Wstęp

Spis treści
Wstęp
1. Schwytani w sieć
2. Przedsiębiorstwo i relacyjna geografia ekonomiczna
3. Cele pracy, źródła informacji i układ treści
7
7
11
16
CZĘŚĆ I.
KONCEPCJA SIECI – OD TEORII DO PRAKTYKI HANDLOWEJ
Rozdział 1.
Rozwój koncepcji sieci
1.1.
Sieci infrastrukturalne
1.2.
Sieci społeczne
1.3.
Sieci gospodarcze
1.4.
Sieci w badaniach geograficznych
Rozdział 2.
Pojęcie i typy sieci
2.1.
Definicja sieci
2.2.
Cechy sieci
2.3.
Rodzaje sieci
2.4.
Sieci a pojęcia pokrewne
Rozdział 3.
Sieciowa organizacja handlu
3.1.
Powstanie handlu zorganizowanego
3.2.
Formy organizacyjne sieci handlowych
3.3.
Poziom rozwoju handlu zorganizowanego na świecie
29
31
40
47
52
65
66
71
78
83
93
94
98
104
CZĘŚĆ II.
SIECI ZORGANIZOWANEGO HANDLU DETALICZNEGO W POLSCE
Rozdział 4.
Rozwój sieci handlowych
4.1.
Regulacje dotyczące handlu detalicznego w Polsce
4.2.
Umiędzynarodowienie handlu detalicznego w Polsce
4.3.
Zmiany liczby sieci
Rozdział 5.
Struktura sieci handlowych
5.1.
Organizacja i zarządzanie siecią
5.2.
Zmiany liczby sklepów w sieci
5.3.
Zasięg przestrzenny sieci
5.3.1.
Hipermarkety
5.3.2.
Supermarkety
5.3.3.
Sklepy dyskontowe
Sklepy typu convenience
5.3.4.
Rozdział 6.
Powiązania zewnętrzne sieci handlowych
6.1.
Relacje z dostawcami towarów
6.2
Relacje z przedsiębiorstwami logistycznymi
6.3.
Relacje ze środowiskiem pozagospodarczym
Podsumowanie
Literatura
Spis rysunków
Spis tabel
113
113
118
124
137
137
142
148
149
160
174
181
191
192
200
211
219
224
235
236
Wstęp
1. Schwytani w sieć
Są tematy, problemy, które nurtują zapewne nie wszystkich, ale przynajmniej duże grupy osób. Tak dzieje się od lat i tak będzie chyba zawsze.
Jak w życiu codziennym, tak i w działalności zawodowej, naukowej, są
okresy dominacji, niemal mody odnoszące się do „drążenia” pewnych
spraw, zagadnień. Mody – wcześniej czy później – mijają, pozostają jednak
materialne ślady ich obecności. W przypadku prac naukowych typowym
dowodem na to jest zwykle literatura powstała na dany temat. Może to
dotyczyć jednej dziedziny, albo też, w przypadku bardziej uniwersalnych
tematów, wielu dziedzina badawczych.
Powyższe stwierdzenie dotyczy także sieci. Trudno jednoznacznie
stwierdzić, kiedy dokładnie temat sieci zaistniał w sposób szczególny
w problematyce badawczej, a jeszcze trudniej wykazać, czy i kiedy zainteresowanie nim osłabnie. Trudności te wynikają po części z różnorodności
punktów widzenia na zagadnienie sieci. Nie chodzi tu tylko o potoczne
rozumienie tego terminu, chociaż w życiu codziennym posługujemy się
tym pojęciem często, niejednokrotnie w ujęciu metaforycznym. Mówimy
przecież o sieci telefonicznej, komputerowej, handlowej, o ich przewodowym, bezprzewodowym, cyfrowym charakterze, o lokalnym, krajowym
czy globalnym ich zasięgu. Coraz częściej słowo to pisane jest wielką literą,
po prostu jako Sieć. Chodzi jednak raczej o wielość dyscyplin naukowych,
w ramach których rozwijane są koncepcje (teorie) związane z tworzeniem,
rozwojem, funkcjonowaniem sieci oraz o wykorzystanie teorii sieci do
budowy innych koncepcji teoretycznych w danej dziedzinie. Nie próbując
nawet wyliczać ich wszystkich, wystarczy wskazać na najczęściej spotykane, czyli spojrzeć na badania sieci w naukach społecznych (socjologia,
ekonomia, nauki o zarządzaniu), naukach technicznych (informatyka),
a także w geografii czy gospodarce przestrzennej.
