych przez Internet;
pornografia dziecięca.
Biorąc pod uwagę formy pośrednie wykorzystywania seksualnego, ich badane rodzaje obejmują sytuacje,
w których dziecko jest świadkiem aktu wykorzystywania mającego miejsce wobec innej osoby. Szczegółowe informacje dotyczące tych rodzajów i form wykorzystywania seksualnego są dostępne w raportach
krajowych (zobacz www.sacri-sapi.eu, dział Publikacje).
Biorąc pod uwagę wymiar zjawiska „wykorzystywania seksualnego” dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, badanie to koncentruje się na jego powszechnym występowaniu i
ważności, tj. w jakim zakresie zjawisko to występuje pośród dzieci w placówkach, z jednej strony, a z drugiej strony, jaka jest częstotliwość jego występowania w różnych grupach wiekowych i płciowych.
25
Czynniki i mechanizmy wykorzystywania seksualnego
Jako czynniki wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych zespół
badawczy rozumie wszystkie okoliczności i warunki wstępne, które przyczyniają się do wykorzystywania
seksualnego. W tym sensie mogą one być zewnętrzne wobec dzieci, tj. czynniki, które są poza dziećmi,
lub wewnętrzne, tj. czynniki związane z cechami charakterystycznymi dzieci. Czynniki zewnętrzne obejmują czynniki związane z życiem w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, reakcję środowiska zewnętrznego na dzieci z tych placówek, relacje z personelem placówek, a także rodziny i rówieśników dzieci.
Czynniki wewnętrzne wiążą się z cechami charakterystycznymi dzieci. Należą do nich takie elementy jak:
ich wiedza, percepcje i postawy wobec seksu oraz relacji seksualnych między ludźmi, dzieci i członkowie
rodziny, dotychczasowe traumatyczne doświadczenia dziecka mające później wpływ na ich podatność,
choroba dziecka, wiek dziecka, tj. dojrzałość umysłowa i emocjonalna itp.
Mechanizmy wykorzystywania seksualnego to sposoby, poprzez które wykorzystywanie seksualne występuje. W zależności od tego, czy obejmują zmuszanie czy nie oraz jaki jest wzór sprawstwa, dziecko
może, ale nie musi uznać ich za wykorzystywanie. Nie wszystkie mechanizmy wykorzystywania obejmują
zmuszanie: niektóre z nich mogą się przejawiać poprzez wzór uwiedzenia dziecka lub wykorzystanie jego
niedojrzałości czy wrażliwości.
2. Ogólne trendy dotyczące zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych w pięciu
krajach uczestniczących w badaniu
W tej części raportu zostaną nakreślone ogólne trendy dotyczące zjawiska wykorzystywania seksualnego
dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Więcej informacji szczegółowych i danych dotyczących poszczególnych krajów oraz różnych aspektów zjawiska można znaleźć w raportach krajowych każdego państwa uczestniczącego w badaniu na stronie projektu - www.sacri-sapi.eu.
2.1. Rodzaje wykorzystywania seksualnego
Poniżej przedstawiono sześć rodzajów wykorzystywania seksualnego dzieci jako ofiar bezpośrednich. W
oparciu o dane ze wszystkich pięciu krajów, można wyciągnąć poniższe ogólne wnioski:
Przemoc werbalna na tle seksualnym jest najpowszechniejszym rodzajem wykorzystywania
seksualnego w większości krajów i dla większości dzieci ujętych w badaniu. Jest ona typowa dla krajów takich jak Bułgaria i Grecja. Może się to wiązać z większą tolerancją i postawami kulturowymi osób
mieszkających na Bałkanach. Jednak we wszystkich przypadkach jest to wskaźnik środowiska tolerującego przemoc, w którym dzieci dorastają i kształtują swoje przyszłe przekonania o sobie i innych.
Wyjątkiem jest Łotwa, gdzie zanotowano wyższe wyniki dla zmuszania do oglądania intymnych części
ciała, oraz Litwa, gdzie większe wartości odnotowano dla gwałtu czy próby wymuszenia stosunku seksualnego (zobacz Tabela 15).
Biorąc pod uwagę strukturę rodzajów wykorzystywania seksualnego, można wyciągnąć wniosek, że Bułgaria i Polska (Warszawa) mają relatywnie podobną strukturę pod względem rodzaju wykorzystywania seksualnego. Z drugiej strony, Bułgaria i Grecja, a także Grecja i Polska mają też
relatywnie podobną strukturę pod względem rodzajów wykorzystywania seksualnego. Ogólnie rzecz
biorąc, dane pokazują, że występuje duża heterogeniczność struktury wykorzystywania seksualnego
w kategoriach rodzaju przemocy (zobacz Tabela 15).
Innym rodzajem wykorzystywania seksualnego, który odnotowuje wysokie wartości obecności
powyżej 10 procent w prawie wszystkich krajach uczestniczących w badaniu, jest wymuszenie
lub próba odbycia stosunku seksualnego. Niższe wartości odnotowano dla Litwy, ale tam również
jest to najpowszechniejsza forma wykorzystywania seksualnego dzieci (zobacz Tabela 15).
26
Można też zauważyć, że występują rodzaje wykorzystywania seksualnego typowe dla jednego
czy drugiego kraju. Takim przykładem jest prostytucja, wyraźnie częstsza (ponad 10 procent) dla krajów takich jak Bułgaria czy Grecja, oraz cudzołóstwo, zgłaszane przez mniej więcej jedną piątą dzieci
objętych badaniem w Bułgarii i Grecji (zobacz Tabela 15). Gwałt lub próba gwałtu ponownie odnotowują najwyższe wskaźniki w Bułgarii i Grecji.
Zaangażowanie w internetowe przestępstwa na tle seksualnym jest częstsze w Polsce (Warszawa)
i Grecji - ponad 10 procent badanych dzieci doświadczyło tego osobiście (zobacz Tabela 15).
Szczególnie interesujące są dane dla Litwy w odniesieniu do wykorzystywania seksualnego dzieci w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Na tle innych krajów, wskaźniki dla Litwy są znacznie niższe
(zobacz Tabela 15). W kategoriach bezwzględnych dane pokazują, że jedno, trzy lub maksymalnie
czworo dzieci zgłosiło, że w zeszłym roku doświadczyło tego rodzaju przemocy. Znacznie niższe dane
dotyczące wykorzystywania seksualnego dzieci można interpretować w kontekście ogólnej reformy
trwającej w kraju oraz zasad zapobiegania przemocy wobec dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych zastosowanych w kraju w ciągu ostatnich 2-3 lat pod auspicjami Rzecznika Praw Obywatelskich Litwy, który jest odpowiedzialny za prawa dziecka.
Tabela 15.
Formy wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających
w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Bułgaria
Valid N, %
Łotwa
Valid N, %
Litwa
Valid N, %
Polska
Valid N, %
Grecja
Valid N, %
13.5
16.5
1.4
9.7
20
19
10.1
0
9.7
20
3. Przemoc werbalna na tle
seksualnym
36.5
15.1
4.23
24.2
34.3
4. Gwałt/próba gwałtu
17.8
11.3
5.63
11.3
11.4
5. Uwodzenie przez Internet
9.5
7.6
1.4
12.9
14.3
6. Prostytucja
13.5
1.3
1.4
6.5
11.4
Kraj:
1. Zmuszenie do patrzenia na
intymne części ciała drugiej
osoby - siłą lub przez zaskoczenie
2. Cudzołóstwo
Ogólny wniosek, jaki można stąd wyciągnąć, jest taki, że wykorzystywanie seksualne jako zjawisko
przejawia się w sposób ogromnie heterogeniczny i jest rozpowszechnione we wszystkich rodzajach w
niemal wszystkich krajach uczestniczących w badaniu.
Dane pokazują, że Bułgaria i Grecja zdają się być krajami o większym ryzyku w kategoriach wykorzystywania seksualnego dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej, w porównaniu z trzema pozostałymi krajami uczestniczącymi - Polską, Łotwą i Litwą.
Dane dla Litwy pozwalają stwierdzić, że rozsądna i długoterminowa polityka zapobiegania wykorzystywaniu seksualnemu dzieci daje pozytywne rezultaty i prowadzi do zmniejszenia występowania wykorzystywania seksualnego.
opiekuńczo-wychowawczych związane z wiekiem
W badaniu rozprzestrzenianie się zjawiska wykorzystywania seksualnego jest analizowane również poprzez kryterium legalnie dopuszczalnego wieku dzieci przed rozpoczęciem kontaktu seksualnego.
Prawny wiek przyzwolenia jest różny w różnych krajach. Dla Bułgarii jest to wiek najniższy ze wszystkich
badanych krajów - 14 lat. Dla Polski i Litwy jest to 15 lat, a 16 dla Łotwy i Grecji. Stosunek seksualny z
dzieckiem poniżej wieku przyzwolenia jest uważany za przestępstwo wobec dziecka, niezależnie od
tego, czy jest to wykorzystanie dziecka, czy też do zaangażowania dziecka w relacje seksualne użyto innego mechanizmu.
27
Dane z badania pokazują, że pośród dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych występuje doświadczenie seksualne, które ma miejsce przed osiągnięciem przez nie wieku przyzwolenia. Dane z badania jakościowego ekspertów ds. ochrony dzieci i młodych ludzi, którzy dorastali w placówkach dla dzieci
pozbawionych opieki rodzicielskiej, określają wczesny wiek wchodzenia w kontakty seksualne pośród
dzieci w tych placówkach jako problem i cechę charakterystyczną zjawiska wykorzystywania seksualnego.
Według odpowiedzi udzielonych przez młodych ludzi z placówek i ekspertów, dla Bułgarii wiek ten obniża
się do 11-12 lat.
Dane pokazują, że znaczna część dzieci była ofiarami przestępstwa na tle seksualnym, co stosuje
się do ponad 25 procent respondentów w Polsce (Warszawa), około 20 procent na Łotwie i w Grecji (zobacz Tabela 16).
Niższe wyniki dla Bułgarii należy interpretować w kontekście najniższego w porównaniu do innych
krajów prawnego wieku przyzwolenia stosującego się do relacji seksualnych z dorosłym. Tylko dane
dla Litwy się znacznie różnią, co albo poddaje w wątpliwość rzetelność informacji, lub też znajduje
wyjaśnienie w odmiennym rodzaju opieki instytucjonalnej, aktywnej prewencji policji i reformach w
kraju w ostatnich latach. Placówki, w których prowadzono badanie, to miejsca objęte aktywną prewencją policji.
Tabela 16
Kraj:
Doświadczenie seksualne dzieci przed osiągnięciem wieku
przyzwolenia
Bułgaria
Łotwa
Litwa
Polska
Grecja
Valid N, % Valid N, % Valid N, % Valid N, % Valid N, %
R.II. Kiedy miałeś/miałaś mniej niż
14/15/16* lat, czy przydarzyło Ci się
kiedyś, że osoba dorosła dotykała części intymnych Twojego ciała i/lub zmuszała Cię
do dotykania jej części intymnych?
