ogólne wiadomoœci o prawie - Wyższa Szkoła Zarządzania i

Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
Rozdział
I
OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE
1. Podstawowe pojęcia z zakresu prawa
Prawo jest to uporządkowany formalnie i treściowo zbiór norm postępowania, odróżniających się od innych norm postępowania pewnymi szczególnymi cechami, ustanawianych przez odpowiednie organy państwowe, których
przestrzeganie zostało zagwarantowane sankcją przymusu państwowego.
Normy postępowania nazywamy w prawie normami prawnymi. Charakteryzują się one pewnymi szczególnymi cechami:
1) szczególną budową,
2) szczególną formą,
3) ogólnością i abstrakcyjnością.
Ad l. Zbudowane są one z trzech elementów:
* hipotezy,
* dyspozygi,
* sankcji.
Hipoteza — to jest wskazanie konkretnej sytuacji, w której może znajdować się podmiot oraz określenie tego podmiotu poprzez jego cechy
(ogólne). Dyspozycja — to jest nakaz lub zakaz danego zachowania się
podmiotu
w określonej sytuacji.
Sankcja — to jest wskazanie konkretnej dolegliwości, kary, która czeka
podmiot w przypadku niepodporządkowania się danej normie
prawnej (przekroczenia danej normy).
Ad 2. Normy przybierają formę przepisów prawnych, wchodzących w
skład poszczególnych aktów normatywnych i mogących mieć postać
dłuższych bądź krótszych jednostek redakcyjnych poszczególnych aktów
normatywnych, czyli artykułu, paragrafu, ustępu, punktu, litery, podpunktu itp.,
czyli inaczej mówiąc przepisy prawa są jedynie technicznym środkiem służącym
do wyrażenia tychże norm.
Prawo obowiązujące nie składa się więc z przepisów prawa lecz z norm
prawnych.
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
Oprócz norm prawnych istnieją inne normy postępowania, które nie są
związane z władzą państwową, państwo ich nie tworzy i nie wymusza ich
realizowania (są to m.in. normy moralne czy obyczajowe). Często bywa jednak
tak, że normy prawne odsyłają do norm obyczajowych, czy moralnych, np. dobre
zwyczaje kupieckie (k.h.). Normy moralne charakteryzują specyficzne sankcje
wynikające z dobrowolnego ich przyjęcia „za swoje", np. wyrzuty sumienia.
Trafnie opracowane prawo stanowione, czyli zbieżne z normami moralnymi
większości społeczeństwa, potrafi skutecznie wymusić posłuch wśród całego
społeczeństwa1.
Ad 3. Ogólność i abstrakcyjność norm
Ogólność normy wyraża się tym, że adresatem nie jest konkretna osoba
(kilka osób, np. Jan K.), lecz wszystkie osoby o pewnych cechach, czyli np. rodzice i
opiekunowie wskazani w k.r. o., czy funkcjonariusze państwowi — wymieniani
ogólnie w różnych przepisach k.c., czy osoby fizyczne mające zdolność do
czynności prawnych, czyli mające ukończone 18 lat, itp.
Dla oznaczenia adresata normy prawodawca używa nazwy generalnej tego
rodzaju jak „najemca lokalu", „użytkownik" itp.
Abstrakcyjność normy polega na unikaniu przez ustawodawcę w opisie
konkretnej sytuacji np. „Kto uczestnicząc w wypadku samochodowym (...)"
konkretnych szczegółów, np. w prawie karnym (k.k.) ustawodawca nie zamieszcza
szczegółowego opisu zabójstwa, lecz podaje jego abstrakcyjne ujęcie, np. art. 148
k.k. „Kto zabija człowieka, podlega karze (...)".
Tak, jak wcześniej wspomniałam, struktura normy prawnej jest trójczlonowa, przy czym trójczłonowość nie musi dotyczyć każdego bez wyjątku
przepisu, bowiem poszczególne człony normy mogą być określone wspólnie dla
grupy przepisów, a nawet mogą się znajdować w odrębnym akcie prawnym,
wchodzącym w skład określonej normy, np. przepisy o wykonywaniu kary
grzywny mają zastosowanie do sytuacji opisanych w różnych ustawach2.
1
2
J. Nowacki, Z. Tobor: Wstęp do prawoznawstwa, Katowice 1998.
A. Redelbach: Wstęp do prawoznawstwa, Toruń 1998.
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
2. Podział prawa według różnorodnych kryteriów
Prawo pojmowane jako zespół norm prawnych można podzielić ze względu na
różne kryteria:
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
3. System źródeł prawa
Zarówno w zbiorze norm prawa prywatnego jak i publicznego można
wyróżnić gałęzie prawa. Obejmują one spójne i uporządkowane wedle przyjętych
założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie stosunków
społecznych. Regulują one stosunki społeczne, do których się odnoszą w sposób
pełny, spójny i bezpośredni. Natomiast normy innej gałęzi prawa można stosować
tylko analogicznie (odpowiednio) lub subsydiarnie (pomocniczo), ale nie
bezpośrednio.