7
Znane są poglądy, zgodnie z którymi trudno jest jednoznacznie stwierdzić, na ile proponowane zagadnienie stanowi przykład nowych idei
w geografii społeczno-ekonomicznej. Należy zgodzić się z opinią, wyrażoną
przez B. Domańskiego (2004:169), iż „(…)nic nie jest w nauce całkowicie
nowe, w rozumieniu: oryginalne, możemy mówić jedynie o bardziej lub
mniej twórczym rozwinięciu idei wcześniejszych.” Podobnie jest ze strukturami sieciowymi, które nie są zupełną nowością. Wystarczy wspomnieć
geograficzne badania sieci transportowych, rozpowszechnione stosowanie
tej koncepcji (szczególnie od lat siedemdziesiątych XX wieku) w socjologicznych i antropologicznych analizach sieci społecznych po współczesne
analizy tzw. społeczeństwa sieciowego (network society). Nieco „młodsze” są
badania koncentrujące się na sieciowej organizacji działalności gospodarczej. Rozwój technologii teleinformatycznych, który umożliwił tworzenie
sieci komputerowych, to kolejny obszar badań sieci (szerzej traktuje o tym
rozdział pierwszy). Oczywiście, z czasem zmieniało się w różnych dyscyplinach rozumienie samej istoty sieci, jej cech i ewentualnego wpływu na
otoczenie, niezmienne jednak pozostało dwojakie traktowanie samej idei
sieci. Z jednej strony przejawiało się to w fascynacji nią jako sposobem organizacji różnorodnych aktywności ze sfery życia społeczno-gospodarczego.
Z drugiej strony, może w węższych grupach badaczy, od lat wskazywano
na pewne zalety specyficznych cech sieci – narzędzia badawczego.
Szeroko rozpowszechnione jest także przekonanie, w części dzięki opracowaniu J. Naisbitta (1997), że przejście od struktur hierarchicznych do
bardziej płaskich sieci należy do niewielu ważnych kierunków, jakie zmieniają nasze życie. Słaba skuteczność struktur hierarchicznych skłoniła wiele
osób do poszukiwania rozwiązań problemów społecznych poprzez stosowanie poziomych struktur sieciowych, organizowania się w ramach społeczności. Jedną z zalet tego typu struktur jest na pewno łatwy dostęp do
informacji. Koncepcje sieci zaczęto także stosować w naukach administracyjnych (idea governing by network). Nieco nowsze analizy megatrendów
zmian życia społeczno-gospodarczego podtrzymują rolę sieci, chociaż kładą
większy nacisk na ich podłoże teleinformatyczne, jak w koncepcji społeczeństwa sieci M. Castellsa (1996).
Warto więc podjąć badania, które wiążą się chociażby z jednym z rodzajów sieci, jakie nas otaczają, jakie współtworzymy, świadomie lub nieświadomie, najczęściej tylko będąc ich użytkownikami. Bodźcem do tego
może być przede wszystkim brak w polskiej literaturze geograficznej pełnych, aktualnych opracowań na temat rozwoju zjawiska sieci biznesu.
8
Dotychczasowy brak szeroko zakrojonych analiz odnoszących się do
działających w Polsce sieci handlowych można tłumaczyć jednak względną
nowością samego zjawiska. Wydaje się, że dopiero teraz, po kilkunastu
latach tworzenia i przekształcania się tej formy organizacji handlu1, można
podjąć poważniejsze próby spojrzenia na obecność sieci w polskiej przestrzeni gospodarczej, w życiu społeczno-gospodarczym.