16.7
6.4
0
16.1
20
S.II. Kiedy miałeś/miałaś mniej niż
14/15/16 lat, czy przydarzyło Ci się kiedyś,
że osoba dorosła odbyła z Tobą stosunek
seksualny?
10.7
20.1
0
25.8
20
T.II. Kiedy miałeś/miałaś mniej niż 15
lat, czy przydarzyło Ci się kiedyś, że ktoś
robił Ci zdjęcia lub nagrywał film, gdy
byłeś/byłaś nagi/naga?
10.7
5
0
4.8
8.6
Zaangażowanie dzieci w pornografię dziecięcą jest niewielkie w Bułgarii, ale za to okazuje się być niemal dwa razy wyższe niż wskaźniki otrzymane dla Łotwy i Polski. Cudzołóstwo z osobą niepełnoletnią
w Bułgarii również jest bardzo rozpowszechnione, biorąc pod uwagę też najniższy wiek przyzwolenia
(zobacz Tabela 16).
Ogólny wniosek jest taki, że wczesne kontakty seksualne są obecne w życiu dzieci przebywających w
placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Większość respondentów w badaniu jakościowym zgłasza,
że dzieci czerpią informacje o relacjach seksualnych głównie od rówieśników. Pomimo surowego reżimu
i możliwych kar, właściwe relacje seksualne zdają się zaczynać relatywnie wcześnie dla jednej piątej dzieci.
Najwyraźniej widać to w badaniach wykonanych w Bułgarii, na Łotwie, w Grecji i Polsce (Warszawa).
Mechanizmy zaangażowania dzieci we wczesne relacje seksualne w placówkach opiekuńczo-wychowawczych niezawsze przechodzą przez mechanizm wykorzystywania i zmuszania. Jak wynika jasno z badania jakościowego, eksperci twierdzą, że dzieci nie uznają wczesnych relacji seksualnych za problem.
Dzieci twierdzą, że miały stosunek seksualny ze starszym dzieckiem z tej samej placówki, nie rozumiejąc,
co się naprawdę dzieje. Czują, że to się zdarzyło w sposób naturalny i nie mają wspomnienia o wykorzystaniu. Dane z badania ilościowego wykazują, że dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych są świadkami relacji seksualnych pomiędzy dziećmi w tych placówkach, a czasem pełnych przemocy kontaktów
dzieci, i postrzegają to jako część zwykłego życia i relacji w placówce.
28
2.3. Postawy dzieci dotyczące relacji seksualnych i wykorzystywania seksualnego
Badanie to dotyczy postaw dzieci wobec pewnych cech relacji seksualnych, które wiążą się z kontaktami seksualnymi za zgodą: odpowiedni wiek, prywatność, odpowiedniość kontaktu seksualnego pomiędzy członkami
rodziny takimi jak rodzic lub dziecko, kontakt seksualny przed osiągnięciem wieku przyzwolenia itp.
Dane dotyczące postaw dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej są szczególnie alarmujące.
Według nich, od 20 do 50 procent badanych dzieci w różnych krajach nie uważa, że kontakt seksualny
pomiędzy dwoma osobami powinien zawsze następować przy zgodzie obydwu partnerów, podczas
gdy ma to zastosowanie do ponad połowy dzieci w Grecji (zobacz Tabela 17, V.1.). Dane z badania jakościowego sugerują, że dzieci rozumieją wykorzystywanie seksualne jako takie tylko, jeśli występuje fizyczne zmuszanie i nie zależy to od wieku. Niestety, takie poglądy przedstawiają również
specjaliści w niektórych krajach.
Z największym zaprzeczeniem przyjęto odpowiedniość relacji seksualnych pomiędzy członkami rodziny, pomiędzy rodzicami i dziećmi lub między rodzeństwem, ale to zjawisko również jest uważane
za normalne przez dość dużą część dzieci w różnych krajach - od 16 do 28 procent badanych dzieci (zobacz Tabela 17, V.4.).
Dane pokazują, że jest grupa około 20-30 procent dzieci, która w różnych krajach w różnym stopniu
jest grupą ryzyka w kategoriach wykorzystywania seksualnego. Mogą to być dzieci, którym coś się przydarzyło, tj. doświadczyły wykorzystywania, mogły się nim posłużyć wobec innych dzieci, były świadkami
wykorzystywania lub nie mają odpowiedniej wiedzy dotyczącej relacji seksualnych.
Tabela 17
Kraj:
Postawy pośród dzieci dotyczące relacji seksualnych
Bułgaria
Łotwa
Litwa
Valid N, % Valid N, % Valid N, %
Polska
Valid N, %
Grecja
Valid N, %
V.I. Kontakt seksualny zawsze
wymaga zgody obojga partnerów.
68
82.5
76.05
67.7
40
V.3. Kontakt seksualny zawsze
powinien się odbywać na osobności.
72
78.8
63.38
77.4
51.4
V.4. Kontakt seksualny pomiędzy
członkami rodziny, takimi jak brat i
siostra lub rodzic i dziecko, powinny
być zabronione.
79
76.3
83.09
74.2
71.4
Informacja o postawach pośród dzieci ma pokazać w sposób pośredni wiktymizację dzieci poprzez jeden
z jej możliwych rezultatów - postrzeganie przestępstwa i przemocy jako możliwych do zaakceptowania.
Niestety, uzyskane dane pokazują w sposób bezdyskusyjny, że dzieci przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych należą do grupa ryzyka przy wysokiej tolerancji na wykorzystywanie seksualne.
opiekuńczo-wychowawczych związane z płcią
Badanie stara się prześledzić relację pomiędzy rodzajem wykorzystywania seksualnego i płcią dzieci padających jego ofiarą. Dane porównawcze ze wszystkich pięciu krajów pomogły zidentyfikować następujące cechy relacji „płeć - rodzaj wykorzystywania”:
Dane z badania pokazują, że dziewczęta są bardziej narażoną grupą dzieci, który to trend jest obecny
we wszystkich pięciu krajach. Przemoc werbalna na tle seksualnym i uwodzenie przez Internet dotyczy najczęściej dziewcząt, ale zdarza się też pośród chłopców. Ogólnie rzecz biorąc, różne rodzaje wykorzystywania seksualnego są o wiele częstsze wśród dziewcząt, ale można je również zaobserwować
u chłopców.
Ciężkie rodzaje wykorzystywania seksualnego takie jak zmuszanie do seksu i prostytucji jest bardziej typowe pośród dziewcząt, ale wskaźniki dotyczące chłopców jako ofiar tego rodzaju przemocy
są podobne. Wyjątkiem jest Litwa, gdzie takiego rodzaju wykorzystywania dzieci nie zgłaszały (zobacz Tabela 18 poniżej).
29
Dane pokazują również, że są rodzaje wykorzystywania seksualnego, dla których poziomy wiktymizacji dziewcząt i chłopców są podobne, a nawet w niektórych krajach poziom wiktymizacji jest
wyższy u chłopców niż dziewcząt, choć różnica ta nie jest duża.
Tabela 18
Kraj:
1. Przemoc werbalna
na tle seksualnym
Kolumna
Valid N %
Ofiary wykorzystywania seksualnego w ciągu ostatnich 12 miesięcy
Polska
Dziewczęta
12 (42)
11,90%
2. Świadek wymuszonego Dziewstosunku seksualnego
częta
Kolumna
6 (42)
Valid N %
14,30%
3. Wymuszony stosunek Dziewseksualny
częta
Kolumna
6 (42)
Valid N %
0%
Dziew4. Cudzołóstwo
częta
Kolumna
5 (42)
Valid N %
11,90%
5. Przymus patrzenia na Dziewintymne części ciała
częta
Kolumna
6 (42)
Valid N %
14,30%
6. Uwodzenie przez Inter- Dziewnet
częta
Kolumna
7 (42)
Valid N %
15%
Dziew7. Prostytucja
częta
Kolumna
3 (42)
Valid N %
7,10%
Chłopcy
1 (20)
5,00%
Chłopcy
2 (20)
10,00%
Chłopcy
1 (20)
0%
Chłopcy
1 (20)
5%
Chłopcy
0
0%
Chłopcy
1 (20)
5%
Chłopcy
1 (20)
5%
Litwa
Dziewczęta
3 (43)
6,98%
Dziewczęta
1 (43)
2,30%
Dziewczęta
0
13,20%
Dziewczęta
0
0%
Dziewczęta
1 (43)
2,30%
Dziewczęta
1 (43)
2,30%
Dziewczęta
0
0%
Chłopcy
0
0%
Chłopcy
3 (28)
10,70%
Chłopcy
0
10,30%
Chłopcy
0
0%
Chłopcy
0
0%
Chłopcy
0
0%
Chłopcy
0
0%
Łotwa
Dziewczęta
10 (40)
25%
Dziewczęta
2 (40)
5%
Dziewczęta
5 (38)
22,90%
Dziewczęta
4 (40)
10%
Dziewczęta
9 (40)
22,50%
Dziewczęta
5 (40)
12,50%
Dziewczęta
1 (40)
2,50%
Chłopcy
2 (39)
5%
Chłopcy
2 (39)
5%
Chłopcy
4 (39)
14,30%
Chłopcy
4 (39)
10,20%
Chłopcy
4 (39)
10,20%
Chłopcy
2 (40)
5%
Chłopcy
0
0%
Bułgaria
Dziewczęta
18 (48)
37,50%
Dziewczęta
11 (48)
22,90%
Dziewczęta
11 (48)
22,20%
Dziewczęta
9 (48)
18,70%
Dziewczęta
8 (48)
16,70%
Dziewczęta
5 (48)
10,40%
Dziewczęta
6 (48)
12,50%
Chłopcy
20 (57)
35,10%
Chłopcy
14 (57)
24,60%
Chłopcy
8 (56)
20,00%
Chłopcy
11 (57)
19,30%
Chłopcy
6 (57)
10,50%
Chłopcy
4 (57)
7%
Chłopcy
5 (56)
8,90%
Grecja
Dziewczęta
10 (19)
52,60%
Dziewczęta
4 (19)
21%
Dziewczęta
4 (18)
22,20%
Dziewczęta
5 (19)
26,30%
Dziewczęta
6 (18)
33,30%
Dziewczęta
3 (19)
15,70%
Dziewczęta
2 (18)
11,10%
Chłopcy
2 (15)
13,30%
Chłopcy
0
0%
Chłopcy
3 (15)
20,00%
Chłopcy
3 (15)
20,00%
Chłopcy
1 (15)
6,70%
Chłopcy
2 (14)
14,30%
Chłopcy
2 (14)
14,30%
Cechy charakterystyczne odnoszące się do relacji pomiędzy płcią dziecka a rodzajem wykorzystywania znaleziono w kategoriach cudzołóstwa z dziećmi (dotykanie intymnych części ciała). Według danych w
czterech z pięciu krajów ujętych w badaniu dzieci przyznały, że były ofiarami cudzołóstwa w ciągu ostatnich 12 miesięcy. Tylko dzieci z Litwy nie zgłosiły takiego rodzaju wykorzystywania seksualnego. W stosunku do danych porównawczych z czterech innych krajów, należy odnotować, że chłopców
charakteryzuje bliższe, a nawet większe narażenie na ten rodzaj wykorzystywania seksualnego. Takie są
dane dla Bułgarii, Grecji i Łotwy, podczas gdy w Warszawie (Polska) wskaźniki dotyczące dziewcząt pozostają bardziej zbliżone do chłopców (zobacz Tabela 18. Związek pomiędzy płcią a rodzajem wykorzystywania seksualnego).