Od gałęzi prawa należy rozróżnić kompleksowe regulacje prawne (ustawy). Są to
zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu, czyli jednego rodzaju
stosunku społecznego. Zawierają one jednak w sobie normy (przepisy) z kilku gałęzi
prawa (np.: cywilnego, administracyjnego czy karnego), np. ustawa o najmie lokali i
dodatkach mieszkaniowych z 2.07.1994 r. (tekst jednolity — Dz.U. z 1998 r. Nr
120, póz. 787) czy ustawa o gospodarce nieruchomościami z 21.08.1997 r. (Dz.U. z 1997
r. Nr 115, póz. 741), lub ustawa o zamówieniach publicznych z 10.06.1994 r. (tekst
jednolity — Dz.U. z 1998 r. Nr 119, póz .773), itp.
Do podstawowych gałęzi prawa można zaliczyć PRAWO KONSTYTUCYJNE, PRAWO CYWILNE, PRAWO KARNE, PRAWO ADMINISTRACYJNE, PRAWO PRACY, PRAWO FINANSOWE.
W niektórych przypadkach prawo nie decyduje za członków społeczeństwa
jak być powinno, nie rozwiązuje powstających konfliktów, a jedynie wyznacza
możliwe sposoby rozwiązywania tych konfliktów, np. w drodze pertraktacji,
ugody czy procesu. Stwarza więc różnego rodzaju PROCEDURY, z których
obywatel może korzystać.
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
4. Struktura prawa cywilnego
Prawo cywilne jest powszechnie uznaną i skodyfikowaną gałęzią prawa,
będącą przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej. Stanowi
ono zarazem TRZON PRAWA PRYWATNEGO.
PRAWO CYWILNE jest gałęzią systemu prawa normującą stosunki
majątkowe i niektóre stosunki osobiste (np.: własność, najem, ochrona czci,
tajemnica korespondencji itp.) zachodzące między równorzędnymi podmiotami
prawa — osobami fizycznymi i prawnymi.
Podstawowym aktem prawotwórczym jest KODEKS CYWILNY
(ustawa) z 23.04.1964 r. (Dz.U. z 1964 r. Nr 16, póz. 93 z późn. zm.).
Kodeks cywilny w art. l wskazuje ogólnie zakres tej gałęzi prawa, tj. prawa
cywilnego, mówiąc że: „Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne
między osobami fizycznymi i osobami prawnymi".
Nie wskazuje jednakże kryteriów, według których należy odróżnić prawo
cywilne od innych gałęzi prawa, poprzestając na ogólnikowym stwierdzeniu
„stosunki cywilnoprawne" (art. l k.c.).
Jednakże analizując to stwierdzenie można wyodrębnić 5 podstawowych
kryteriów, według których należy odróżniać prawo cywilne od innych gałęzi
prawa, a są to:
1) metoda regulacji stosunków cywilnoprawnych, która polega na uznaniu
autonomicznej (niezależnej) pozycji względem siebie podmiotów tego
stosunku prawnego, w związku z czym jednej stronie nie przysługuje
kompetencja do władczego kształtowania sytuacji prawnej drugiej
strony.
Jest to cecha równorzędności podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych, która pozwala odróżnić prawo cywilne od innych gałęzi prawa,
takich jak prawo administracyjne, finansowe, karne itp.;
2) majątkowy przedmiot regulacji stanowi główną cechę wyróżniającą
prawo cywilne. Jest to jednak koncepcja nie do zaakceptowania w
obecnej RP.
Ponieważ, jak już wcześniej wspomniałam, prawo cywilne reguluje nie
tylko stosunki majątkowe, ale także stosunki osobiste, które odnoszą się do
dóbr o niemajątkowym charakterze;
3) z zasady autonomii podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych wywodzi
się zasada konsensusu, czyli wzajemnego porozumienia stron czy
wzajemnej zgody na treść danego stosunku.
Prawo cywilne opiera się więc na wzajemnym konsensie (konsensusie), a
inaczej mówiąc uzgodnieniu stanowisk stron (porozumieniu). Stąd
wywodzi się słynna paremia „Pacta sunt servanda" — „Umowy powinny
być dotrzymywane" — czyli nie mogą być zrywane jednostronnie,
13
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
a strona, która tak postąpi musi liczyć się z sankcjami przewidzianymi
przez prawo cywilne, czyli istnieją pewne granice swobody zachowania się
stron stosunków cywilnoprawnych;
4) prawo cywilne jest procesem ROZSĄDNEGO KOMPROMISU.