Analiza rezultatów badania porównawczego daje powód do stwierdzenia, iż narażenie chłopców przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych jest wyższe w porównaniu z chłopcami w
całkowitej populacji dzieci.
2.5. Gotowość dzieci do ujawnienia doświadczeń wykorzystywania seksualnego
Chęć dzieci do ujawnienia swoich doświadczeń dotyczących wykorzystywania seksualnego jest jednym z
czynników, który może chronić dzieci przed ponowną lub ciągłą wiktymizacją. Tak więc, wcześniejsze ujaw-
30
nienie i podzielenie się doświadczeniem związanym z przemocą zwiększa szanse dziecka na otrzymanie
szybkiej i adekwatnej pomocy.
Dane pokazują jednak, że we wszystkich krajach występuje poważna luka i opóźnienie w czasie w kwestii dzielenia się doświadczeniami związanymi z wykorzystywaniem.
Tabela 19.
Czy powiedziałeś/powiedziałaś komuś o tym, co się stało?
Bułgaria
Valid n, %
Kraj:
Łotwa
Valid n, %
Litwa
Valid n, %
Polska
Valid n, %
Grecja*
Valid n, %
S.V. Ενίλικος έχει κάνει σεξ με απιδί ηλικίας κάτω των 14/15/16 ετών
Tak, od razu
Tak, po jakimś czasie
Nie
37.5
12.5
50
42
58
0
0
12.5
31.3
56.3
83.3
16.7
T.III. Dziecko poniżej 14/15/15 roku życia zostało rozebrane i sfilmowane nago
Tak, od razu
50
12.5
27.3
0
5.7
Nie
37.5
72.7
0
100
0
R.V. Osoba dorosła dotykała intymnych części ciała dziecka poniżej 14/15/16 roku życia i zmusiła
je do dotykania jej intymnych części ciała.
Tak, od razu
16.7
10
54.3
41.7
41.7
-
40
Nie
41.7
58.3
-
50
14.3
*Dla Grecji odpowiedzi „Tak, od razu” i „Tak, po jakimś czasie” zostały połączone
Dane pokazują, że reakcja dzieci ze wszystkich pięciu krajów, bez wyjątku, jest bardzo heterogeniczna i najprawdopodobniej zależy od wielu innych i dodatkowych czynników, aby w końcu
ujawnić fakt wykorzystania seksualnego.
2.6. Warunki mieszkalne w placówkach opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci
Warunki mieszkalne w placówkach opiekuńczo-wychowawczych są badane zarówno w kategoriach ilościowych poprzez kwestionariusz, jak i w kategoriach jakościowych poprzez wywiady z młodymi osobami,
które dorastały w placówkach i już je opuściły. Dane z badania jakościowego we wszystkich pięciu krajach
pokazują, że najbardziej podatne na wpływy są relacje zaufania i bliskości pomiędzy dziećmi i pracownikami placówek opiekuńczo-wychowawczych. Dzieci są pozbawione możliwości tworzenia relacji zaufania i bliskości z ważną osobą dorosłą z placówki opiekuńczo-wychowawczej z uwagi na różne
czynniki związane z warunkami mieszkalnymi w placówkach. Dla dziecka trudne jest dzielenie się z pracownikiem placówki lub robienie tego do pewnego wieku.
Jednym z czynników, który wydaje się krytyczny dla braku bliskiej relacji pomiędzy dziećmi i personelem
jest zbiorowa forma życia i organizacji opieki, która implikuje dużą liczbę dzieci z małą liczbą opiekunów i stąd bierze się anonimowość opieki oraz narzucenie kultury i zasad instytucjonalnych. Młodzi ludzie, którzy dorastali w placówkach opiekuńczo-wychowawczych mówią o warunkach mieszkalnych
komentując relacje z opiekunami jako charakteryzujące się brakiem bliskich więzów i relacji z nimi, a nie
wspominając o braku lub złych warunkach mieszkalnych w placówce.
Dzieci łączą wykorzystywanie w placówce z ogólną atmosferą agresji i braku bezpieczeństwa
„Pomiędzy dziećmi w placówce jest wiele agresji. Nauczyciele poświęcają uwagę sprawom roboczym i tak
naprawdę im nie zależy. Dzieci uciekają z domu, czują się niepewnie i szukają sposobu ucieczki. Dom nie jest bezpiecznym miejscem. Tak to wygląda.”
Wywiad z osobą w wieku 21 lat, Bułgaria
31
Dane z raportów krajowych pokazują, że większość dzieci jest zinstytucjonalizowana, gdyż spędziły ponad
3 lata w placówce, a większość dzieci ma za sobą ponad 6 czy 9 lat pobytu w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
Według danych z raportów krajowych z różnych państw, częściej dzieci mieszkały w pokojach o relatywnie dużej liczbie współlokatorów, a organizacja życia w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie zapewniała koniecznego poczucia prywatności, intymności i bezpieczeństwa.
2.6.1. Opportunity for solitude in the organization of care in institutions for children
Jednym z czynników, które pośrednio przyczyniają się do ustanowienia kultury instytucjonalnej pośród
dzieci i sprawiają, że są one narażone na wykorzystywanie, jest brak prywatności i granic. Organizacja
opieki w badanych instytucjach nie jest sprzyjająca, nie zachęca do i nie rozwija kultury prywatności oraz
szacunku dla granic w relacjach, ani do intymności. Dane pokazują, że:
We wszystkich krajach są dzieci, które kąpią się w obecności innych dzieci w placówce (zobacz W_1,
Tabela 20.).
Tabela 20
Warunki mieszkalne
BG
(Valid N, %)
LA
(Valid N, %)
LT
(Valid N, %)
PO*
(Valid N, %)
GR
(Valid N, %)
Nie, nigdy
59,5
83,7
66,2
25,8
80,0
Tak, czasami, często
lub od czasu do
czasu
33,8
11,3
28,17
56,5
17,1
Inne (ciężko
powiedzieć, brak
odpowiedzi)
6,7
5
5,63
17,7
2,9
Nie, nigdy
81,1
90
78,87
17,8
85,7
lub od czasu do
czasu
10,8
5
18,31
69,3
8,6
Inne (ciężko
powiedzieć, brak
odpowiedzi)
8,1
5
2,82
12,9
5,7
Warunki prywatności i granice
W_1 Twoi koledzy
w placówce są
obecni, kiedy
jesteś w łazience
lub się rozbierasz
W_2 Osoba z personelu placówki
jest obecna, kiedy
jesteś w łazience
lub się rozbierasz
Kraj
*Data are only for Warsaw
Jest to kwestia związana bardziej z organizacją i kulturą opieki instytucjonalnej, a nie liczbą dzieci w
placówce, ponieważ na Litwie przypada mniej dzieci na placówkę, ale stosunek dzieci, które kąpią się
razem z innymi dziećmi jest wyższy niż na Łotwie i w Grecji. Szczególnie charakterystyczne są dane
dla Warszawy (Polska), gdzie ponad 50% dzieci kąpie się w obecności innych dzieci (zobacz W_1, Tabela 20).
Biorąc pod uwagę obecność personelu placówki w sytuacji, gdy dzieci są w łazience lub się przebierają, okazuje się, że zjawisko to występuje we wszystkich krajach. Jest to szczególnie typowe
dla Warszawy (Polski), gdzie ponad dwie trzecie dzieci zgłasza takie doświadczenie (zobacz W_2, Tabela 20).
Patrząc pod kątem tego, które zjawisko jest częstsze - obecność personelu placówki czy obecność innych dzieci w momentach bycia na osobności (w łazience lub podczas przebierania się), okazuje się,
że jest to raczej obecność innych dzieci. Tak się dzieje w badanych placówkach z Bułgarii, Grecji, Łotwy
i Litwy, podczas gdy Warszawa (Polska) jest wyjątkiem - z dużym stosunkami naruszeń lub braku możliwości prywatności dzieci, głównie z powodu obecności personelu placówki (zobacz W_1 i W_2, Tabela 20).
32
Dane pozwalają stwierdzić, że opiekę sprawowaną w placówkach charakteryzuje istniejąca instytucjonalna kultura opieki. Oznacza to, że bez względu na to, czy placówka opiekuńczo-wychowawcza jest
mała - ma 15 wychowanków jak na Litwie - czy duża - 30 lub 50 dzieci jak w Warszawie i Bułgarii, model
opieki, który nie szanuje intymności i granic, powtarza się. Reprodukcja instytucjonalnej kultury opieki
nad dziećmi z placówek jest kwestią do ponownej oceny w kategorii zasad opieki, a nie tylko zmiany
liczby dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
2.6.2. Ogólna wiktymizacja dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Jednym z głównych celów zinstytucjonalizowanej opieki nad dziećmi jest zapewnienie bezpiecznego
środowiska dla dzieci, które często są zabierane z innego niebezpiecznego środowiska dla własnej
ochrony. Z drugiej strony, zadaniem placówek opiekuńczo-wychowawczych dla dzieci nie jest tylko zapewnienie ochrony i bezpieczeństwa opieki, ale również stworzenie warunków wstępnych do pozytywnej stymulacji oraz rozwoju dzieci powierzonych państwu i pozbawionych opieki rodzicielskiej.
Badanie dotyczy zakresu, w jakim dzieci pozbawione opieki rodzicielskiej i wychowywane w placówkach były ofiarami przestępstw ściganych z oskarżenia publicznego w ciągu ostatnich 12 miesięcy ich życia. Dane pokazują co następuje:
Ponad 50% dzieci objętych badaniem ze wszystkich pięciu krajów było ofiarami kradzieży w ciągu
ostatniego roku życia. Jest to szczególnie typowe dla dzieci w Bułgarii, na Łotwie i w Warszawie (Polska). Wskaźniki te są niższe tylko dla Litwy. Dane dla Grecji są również zbliżone do 50% (zobacz Tabela
21). Częstotliwość występowania zjawiska daje powód, by uważać, że jest ono typowe dla dzieci objętych zinstytucjonalizowanymi formami opieki ujętych w badaniu.
Około jedna trzecia dzieci objętych badaniem ze wszystkich pięciu krajów była ofiarami wandalizmu w ciągu ostatniego roku życia. Jest to szczególnie typowe dla Bułgarii i Grecji, gdzie dane te sięgają niemal 50% lub powyżej 50% dzieci. Wyjątkiem znów jest Litwa (zobacz Tabela 21).
Tabela 21
Rodzaj przemocy
W ciągu ostatnich 12 miesięcy
(razy: )
Poland
(n=62)
Lithuania
(n=71)
Latvia
(n=76)
Bulgaria
(n=106)
Greece
(n=35)
TOTAL
(n=350)
Obli- Kolumna Obli- Kolumna Obli- Kolumna Obli- Kolumna Obli- Kolumna Obli- Kolumna
Valid N,
Valid N,
Valid N,
Valid N,
Valid N,
Valid N,
czenie
czenie % czenie
czenie %
czenie
%
% czenie
%
%
Kradzież
Zdarzyło mi się raz, kilka razy,
wiele razy.
32
Użycie siły
wiele razy.
5
Wandalizm
wiele razy.
Atak z wykorzystaniem przedmiotu lub broni
Μου έχει συμβεί μία φορά, μερικές
φορές, πολλές φορές.
51,61 23 32,39 42
52,5
73
68,87
17 48,57 187 52,82
7,5
31
29,25
4
12,12
20
32,26 15 21,13 31 38,75 57
54,29
14
40
17
27,42
27,36
5
14,29
8,1
3
1
4,23
1,41
6
9
11,25 29
49
14,04
137 39,03
61
17,38
Dane te pozwalają uważać, iż ogólna wiktymizacja dzieci objętych zinstytucjonalizowanymi formami
opieki, choć z różną intensywnością i częstotliwością w różnych krajach, jest typowa dla dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i ma relatywnie wysokie wskaźniki dla pewnych
rodzajów przestępstw - dzieci objęte zinstytucjonalizowanymi formami opieki często padają ofiarami kradzieży i wandalizmu.
33
2.6.3. Relacje seksualne pomiędzy dziećmi przebywającymi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
Warunki opieki w placówkach powinny zapewnić również warunki bezpieczeństwa i opieki w związku z integralnością seksualną dzieci oraz przyczyniać się do prawidłowej i bezpiecznej edukacji seksualnej
dzieci. Badanie dotyczy tego czy i w jakim zakresie zjawisko wykorzystywania seksualnego pomiędzy
dziećmi w placówkach jest obecne.
Całościowe wskaźniki dla pięciu krajów pokazują, że można wyróżnić następujące trendy w kategoriach
relacji seksualnych pomiędzy dziećmi objętymi zinstytucjonalizowanymi formami opieki (zobacz
Tabela 21-A):
W każdym z krajów dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych stwierdzają, że ich rówieśnicy nawiązują relacje seksualne we wczesnym wieku poniżej prawnego wieku przyzwolenia. Dla Bułgarii, Grecji i Warszawy (Polska) wskaźniki są dość wysokie: ponad połowa lub niemal połowa dzieci
(zobacz W_3 w Tabeli 21-A).
Tabela 21-A. Warunki mieszkalne
Kraj
LT
BG
LV
Relacje seksualne pomiędzy dziećmi w placówce
opiekuńczo-wychowawczej:
Valid N, % Valid N, % Valid N, %
23
42,5
67,6
27,4
37,2
63,5
16,3
12,68
46,8
45,7
13,5
41,2
19,72
25,8
17,1
85,1
76,2
91,55
22,6
94,3
10,8
8,8
2,82
56,4
0
4,1
15
5,63
21
5,7
66,2
76,2
85,92
8
88,6
25,7
7,5
5,63
74,3
5,7
4,1
16,3
8,45
17,7
5,7
Nie, nigdy
87,7
87,5
92,96
8,1
91,4
lub od czasu do czasu
8,2
1,3
0
69,3
2,9
Inne (ciężko
powiedzieć, brak
odpowiedzi)
4,1
11,2
7,04
22,6
5,7
W_3 Inne dzieci w Twojej Nie, nigdy
placówce opiekuńczoTak, czasami, często
wychowawczej poniżej lub od czasu do czasu
14/15/16 roku życia
odbywają stosunki sek- Inne (ciężko
powiedzieć, brak
sualne
odpowiedzi)
Nie, nigdy
W_3 Inne dzieci w Twojej Tak, czasami, często
placówce opiekuńczo- lub od czasu do czasu
wychowawczej wykorzystują Cię seksualnie Inne (ciężko
powiedzieć, brak
odpowiedzi)
W_3 Inne dzieci w Twojej Nie, nigdy
placówce opiekuńczoczasami, często
wychowawczej nawza- Tak,
lub od czasu do czasu
jem wykorzystują się
seksualnie. Są zmuszane Inne (ciężko
powiedzieć, brak
do kontaktów
odpowiedzi)
związanych z seksem.
W_9 Osoba pracująca w
Twojej placówce
opiekuńczo-wychowawczej wykorzystuje seksualnie dzieci. Ona/on
zmusza je do kontaktów
związanych z seksem.
PL*
EL
Valid N, % Valid N, %
*Dane tylko dla Warszawy
Jeśli chodzi o wykorzystywanie seksualne dzieci przebywających w placówkach opiekuńczowychowawczych przez inne dzieci przebywające w tych placówkach, można zaobserwować duże
zróżnicowanie danych, i tylko w jednym z krajów dzieci nie wspominają o wykorzystywaniu ze strony
innych dzieci w placówce. Tak jest w przypadku Grecji, gdzie może to wynikać również z faktu, że
próbka tam jest niemal dwa razy mniejsza w porównaniu do innych krajów, a także z trudności w dostępie do dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, wynikających z zamkniętej natury tych instytucji w Grecji. Dane dla Warszawy (Polska) są wyjątkowo niepokojące - ponad
50% dzieci twierdzi, że im się to zdarzyło (zobacz W_4 w Tabeli 21-A).
34
We wszystkich krajach, choć w różnym stopniu, dzieci stwierdzają, że wykorzystywanie seksualne ma
miejsce między dziećmi przebywającymi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Szczególnie niepokojące są ponownie dane dla Warszawy (Polska), gdzie relatywny udział dzieci, które
udzieliły takiej odpowiedzi, sięga ponad dwóch trzecich wszystkich ankietowanych (zobacz W_7 w
Tabeli 21-A).
Jeśli chodzi o sprawstwo wykorzystywania seksualnego dziecka przez personel placówki, dane
wskazują, że taka sytuacja ma miejsce niemal we wszystkich krajach, oprócz Litwy. Przyczyną takiej sytuacji mogą być intensywne działania prewencyjne przedsięwzięte w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, w których przeprowadzano badanie. Dane dla Warszawy (Polska) są jednak mocno
niepokojące i o wiele wyższe niż w innych krajach. Fakt ten wymaga dalszej dogłębnej analizy (zobacz
W_9 w Tabeli 21-A).
Odpowiadając na pytanie, który rodzaj wykorzystywania seksualnego jest częstszy - ten, gdzie sprawcą
jest personel placówki czy ten, gdzie jedno dziecko wykorzystuje drugie - należy stwierdzić, iż częściej
wykorzystywanie seksualne ma miejsce pomiędzy dziećmi, ponieważ dane w tej kwestii są wyższe
niż te dla wykorzystywania, którego sprawcą jest pracownik placówki. Tendencja jest identyczna dla
wszystkich pięciu krajów (zobacz W_4, W_7 i W_9 w Tabeli 21-A).
Dane pozwalają wysnuć wniosek, że integralność seksualna u dzieci z placówek opiekuńczo-wychowawczych, ich ochrona i bezpieczeństwo nie są odpowiednio zagwarantowane. Chociaż zjawisko wykorzystywania seksualnego, jak same dzieci zgłaszają, częściej występuje ze strony innych dzieci niż
przedstawicieli personelu placówki, wysokie wskaźniki dla Warszawy stawiają pytanie o zaawansowanie
zjawiska „wykorzystywania seksualnego dzieci” ze strony personelu placówek opiekuńczo-wychowawczych. Jest raczej prawdopodobne, że wielkość i anonimowość dużego miasta jak Warszawa predysponują do łatwiejszego i anonimowego dostępu do dzieci z grupy ryzyka i do wyższego stopnia ryzyka dla
dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w dużych miastach.
Dane z badania pokazują, że konieczne jest ponowne rozważenie zasad rekrutacji pracowników i zasad
związanych z organizacją opieki oraz mieszkania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, gdyż
czynniki te prowadzą do wiktymizacji dzieci przebywających tam.
2.6.4. Kompetencja pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych do rozpoznawania wykorzystywania seksualnego dzieci
Badanie dotyczy zakresu, w jakim pracownicy placówek opiekuńczo-wychowawczych są w stanie zapewnić bezpieczną opieką dzieciom pozbawionym opieki rodzicielskiej. Tak więc, badanie odkrywa:
czy personel potrafi rozpoznać symptomy wykorzystywania seksualnego dzieci;
postawy personelu w związku z pewnymi zjawiskami łączącymi się z relacjami seksualnymi;
perspektywy i percepcje pracowników dotyczące ogólnej wiktymizacji dzieci w ich placówkach, itp.
Szczegółowa analiza danych z badania odnoszących się do pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych została przedstawiona w raportach krajowych z poszczególnych państwa, a można je znaleźć
w dziale Publikacje na stronie internetowej projektu: www.sacri-sapi.eu. W niniejszym raporcie przedstawiona jest jedynie część danych porównawczych dla pięciu krajów.
Dane porównawcze pokazują, że ogólnie rzecz biorąc personel w pięciu krajach uczestniczących w badaniu uważa za trudne rozpoznanie różnych symptomów wykorzystywania seksualnego dzieci (zobacz Tabela 22. Personel). Tak jest szczególnie według respondentów z Bułgarii, Grecji i Łotwy.
Według informacji z raportów krajowych brakuje systematycznego i okresowego szkolenia personelu na
temat wykorzystywania seksualnego. Zidentyfikowano również brak usług i programów dotyczących reakcji oraz pomocy w przypadkach przemocy w placówkach opiekuńczych. W niektórych krajach można zaobserwować oskarżycielską postawę wobec ofiar i brak chęci zapewnienia pomocy. Pośród pracowników
występują też postawy akceptacji relacji seksualnych z dziećmi poniżej wieku przyzwolenia, jeśli dzieci czują
się na nie dość dojrzałe. Co więcej, personel praktycznie nie rozpoznaje wykorzystywania seksualnego dzieci,
gdy dzieci są zaangażowane w dziecięcą prostytucję lub pornografię.