Kompromis czyli wyważenie proporcji między najczęściej pozostającymi ze
sobą w sprzeczności interesami stron osiąga się albo:
a) poprzez umowę, czyli osiągają go samodzielnie strony danego
stosunku, albo
b) wyraża go sam ustawodawca, który poprzez określone przepisy
prawa może nakazać bądź zakazać dane zachowanie (czynności)
stron stosunków cywilnoprawnych;
5) prawo cywilne oparte jest na swoistej „SAMOOBSŁUDZE" PODMIOTÓW — czyli ma „SAMOOBSŁUGOWY" charakter. Same
strony decydują czy skorzystają z przysługujących im uprawnień czy też
nie.
Prawo cywilne zasadniczo bowiem nie przewiduje obowiązku wykonywania praw przez uprawnionego.
Same zatem zainteresowane strony decydują o tym, czy uruchomią
aparat sprawiedliwości. W prawie cywilnym sąd nie działa z urzędu, w
przeciwieństwie do prawa karnego czy administracyjnego, gdzie
organy państwowe same wykazują inicjatywę w danej sprawie3. Same
podmioty — w drodze negocjacji — mogą w poważnej mierze
decydować o treści zawieranych umów. Pewne ograniczenia wynikają
jedynie ze wspomnianych już wyżej zasad ochrony „słabszych" uczestników obrotu oraz ze względu na interes publiczny (np.: zakaz
zawierania umów o celu niegodziwym, czyli umów mających na celu
np.: obejście prawa podatkowego czy też spowodowanie uszkodzenia
samochodu lub jego kradzieży, oszustwo ubezpieczeniowe — takie
umowy są nieważne).
W prawie cywilnym uczestnicy obrotu muszą być aktywni jeżeli chcą
korzystać z możliwości stwarzanych im przez prawo i jeżeli chcą
realizować swoje roszczenia.
6) prawo cywilne jest PRAWEM PODMIOTOWYM, a uprawnienie jest
podstawową kategorią prawa cywilnego.
Podstawową kategorią prawa cywilnego, czyli „cegiełką", „fundamentem", z którego zbudowane są większe konstrukcje, jest pojęcie
uprawnienia.
3
E. Łętowska: Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1994.
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Krakowie
www.wszib.edu.pl
Oznacza ono, do czego ma się prawo, czyli co działającemu podmiotowi
wolno. Jest to ujęcie odmienne niż np. w prawie karnym, gdzie
ustawodawca mówi, czego się zakazuje czy nakazuje, czyli nie występują tam uprawnienia, z których podmiot może skorzystać, ale nie
musi, np. dzierżawca ma prawo korzystać z gruntu, uprawiać go,
zbierać pożytki — tak prawo cywilne definiuje jego uprawnienia. A nie
wolno mu, gdy wydzierżawi sad, wyciąć drzew. Te działania bowiem
wykraczają poza treść uprawnień przewidzianych dla dzierżawcy przez
art. 696 k.c.
Inaczej mówiąc „PRAWO PODMIOTOWE" jest to „przyznana przez
normę cywilnoprawną na rzecz podmiotu możność postępowania w sposób
określony w tej normie, jak i powinność określonego zachowania się, w związku z
wykorzystaniem danego uprawnienia".
Uprawnieniom, jakie przyznaje prawo cywilne (podmiotowe), odpowiadają
obowiązki nałożone na inne podmioty, np. właściciel ma prawo do korzystania z
własności w sposób niezakłócony, czemu odpowiada powszechny, tj. ciążący na
wszystkich obowiązek niezakłócania jego władania — może on swoje uprawnienia
wykorzystywać w stosunku do wszystkich i chronić je przed wszystkimi,
czym charakteryzują się prawa podmiotowe bezwzględne, a tak zostało
ukształtowane właśnie prawo własności i inne prawa rzeczowe.
Natomiast uprawnieniu kupującego do otrzymania rzeczy odpowiada obowiązek jej wydania przez sprzedawcę — w przeciwieństwie do praw bezwzględnych, obowiązek ten nie ciąży na wszystkich, lecz na konkretnej osobie, czym
charakteryzują się prawa podmiotowe względne.
Sankcje prawa cywilnego są bardziej zróżnicowane od prawa administracyjnego (przymusowe wykonanie decyzji) czy karnego (kara).
Podmiot prawa cywilnego naraża się na sankcję, gdy narusza swe
obowiązki, jak i powinności wypływające bezpośrednio z ustawy czy też z umowy.
Rozróżnia się:
1) sankcję nieważności lub bezskuteczności czynności prawnej,
2) sankcję obowiązku naprawienia szkody,
3) sankcję polegającą na przymusowym wykonaniu zobowiązania
(egzekucja),
4) sankcję polegającą na przymusowym rozwiązaniu lub przekształceniu umowy (np. dożywocia w rentę).