35
Tabela 22 Personel
ŁĄCZNIE ODPOWIEDZI POPRAWNE I NIEPOPRAWNE Valid N, %
BUŁGARIA
Założenia wykorzystywania
seksualnego
odpowiedź
poprawna %
odpowiedź
niepoprawna %
GRECJA
odpowiedź
poprawna %
odpowiedź
niepoprawna %
ŁOTWA
odpowiedź
poprawna %
odpowiedź
niepoprawna %
LITWA
odpowiedź
poprawna %
odpowiedź
niepoprawna %
POLSKA
odpowiedź
poprawna %
odpowiedź
niepoprawna %
Średnia
odpowiedź
poprawna %
odpowiedź
niepoprawna %
Patrzy na jego/jej genitalia i
porównuje z genitaliami rówieśników 76,2 23,8 62,5 37,6 76,2 23,8 61,5 38,4 54,9 45,1 66,2 33,7
Masturbuje się
19 80,9 46,9 53,2 19 80,9 23,1 76,9 12,9 87,1 24,1 75,8
Wkłada coś do genitaliów lub odbytu 33,3 66,7 59,4 40,7 33,3 66,6 42,3 57,7 33,8 66,1 40,4 59,5
Symuluje czynności seksualne używając lalek
40,5 59,5 31,3 68,9 40,5 59,4 30,8 69,2 59,7 40,3 40,5 59,4
Używa wulgarnych nazw genitaliów i 38,1 61,9 40,6 59,4 38,1 62,1 76,9
czynności seksualnych
Zmusza inne dzieci do odgrywania
sytuacji seksualnych
Rysuje nagie osoby z genitaliami
Rysuje osoby odbywające stosunek
seksualny
23
45,2 58,8 31,3 68,8 45,2 54,7 53,8 46,1
31
69
31,3 68,9
31
69
61,3 38,7
71
29
53,8 46,1 58,1 41,9
54,8 45,3 34,4 65,6 54,8 45,3 26,9
73
51
49
49,3 51,4
41
58,9
62,9 37,1 46,7 53,2
Stanowczo odmawia rozbierania się
w obecności innych osób
19
80,9
Chętnie całuje osoby dorosłe
19
59,5 28,1
Mówi, że jakaś osoba dorosła
włożyła jemu/jej język do ust
19
47,6 59,4 40,7 52,4 47,5 61,5 38,4 75,8 24,2 60,3 39,6
25
75
72
19
80,9 19,2 80,7 43,5 56,4 25,1 74,7
40,5 59,5 46,2 53,9 33,9 66,1 37,8 62,2
Analiza wyników dla personelu placówek opiekuńczo-wychowawczych pokazuje, że problemy związane
z rekrutacją i szkoleniem pracowników świadczących opiekę zastępczą nad dziećmi pozbawionymi opieki
rodzicielskiej są bardzo ważne w każdym z krajów uczestniczących w badaniu. Chociaż w każdym kraju personel przechodzi szkolenie i każdy kraj posiada ustawowe procedury rekrutacji pracowników, dane wskazują, że szkolenie personelu i praktyki rekrutacyjne w nowych krajach członkowskich Unii Europejskiej
muszą być rozważone ponownie.
3. Charakterystyka poszczególnych krajów
Niniejszy raport przedstawia pewne elementy charakterystyczne, które można wywnioskować z analizy danych raportów krajowych dla państw uczestniczących w badaniu. Daje to więcej informaci o zjawisku wykorzystywania seksualnego, jego wymiarach i cechach charakterystycznych. Więcej informacji o
charakterystyce i rezultatach dla każdego z krajów można znaleźć w raportach krajowych państw dostępnych na stronie internetowej projektu - www.sacri-sapi.eu, dział Publikacje.
3.1. Dane z Bułgarii - większe narażenie dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i
wczesne kontakty seksualne
Hipotezę o wczesnych relacjach seksualnych pomiędzy dziećmi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Bułgarii zweryfikowano poprzez rozszerzenie grupy badanych dzieci i uzupełnienie jej grupą 31
dzieci w wieku 12-13 lat. Z drugiej strony, pozwoliło to na przeanalizowanie danych ze względu na grupy
wiekowe i stąd wyciągnięcie wniosku dotyczącego cech szczególnych zjawiska wykorzystywania seksualnego w odniesieniu do wieku dzieci.
36
Dane z badania w Bułgarii dają powód, by uważać, że dzieci z młodszej grupy wiekowej są bardziej narażone i częściej są ofiarami przemocy fizycznej i molestowania ze strony rówieśników - prawie 55
procent dzieci w wieku 12-14 lat w ciągu ostatniego roku padło ofiarą molestowania ze strony rówieśników, podczas gdy dla grupy w wieku powyżej 14 lat jest to 30,6 procent.
W odniesieniu do wykorzystywania seksualnego należy też odnotować, że grupa wiekowa 12-14 lat jest
bardziej narażona na różne rodzaje wykorzystywania seksualnego. Młodsze dzieci są bardziej narażone
w kategoriach wymuszonego seksu (gwałt). Według danych, blisko jedna piąta młodszych dzieci padła
ofiarą wymuszenia stosunku seksualnego w ciągu ostatnich 12 miesięcy ich życia. W odniesieniu do innych
rodzajów wykorzystywania seksualnego takich jak przemoc werbalna na tle seksualnym, zmuszanie do
oglądania intymnych części ciała i cudzołóstwo, wskaźniki wiktymizacji młodszych dzieci są zbliżone do
tych dla dzieci starszych.
Biorąc pod uwagę doświadczenie seksualne przed osiągnięciem wieku przyzwolenia, dane pokazują, że
grupa wiekowa 12-14 lat częściej ujawnia przypadki stosunków seksualnych z osobą dorosłą, która
była częściej znana dziecku, ale nie należała do rodziny.
Cudzołóstwo z młodszymi dziećmi (12-14 lat) również występuje z częstotliwością zbliżoną do tej u dzieci
starszych, z tym, że u dzieci młodszych sprawcą jest częściej członek rodziny.
3.2. Dane dla Polski (Warszawa) - większe narażenie dzieci przebywających w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych w porównaniu z ogólną populacją dzieci
W Polsce jest kilka rodzajów placówek dla dzieci (placówki opiekuńczo-wychowawcze):
placówki interwencyjne - to pierwsze miejsce, do którego dzieci (11-18 lat, 2000-2006 r. - 7-18 lat)
przybywają po interwencji opieki społecznej. Jest to opieka w nagłych przypadkach, dzieci nie powinny zostawać tu dłużej niż 3 miesiące. Po pobycie w placówce interwencyjnej dzieci wracają do
swoich domów lub idą do innych placówek.
placówki rodzinne - opieka rodzinna, najbardziej zbliżona do normalnej rodziny. W jednej rodzinie
jest 4-8 dzieci, matka jest kierowniczką placówki.
placówki socjalizacyjne - całodobowa placówka opiekuńczo-wychowawcza. Zatrudniony tu personel pracuje na godziny. Jest to opieka długoterminowa, a w jednej placówce przebywa więcej dzieci
niż w placówce rodzinnej - statystycznie ponad 30.
placówki wielofunkcyjne - nowy rodzaj placówek (od 2004 r.), które mogą być całodobowe lub
dzienne. Placówki te pełnią rolę pomocniczą wobec regionów, w których nie ma wielu placówek socjalizacyjnych, a także powstają w wyniku podziału większych instytucji.
W niniejszym badaniu uwzględniono jedynie dwa rodzaje instytucji (dzieci i personel): placówki
socjalizacyjne i wielofunkcyjne.
Ocena konkretnych sytuacji dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w
porównaniu do dzieci i młodzieży mieszkających w rodzinach wymagałaby analizy danych dotyczących tych rodzajów wiktymizacji w ogólnej populacji osób w tej grupie wiekowej. W 2005 roku przeprowadzono badanie przy użyciu metod bardzo podobnych do tych w badaniu przedstawionym w
niniejszym raporcie - taki sam kwestionariusz, technika CAPI. Badanie z 2005 roku przeprowadzono na
grupie 495 osób w wieku 15-18 lat, przebywających w reprezentatywnej próbce polskich placówek opiekuńczo-wychowawczych. Porównanie z wynikami z 2005 r. umożliwia ocenę doświadczeń związanych z
wiktymizacją młodzieży mieszkającej w warszawskich placówkach opiekuńczo-wychowawczych w kontekście podobnych danych dotyczących krajowej próbki dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych.
W 2009 r. przeprowadzono badanie doświadczeń polskiej młodzieży związanych z wiktymizacją, używając
pytań o doświadczenia osobiste ujętych w kwestionariuszu wiktymizacji opisanym w niniejszym raporcie.
Badanie przeprowadzono za pomocą techniki CAPI na próbce 1000 użytkowników Internetu w wieku 15-18
lat. Aby dane były reprezentatywne dla badanej grupy, odpowiedzi respondentów przeanalizowano przy
użyciu wagi analitycznej opartej na danych o miejscu zamieszkania i płci polskich użytkowników Internetu,
uzyskanych w badaniu Omnibus PBS (sierpień/wrzesień 2008 r.). Wskaźniki z tego krajowego badania umożliwiają porównanie danych o dzieciach przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Warszawie z dowodem dotyczącym ogólnej populacji polskiej młodzieży w tej samej grupie wiekowej.
37
Przestępczość konwencjonalna
Tabela 23
Porównanie powszechności przestępstw konwencjonalnych pośród
młodzieży przebywającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
w Warszawie, młodzieży przebywającej w placówkach opiekuńczowychowawczych - próbka krajowa i ogólnej populacji młodzieży, %
Forma wiktymizacji
Dzieci przebywające Dzieci przebywaw placówkach
jące w placówkach
opiekuńczoopiekuńczowychowawczych
wychowawczych
Warszawa
Polska
wiek 15-18 lat, N=62, wiek 15-18 lat,
2009 r.
N=495, 2005 r.
Ogólna populacja
młodzieży
Polska
wiek 15-18 lat,
N=1000, 2009 r.
Kradzież
53
70
21
Rozbój
8
18
9
Wandalizm (uszkodzenie własności)
Napaść z przedmiotem/bronią
32
47
27
27
24
14
Młodzież przebywająca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych jest znacznie bardziej narażona na doświadczenie kradzieży lub zniszczenia własności osobistej niż jej rówieśnicy w ogólnej
populacji. Powszechność takiego doświadczenia jest jednak mniejsza w próbce dla Warszawy niż w krajowej próbce dzieci objętych zinstytucjonalizowanymi formami opieki. W rzeczy samej, statystyki dla rozbojów (zabranie siłą pieniędzy lub rzeczy osobistych) i wandalizmu (uszkodzenie własności) plasują
młodzież mieszkającą w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Warszawie bliżej ogólnej populacji
młodzieży polskiej niż krajowej próbki dzieci przebywających w placówkach. Jednak doświadczenie napaści z przedmiotem/bronią - marginalne w ogólnej próbce młodzieży - zostało zgłoszone przez jedno na
czworo dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych!
Przemoc fizyczna ze strony dorosłych, Przemoc emocjonalna, Bycie świadkiem przemocy domowej
Tabela 24
Porównanie powszechności przemocy (fizycznej, emocjonalnej, pośredniej)
pośród młodzieży przebywającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Warszawie, krajowa próbka młodzieży w placówkach opiekuńczowychowawczych i ogólna populacja młodzieży, %
Forma wiktymizacji
Dzieci przebywające w Dzieci przebywające w
placówkach
placówkach
opiekuńczoopiekuńczowychowawczych
wychowawczych
Warszawa
Polska
wiek 15-18 lat, N=62, wiek 15-18 lat, N=495,
2009 r.
2005 r.
Ogólna populacja
młodzieży
Polska
wiek 15-18 lat,
N=1000, 2009 r.
Przemoc fizyczna
32
31
21
Przemoc emocjonalna (werbalna, upokorzenie)
53
57
50
Pośrednia / bycie świadkiem
przemocy domowej
45
51
9
W porównaniu z dziećmi mieszkającymi w rodzinach, dzieci przebywające w placówkach opiekuńczowychowawczych są bardziej narażone na doświadczenie przemocy fizycznej ze strony dorosłych, podczas
gdy powszechność upokorzenia i przemocy werbalnej jest podobna we wszystkich trzech próbkach. Dramatyczną różnicą pomiędzy dziećmi przebywającymi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych a
ogólną populacją młodzieży jest częstotliwość bycia świadkiem scen przemocy domowej. U młodych ludzi
z warszawskich placówek opiekuńczo-wychowawczych występowało pięć razy większe prawdopodobieństwo bycia świadkiem przemocy pomiędzy osobami dorosłymi, najczęściej członkami rodziny, niż u ich
rówieśników wychowujących się w rodzinie.
38
Wiktymizacja ze strony rówieśników
Tabela 25
Porównanie powszechności wiktymizacji ze strony rówieśników pośród
młodzieży mieszkającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w
Warszawie, próbka krajowa młodzieży mieszkającej w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych i ogólna populacja młodzieży, %
Forma wiktymizacji
Dzieci przebywające Dzieci przebywaw placówkach
jące w placówkach Ogólna populacja
młodzieży
opiekuńczoopiekuńczoPolska
wychowawczych
wychowawczych
wiek 15-18 lat,
Warszawa
Polska
N=1000, 2009 r.
wiek 15-18 lat,
wiek 15-18 lat,
N=62, 2009 r.
N=495, 2005 r.
Przemoc fizyczna ze strony
rówieśników
32
34
21
11
19
7
18
11
8
Dręczenie / przemoc emocjonalna ze
strony rówieśników
18
20
12
Bycie świadkiem przemocy fizycznej
ze strony rówieśników
66
34
–
Grupowa napaść ze strony
rówieśników
Κακοποίηση κατά τη διάρκεια του ραντεβού
Analiza porównawcza wyników badania dotyczącego wiktymizacji ze strony rówieśników pokazuje,
że dzieci i młodzież przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych są o wiele bardziej narażone na doświadczenie różnych form tego rodzaju przemocy. Pośród dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, procent ofiar przemocy fizycznej ze strony rówieśników jest wyższy
niż w ogólnej populacji młodzieży (jedno na troje dzieci przebywających w placówce w porównaniu do jednego dziecka na pięć wychowujących się w rodzinie). Młodzież objęta zinstytucjonalizowaną formą opieki jest
również znacznie bardziej podatna na wiktymizację ze strony grup rówieśników. Co więcej, dzieci w placówkach częściej niż dzieci w innych badaniach zgłaszają bycie dręczonym przez rówieśników. Są też dwa razy
bardziej zagrożone złym traktowaniem przez partnerów, z którymi się spotykają.
Wykorzystywanie seksualne
Tabela 26
Forma wiktymizacji
Porównanie powszechności wykorzystywania seksualnego pośród
młodzieży mieszkającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w
Warszawie, próbka krajowa młodzieży mieszkającej w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych i ogólna populacja młodzieży, %
Dzieci przebywa- Dzieci przebywające w
Ogólna populacja
jące w placówkach
placówkach
młodzieży
opiekuńczoopiekuńczoPolska
wychowawczych
wychowawczych
wiek 15-18 lat,
Warszawa
Polska
wiek 15-18 lat,
wiek 15-18 lat, N=495, N=1000, 2009 r.
N=62, 2009 r.
2005 r.
Przemoc werbalna
24
21
19
Dotykanie intymnych części ciała
10
12
8
Obnażanie się
Rekrutacja w Internecie
10
13
11
9
5
7
Próba gwałtu / gwałt
11
8
6
Prostytucja
6
–
–
Powszechność doświadczeń wykorzystywania seksualnego pośród młodzieży przebywającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Warszawie i młodych ludzi przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w całej Polsce jest porównywalna. Jak pokazano w Tabeli 9, dzieci objęte
zinstytucjonalizowaną formą opieki są bardziej narażone na doświadczenie różnych form wykorzystywania seksualnego niż ich rówieśnicy wychowujący się w rodzinach.
39
Doświadczenia wykorzystywania seksualnego poniżej 15 roku życia
Inny aspekt wiktymizacji seksualnej - różny od doświadczeń z zeszłego roku - dotyczy wszystkich doświadczeń seksualnych, które przydarzyły się respondentom, kiedy mieli mniej niż 15 lat. Badanych spytano o trzy rodzaje takich czynów popełnionych przez dorosłych sprawców, które są karalne zgodnie z
polskim prawem karnym: dotykanie intymnych części ciała, stosunek seksualny, wykorzystywanie przy
produkcji dziecięcej pornografii.
Tabela 27
Porównanie powszechności kontaktu seksualnego do 15 roku życia pośród młodzieży
mieszkającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Warszawie, próbka krajowa młodzieży mieszkającej w placówkach opiekuńczo-wychowawczych i ogólna
populacja młodzieży, %
Forma wiktymizacji
Dzieci przebywające w Dzieci przebywające w
placówkach
placówkach
opiekuńczoopiekuńczo-wychowawwychowawczych
czych
Warszawa
Polska
wiek 15-18 lat, N=62, wiek 15-18 lat, N=495,
2009 r.
2005 r.
Ogólna populacja
młodzieży
Polska
wiek 15-18 lat,
N=1000, 2009 r.
Dotykanie intymnych
części ciała
Stosunek seksualny
16
16
8
26
10
4
Produkcja pornografii
5
3
3
Wykorzystywanie seksualne to kolejna kategoria wiktymizacji, która jest znacznie bardziej powszechna
pośród młodych ludzi przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych niż pośród ich rówieśników wychowujących się w rodzinie.
Wnioski:
Badanie przeprowadzone w ramach Programu Daphne pokazały, że dzieci w placówkach opiekuńczowychowawczych są o wiele bardziej narażone na wykorzystywanie seksualne niż dzieci w ogólnej populacji. Sprawcy wykorzystywania seksualnego dzieci w sytuacji placówki opiekuńczo-wychowawczej
obejmują członków rodziny, inne dzieci, a także personel.
Ryzyko wykorzystania seksualnego wynika ze struktury placówek opiekuńczo-wychowawczych (takich
jak domy dziecka), dlatego też postuluje się, aby zmodyfikować system opieki nad dziećmi, których rodziny nie są w stanie należycie wychować.
Zakres, w jakim podopieczni placówek opiekuńczo-wychowawczych są narażeni na wykorzystywanie seksualne to odbicie częstych dysfunkcji wpływających na zinstytucjonalizowane formy opieki
(przeludnienie, brak opieki i wsparcia, brak nadzoru nad personelem, „podwójne życie” istniejące w
tych placówkach).
Placówki opiekuńczo-wychowawcze muszą przyjąć politykę ochrony dzieci przed przemocą.
Więcej informacji na temat analizy danych z badania dotyczących wykorzystywania seksualnego dzieci
przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych w Warszawie (Polska) można znaleźć na stronie internetowej projektu: www.sacri-sapi.eu, dział Publikacje.
40
4. Wnioski dotyczące zjawiska wykorzystywania seksualnego dzieci przebywających w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych
Wniosek nr 1
Pobyt w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie gwarantuje realizacji prawa dziecka do dobrej
opieki, rozumianej przede wszystkim jako dobra postawa.
1.1. Dane z badania pozwalają stwierdzić, że dzieci powierzone opiece państwa i umieszczone w placówkach opiekuńczo-wychowawczych nie mają zagwarantowanych praw związanych z bezpieczeństwem,
ochroną i zapobieganiem przemocy. Wszystkie badania krajowe zostały przeprowadzone w państwach,
które ratyfikowały Konwencję ONZ o prawach dziecka, wypracowały zasady i wprowadziły zmiany legislacyjne w celu wdrożenia tej Konwencji.
1.2. Niniejsze badanie pokazuje, że większość dzieci przebywa w placówkach opiekuńczo-wychowawczych przez długi okres, ponad trzy lata, co stawia pytanie o to, czy środka tego używa się w ostateczności i jedynie czasowo. Analiza wywiadów z młodymi ludźmi, którzy dorastali w placówkach
opiekuńczo-wychowawczych, wskazuje, że dzieci zostały poddane zinstytucjonalizowanym formom opieki
w różnym wieku, ale głównie pomiędzy 3 i 7 rokiem życia. Niektóre dzieci umieszczono w placówce bezpośrednio po narodzinach. Historie dzieci zaświadczają o ciągłym przenoszeniu z jednej placówki do drugiej, o fragmentacji historii osobistej. Są dzieci, które zmieniały kolejno placówki i wróciły do domów do
swoich rodzin, jednak większość dzieci we wszystkich pięciu krajach weszło do zinstytucjonalizowanych
form opieki w bardzo młodym wieku i po wielu zmianach placówek dotrwało w nich do osiągnięcia pełnoletniości.
1.3. Badanie pokazało, że wzór opieki nie sprzyja zindywidualizowanym relacjom bliskości i uczuciu
pomiędzy dzieckiem i dorosłym, relacjom zaufania i dzielenia się. Wspomnienia dzieci różnią się - są
to dobre wspomnienia, ale też pamięć o strachu przed karą. Generalnie rzecz biorąc, wszystkie osoby wychodzące z takich placówek mówią o potrzebie środowiska bardziej przyjaznego dziecku.
Wniosek nr 2:
Problem ogólnej wiktymizacji jest rzeczywisty i poważny dla dzieci objętych zinstytucjonalizowanymi formami opieki uczestniczących w badaniu we wszystkich krajach, w których je
przeprowadzono.
2.1. W większości krajów funkcjonuje ochrona prawna dzieci z grupy ryzyka, kryminalizacja przemocy
wobec dzieci, standardy i przepisy dotyczące opieki nad dziećmi w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, które generalnie spełniają regulacje i standardy międzynarodowe.
W praktyce jednak przemoc wobec dzieci przebywających w placówkach opiekuńczo-wychowawczych jest uznana za problem przez dzieci w tych placówkach, przez osoby dorosłe, które dorastały
w placówkach, przez ich personel, a także ekspertów na poziomie narodowym we wszystkich krajach
uczestniczących w badaniu.
2.2. Dzieci przebywające w środowisku o wysokiej tolerancji dla przemocy. Przemoc fizyczna i dręczenie pośród dzieci są często obserwowane. To część życia ponad połowy badanych dzieci. Organizacja życia
pozwala na przemoc fizyczną i emocjonalną, wczesne uświadomienie seksualne poprzez dzieci, a nie dorosłych, obecność norm dopuszczalności wczesnych relacji seksualnych pomiędzy dziećmi, podstawowe
poczucie niepewności i braku bezpieczeństwa. Praktyka powściągliwości w słowach w placówkach, obecność postawy „wszystko zostaje między nami”, postrzegającej zgłaszanie przypadków przemocy jako
41
„zdradę”, nieobecność specjalistycznych procedur reagowania na przypadki przemocy - wszystkie te zjawiska prowadzą do uczynienia placówek opiekuńczo-wychowawczych środowiskami sprzyjającymi przemocy. Faktem jest, że w czasie trwania badania i projektu przeprowadzono wywiady w specjalistycznych
pokojach do przesłuchań dzieci tylko z trójką dzieci objętych zinstytucjonalizowaną formą opieki i
będących ofiarami wykorzystywania seksualnego. Dane pokazują jednak, że ofiar było znacznie więcej.
2.3. Najczęstszym sprawcą przemocy wobec dziecka z placówki opiekuńczo-wychowawczej jest
inne dziecko - kolega/koleżanka z klasy lub dziecko z tej samej placówki. W odniesieniu do przemocy
we wszystkich raportach z wywiadów z dziećmi można znaleźć wzmianki o przemocy emocjonalnej,
dręczeniu - często ze strony starszych dzieci wobec młodszych. Opowiadają historie o złym traktowaniu,
wyzyskiwaniu i często o przemocy fizycznej. Badane dzieci i młodzi ludzie przyznają, że przemoc jest
częścią ich życia w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, zważywszy, ze mają na myśli przemoc fizyczną i wykorzystywanie seksualne. Dane pokazują, że dzieci częściej padają ofiarami przemocy fizycznej ze strony innego dziecka z placówki (jest to wyjątkowo charakterystyczne dla badanych dzieci w
Bułgarii i na Litwie) lub kolegi/koleżanki z klasy, co jest częstsze u badanych dzieci w Polsce i na Łotwie (zobacz Załącznik 2, Tabela H-2). Według danych, niemal połowa dzieci objętych badaniem z Łotwy i Litwy oraz
około dwie trzecie dzieci z Bułgarii, Warszawy i Grecji było świadkami przemocy fizycznej lub dręczenia
dziecka przez inne dziecko (zobacz Załącznik 2, Tabela H-3). Daje to podstawę do mówienia o większej
wtórnej wiktymizacji dzieci.
Wniosek nr 3
Zjawisko wykorzystywania seksualnego dzieci w placówkach opiekuńczo-wychowawczych jest
rzeczywistym i poważnym problemem według danych z badania we wszystkich pięciu krajach. Problem jest uznawany jako taki również poprzez dane z badania ilościowego i poprzez opinię
ekspertów i osób dorosłych, które dorastały w placówce opiekuńczo-wychowawczej.
3.1. Przejawia się we wczesnych relacjach seksualnych, dużym narażeniu dzieci obydwu płci na prostytucję, handel ludźmi, przemoc. Dzieci objęte opieką instytucjonalną są narażone na przemoc. Istnienie problemów z szacunkiem dzieci do samych siebie jest postrzegane przez wszystkie kraje jako
zasadniczy czynnik ich narażenia. Specyfika zjawiska wykorzystywania seksualnego w placówkach opiekuńczo-wychowawczych przejawia się w obecności postaw przyzwolenia na relacje seksualne osób poniżej
prawnego wieku zgody, uznawaniu za przemoc tylko tych przypadków, które zawierają element zmuszania, bardzo wysokiej reprezentacji werbalnej agresji na tle seksualnym w życiu dzieci w placówkach, wczesnych kontaktach seksualnych pomiędzy dziećmi objętymi opieką instytucjonalną oraz pomiędzy tymi
dziećmi i dorosłymi, najczęściej poza placówkami.
Eksperci z różnych krajów uważają za najważniejszy problem brak indywidualnego stosunku do dzieci, a
raczej niemożność uzyskania takiego stosunku w tej formie opieki. Wielu z nich określa tę formę opieki
jako „nieprawidłową”, szkodliwą dla dzieci.
3.2. Ryzyko narażenia dzieci na przemoc wiąże się z rozmiarem placówek opiekuńczo-wychowawczych, w których przebywają. Wszyscy eksperci uczestniczący w badaniu uważają, że dzieci objęte opieką
instytucjonalną są bardziej narażone na przemoc niż dzieci mieszkające w rodzinach, a szczególnie dzieci
przebywające w placówkach typu tradycyjnego - mieszczących ponad 50 dzieci, często z daleka od większych miast. Niektórzy specjaliści (Litwa) są zdania, iż ryzyko przemocy wzrasta wraz ze zwiększaniem
się liczby dzieci przebywających w placówkach.
3.3. Przyczyny przemocy wobec dzieci objętych opieką instytucjonalną wiążą się z ich przeszłymi doświadczeniami traumatycznymi z rodziny, z organizacją życia zbiorowego oraz specyfiką relacji między dorosłymi i dziećmi. Dzieci przebywające w placówkach opiekuńczo-wychowawczych doświadczają
traumy porzucenia - często są tam umieszczane z powodu wysokiego ryzyka przemocy i zaniedbania w
rodzinie. Narażenie dzieci w placówkach łączy się w dużej mierze z faktem, że mają trudną historię rodzinną, często mają też poprzednie doświadczenie przemocy, w tym wykorzystywania seksualnego, choć
częściej jako świadkowie. Placówki opiekuńczo-wychowawcze jako miejsce pobytu dla wielu dzieci nie
implikują warunków odosobnienia, pracy nad nieśmiałością i umiejętności ochrony ciała dziecka, co jest
nieodłączne dla dzieci mieszkających w rodzinach.
42
Wniosek nr 4
Personel placówek opiekuńczo-wychowawczych uznaje przemoc za problem, stara się ją wytłumaczyć raczej poprzez czynniki zewnętrzne, a nie jest świadomy skali i głębi problemu, a także nie
jest gotowy do adekwatnej reakcji.
4.1. Personel jest bardziej skłonny do łączenia przemocy w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
szczególnie z istnieniem dotychczasowego doświadczenia przemocy, a w niektórych krajach prawie w
ogóle nie z warunkami pobytu w tychże placówkach.
4.2. Grupy fokusowe i wywiady z ekspertami pokazują, że we wszystkich krajach największym problemem
placówek opiekuńczo-wychowawczych jest nieodpowiednia liczba pracowników oraz nieodpowiednie
szkolenie personelu w zakresie opieki nad dziećmi w nich umieszczonymi.
4.3. Pracownicy placówek uważają raczej, że problemem jest niskie wynagrodzenie i częste zmiany oraz reformy, a także, że system opieki instytucjonalnej nie wyczerpuje swojego potencjału.
4.4. Eksperci pracujący w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wyjaśniają większe narażenie dzieci
mieszkających tam na wykorzystywanie seksualne ich dotychczasowymi doświadczeniami przemocy,
głównie w rodzinie.
4.5. Niektórzy są również zdania, że niemożność personelu poradzenia sobie z relacjami między dziećmi,
a także wykluczenie społeczne, to również istotne przyczyny problemu.
4.6. Narażenie na wykorzystywanie seksualne jest też wyjaśniane potrzebami dzieci objętych opieką instytucjonalną bliższych relacji z dorosłymi, co czyni je bardziej skłonnymi do zaufania i chętnymi do zastąpienia tego braku relacjami seksualnymi.
4.7. Można zauważyć poważne różnice w doświadczeniach dzieci dotyczących badanych problemów,
szczególnie w kwestii wykorzystywania seksualnego oraz w postrzeganiu rzeczywistej sytuacji przez personel (zobacz raporty krajowe1, www.sacri-sapi.eu, dział Publikacje). Najprawdopodobniej wynika to z
braku relacji bliskości i zaufania pomiędzy personelem i dziećmi, a także odpowiedniego szkolenia zawodowego dotyczącego identyfikacji przemocy oraz cierpienia w ogóle pośród dzieci pozbawionych opieki
rodzicielskiej.
1
Τα στοιχεία της έρευνας για το προσωπικό των ιδρυμάτων παροχής φροντίδας σε παιδιά παρουσιάζονται λεπτομερώς
στις εθνικές αναφορές των χωρών.
43
ZAŁĄCZNIK NR 1
A. Przestępczość konwencjonalna
A1. Kradzież rzeczy osobistych
Czy w poprzednim roku ktoś Cię okradł i nie oddał skradzionych rzeczy? Rzeczy takie jak plecak, pieniądze,
zegarek, ubrania, rower itp.?
A2. Rozbój
Czy w poprzednim roku ktoś użył siły, żeby zabrać Ci coś, co miałeś/miałaś przy sobie lub nosiłeś/nosiłaś na
sobie?
A3. Wandalizm
Czy w poprzednim roku ktoś celowo zniszczył którąś z Twoich rzeczy?
A4. Napaść z bronią w roku
Czy w poprzednim roku ktoś celowo uderzył Cię lub zaatakował z przedmiotem lub bronią w ręką, taką jak
pałka, pistolet, nóż itp.?
B: Przemoc domowa
B1. Przemoc fizyczna ze strony opiekunów
Czy w poprzednim roku osoba dorosła w Twoim życiu (członek rodziny, opiekun itp.) uderzyła Cię, zbiła, szarpała Tobą lub zraniła Cię fizycznie w jakikolwiek inny sposób?
B2. Przemoc emocjonalna
Czy w poprzednim roku czułeś/czułaś się źle, ponieważ osoby dorosłe w Twoim życiu (członkowie rodziny,
opiekunowie) przezywały Cię lub mówiły o Tobie podłe rzeczy?
C: Wiktymizacja ze strony rówieśników i rodzeństwa
C1. Przemoc fizyczna ze strony rówieśników
Czy w poprzednim roku zostałeś/zostałaś zbity/zbita lub uderzony/uderzona przez dziecko będące mniej
więcej w Twoim wieku?
C2. Grupowa napaść
Czy w poprzednim roku grupa dzieci lub młodych ludzi uderzyła Cię, naskoczyła na Ciebie lub zaatakowała
Cię?
C3. Przemoc na randce
Czy w poprzednim roku Twój chłopak lub dziewczyna, lub ktokolwiek inny, z kim byłeś/byłaś na randce, uderzył/uderzyła Cię lub zbił/zbiła?
C4. Dręczenie
Czy w poprzednim roku byłeś/byłaś dręczony/dręczona przez dziecko będące mniej więcej w Twoim wieku?
D: Wykorzystywanie seksualne / poprzedni rok
D1. Dotykanie intymnych części ciała
Czy w poprzednim roku ktoś dotykał części intymnych Twojego ciała, kiedy tego nie chciałeś/chciałaś lub
zmuszał do dotykania jego intymnych części ciała?
D2. Gwałt: próba lub pełny
Czy w poprzednim roku ktoś zmusił Cię do seksu, czyli stosunku seksualnego jakiegokolwiek rodzaju?
D3. Obnażanie się
44
ZAŁĄCZNIK
Czy w poprzednim roku ktoś zmusił Cię do patrzenia na intymne części jego ciała poprzez użycie siły lub zaskoczenie?
D4. Werbalne molestowanie seksualne
Czy w poprzednim roku ktoś zranił Twoje uczucia mówiąc lub pisząc treści seksualne o Tobie lub Twoim ciele?
D5. Rekrutacja w Internecie dla celów seksualnych
Czy w poprzednim roku poznałeś/poznałaś przez Internet kogoś, kto potem próbował wykorzystać Cię seksualnie?
E. Przemoc seksualna poniżej wieku przyzwolenia „Z” - 14, 15, 16
E1. Dotykanie intymnych części ciała
Czy zanim osiągnąłeś/osiągnęłaś wiek przyzwolenia, ktoś dorosły dotykał intymnych części Twojego ciała lub
zmuszał Cię do dotykania jego intymnych części ciała?
E2. Stosunek seksualny
Czy przed 15 rokiem życia ktoś dorosły odbył z Tobą stosunek seksualny?
E3. Wykorzystanie do produkcji pornografii
Czy przed 15 rokiem życia ktoś fotografował Cię lub nagrywał kamerą, kiedy byłeś/byłaś nago?
F: Bycie świadkiem i wiktymizacja pośrednia
F1. Bycie świadkiem przemocy domowej
Czy w poprzednim roku widziałeś/widziałaś któregoś z rodziców bijącego drugiego rodzica lub swojego
chłopaka/dziewczynę (partnera/partnerkę)?
F2. Bycie świadkiem przemocy rodzica/opiekuna wobec rówieśników/rodzeństwa
Czy w poprzednim roku widziałeś/widziałaś osobę dorosłą w Twoim życiu (członek rodziny lub opiekun)
bijącą, uderzającą, szarpiącą lub fizycznie krzywdzącą Twojego znajomego lub brata/siostrę?
F3. Bycie świadkiem przemocy fizycznej ze strony rówieśników
Czy w poprzednim roku widziałeś/widziałaś Twoich znajomych lub innych rówieśników bitych przez inne dziecko?
F4. Bycie świadkiem dręczenia/przemocy psychologicznej ze strony rówieśników
Czy w poprzednim roku widziałeś/widziałaś dziecko (dzieci) będące mniej więcej w Twoim wieku dręczące
kogoś innego?
F5. Bycie świadkiem napaści na tle seksualnym/gwałtu
Czy kiedykolwiek widziałeś/widziałaś zmuszanie kogoś do seksu, czyli stosunku seksualnego jakiegokolwiek
rodzaju?
45
ZAŁĄCZNIK NR 2
Tabela Н - 1:
„Przemoc emocjonalna i fizyczna ze strony osoby dorosłej doświadczona w
ciągu ostatnich 12 miesięcy”
Kraj:
Polska
Litwa
Łotwa
Bułgaria
Grecja
1.1 Przemoc fizyczna ze
strony osoby dorosłej
Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna
Obliczenie Valid
N%
Valid N %
Valid N %
Valid N %
Valid N %
(członek rodziny,
opiekun itp.)?
Nie zdarzyło mi się to.
42
67,7%
61
85,9%
65
83,3%
57
54,8%
21
60,00%
Zdarzyło mi się to
raz/kilka razy/wiele
razy.
20
32,3%
10
14,1%
13
16,7%
47
45,2%
14
40,00%
Razem
62
100%
71
100%
78
100%
104
100%
35
100%
52,0%
7
63,6%
13
61,9%
11
24,4%
10
66,7%
3
12,0%
1
9,1%
4
19,1%
6
13,3%
0
1.2. Kim jest ta osoba dorosła:
członek rodziny
13
nauczyciel
opiekun w placówce
0
0
2
18,2%
2
9,5%
13
28,9%
2
13,3%
ktoś inny
9
36,0%
1
9,1%
2
9,5%
15
33,3%
3
20,%
Σύνολο
25
100,0%
11
100%
21
100%
45
100,0%
15
100%
2.1. Przemoc emocjonalna ze strony osoby dorosłej
29
46,8%
55
77,5%
57
72,2%
41
39,4%
9
25,7%
razy.
33
53,2%
16
22,5%
22
27,8%
65
62,5%
26
74,3%
Razem
62
100,0%
71
100%
79
100%
106
100,0%
35
100%
2.2. Kim jest ta osoba dorosła:
członek rodziny
13
33,3%
6
35,3%
7
29,2%
16
25,4%
9
39,1%
nauczyciel
8
20,5%
2
11,8%
7
29,2%
12
19,1%
1
4,4%
opiekun w placówce
0
0
4
23,5%
4
16,6%
22
34,9%
4
17,4%
ktoś inny
18
46,2%
5
29,4%
6
25%
13
20,6%
9
39,1%
Razem
39
100,0%
17
100%
24
100%
63
100%
23
100%
46
ZAŁĄCZNIK
Tabela H-2
„Przemoc ze strony rówieśników doświadczona w ciągu ostatnich 12 miesięcy”
Kraj:
Polska
Polska
Łotwa
Bułgaria
Grecja
Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna
Obliczenie Valid
Valid N %
Valid N %
Valid N %
Valid N %
N%
1. 1. Przemoc fizyczna ze strony rówieśnika
42
67,7%
56
78,87%
62
80,52%
55
52,9%
29
82,86%
razy.
20
32,3%
15
21,13%
15
19,48%
49
47,1%
6
17,14%
Razem
62
100,0%
71
100%
77
100%
104
100%
35
100%
8
10
34,8%
43,5%
3
18,75%
13
68,42%
16
34,0%
2
33,3%
12
75,00%
3
15,79%
23
48,9%
0
4,3%
12,8%
100,0%
1
3
6
16,7%
50%
100%
1. 2. Kim była ta osoba:
osoba obca
znajomy ze szkoły
osoba znana z
placówki opiekuńczowychowawczej
brat lub siostra
ktoś inny
Razem
0
3
2
23
13,0%
8,7%
100,0%
1
16
6,25%
100%
3
19
15,79%
100%
2
6
47
2. Przemoc ze strony grupy rówieśników
55
88,7%
69
97,18%
73
92,41%
81
77,1%
32
97%
razy.
7
11,3%
2
2,82%
6
7,59%
24
22,9%
1
3,0%
Razem
62 100,0%
3. Przemoc w trakcie randki/spotkania
71
100%
79
100%
105
100%
33
100%
51
82,3%
65
91,55%
69
88,46%
86
81,9%
28
82,3%
razy.
13
17,7%
9
8,45%
8
11,54%
19
18,1%
6
17,7%
Razem
62
100%
4. 1. Molestowanie przez rówieśników
71
100%
77
100%
105
100%
34
100%
51
82,3%
53
75,71%
54
72,00%
66
62,3%
24
70,6%
razy.
11
17,7%
17
24,29%
21
28,00%
40
27,4%
10
29,4%
62
100,0%
70
100%
75
100%
106
100%
34
100%
3
7
21,4%
50,0%
0
13
44,83%
0
21
75,00%
0
10
25,0%
0
3
27,3%
0
,0%
10
34,48%
3
10,71%
20
50,0%
3
27,3%
1
3
14
7,1%
21,4%
100,0%
1
5
29
3,45%
17,24%
100%
2
2
28
7,14%
7,14%
100%
4
6
40
10,0%
15,0%
100,0%
1
4
11
9,1%
36,4%
100%
Razem
4.2. Kim była ta osoba:
osoba obca
znajomy ze szkoły
osoba znana z
placówki opiekuńczowychowawczej
brat lub siostra
ktoś inny
Razem
47
Tabela H-3:
„Bycie świadkiem przemocy fizycznej w ciągu ostatnich 12 miesięcy”
Kraj:
Polska
Litwa
Łotwa
Bułgaria
Grecja
1. Bycie świadkiem
przemocy fizycznej ze Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna Obliczenie Kolumna
Valid N %
Valid N %
Valid N %
Valid N %
Valid N %
strony osoby dorosłej
wobec dziecka
33
53,2%
46
64,79%
64
80,00%
50
47,6%
18
62,06%
razy.
29
46,8%
25
35,21%
10
20,00%
55
52,4%
11
37,94%
Razem
62
100,0%
71
100%
74
100%
105
100%
29
100%
2. Bycie świadkiem przemocy fizycznej pomiędzy osobami dorosłymi
34
54,8%
56
81,16%
55
70,51%
62
59,1%
15
44,12%
razy.
28
45,2%
13
18,84%
23
29,49%
43
41,0%
19
55,88%
Razem
62
100%
69
100%
78
100%
105
100%
34
100%
3. Bycie świadkiem przemocy fizycznej pomiędzy rówieśnikami
21
33,9%
40
56,34%
42
53,85%
33
31,1%
13
37,14%
razy.
41
66,1%
31
43,68%
36
46,15%
73
68,9%
22
62,86%
Razem
62
100%
71
100%
78
100%
106
100%
35
100%
4. Bycie świadkiem molestowania między rówieśnikami
19
30,6%
30
42,25%
49
61,25%
36
34,0%
19
54,29%
razy.
43
69,4%
41
57,75%
16
38,75%
60
56,6%
16
45,71%
Razem
62
100%
71
100%
65
100%
96
100%
35
100%
48

reportPol_big:Layout 1.qxd

Transkrypt

Podobne dokumenty

Ulotka kampanii

O mitach seksualnych można znaleźć informacje w różnych

R o zw ó j kształcen ia u staw iczn eg o n a P o m o rzu , d zięki zasto

Jak ustrzec dziecko przed złym dotykiem?

wykorzystywanie seksualne dzieci

Pedagogika Opiekuńczo-Wychowawcza z Pomocą Psychologiczno

Angelilli report on child exploitation (web blocking)

hierarchia celów sprogpakken