Niezbyt często zdarza się, aby podjęcie badań naukowych nad pewnym
zagadnieniem zbiegło się w czasie z szeroką dyskusją – na różnych płaszczyznach – nad tym samym problemem. Tak dzieje się obecnie w Polsce
w przypadku problematyki tworzenia, funkcjonowania i efektów działania
sieci handlowych. Podjęcie tego typu badań wydaje się być uzasadnione
także wagą społeczną zagadnienia. Wskazuje na nią obecność tej problematyki, zarówno w debacie politycznej, w prasie codziennej i – co zrozumiałe – w periodykach branżowych. W przypadku polityki dyskusja toczy
się na różnych szczeblach, łącznie z wieloletnim procesem legislacyjnym na
szczeblu krajowym oraz walką o stworzenie i/lub zmianę przepisów o zasięgu lokalnym (plany zagospodarowania przestrzennego). W toczonych
dyskusjach stronami są najczęściej przedsiębiorcy, nie brak jednak głosów
organizacji społecznych i politycznych. Środowisko handlowców reprezentują operatorzy/zarządcy wielkich (zagranicznych i krajowych) sieci handlowych oraz ich przedstawicielstwa. Dużą aktywność przejawiają także
lokalne stowarzyszenia i grupy kupców. Inną opcję prezentują poszczególne przedsiębiorstwa i organizacje zrzeszające producentów i dostawców
sieci handlowych. Ze strony społecznej pojawiają się głosy władz krajowych
i lokalnych, organizacji ekologicznych, konsumenckich, a także grup zainteresowanych tym problemem mieszkańców.
Zajęcie się problematyką sieci handlowych w tym kontekście stanowi
próbę, jeśli nie odpowiedzi na ważne społecznie pytania, to przynajmniej
przybliżenia geografii do problemów naszego codziennego życia. Wskazuje
na to chociażby J.J. Parysek (2004:119-120), podkreślając potrzebę szerszego
udziału geografii w rozwiązywaniu ważnych problemów życia społecznego
i gospodarczego. Dążenie do praktycznego zastosowania wyników badań
geograficznych, szczególnie tych związanych z przestrzenną organizacją
gospodarki, jest widoczne coraz powszechniej. Dotyczy to wielu analiz
Oczywiście, pamiętając o istniejących przez dziesięciolecia formach zorganizowanego handlu
spółdzielczego, które to formy próbuje się obecnie dostosować do najczęściej wykorzystywanych
sposobów organizacji handlu, poprzez integrację i koncentrację.
1
9
geograficznych wykonywanych w ciągu ostatnich dwóch dekad, gdy szczególnie szybkie i głębokie przemiany w środowisku przedsiębiorstw wywołane zostały wprowadzeniem rynkowych zasad gospodarowania.
Proponowany problem badawczy, tworzenie i funkcjonowanie sieci
handlowych, mieści się w jednym z pięciu wskazanych przez T. Czyż
(2004:82) bloków tematycznych problematyki badawczej polskiej geografii
społeczno-ekonomicznej, dotyczy bowiem zagadnień geograficzno-ekonomicznych. Mieści się także w granicach dotychczas słabo u nas rozwiniętych badań zakresu geografii przedsiębiorstw, „która zajmuje się studiami
nad relacjami między aktywnością firm a przestrzenną organizacją działalności gospodarczej. Nurt geografii przedsiębiorstw, akcentując podmiotowość przedsiębiorstw, zakłada, że przestrzenne strategie przedsiębiorstw
kształtują geograficzne struktury produkcji i usług oraz wpływają na gospodarkę i społeczności lokalne.” (Czyż 2004:83). Jest to wyraźnie widoczne
także w przypadku sieci handlowych, zarówno na poziomie gospodarki
krajowej, jak i w środowisku lokalnym. Na poziomie ogólnokrajowym objawia się to wpływem na przestrzenny układ produkcji i zaopatrzenia (producenci, handel hurtowy, przedsiębiorstwa logistyczne i transportowe). Na
poziomie pojedynczej gminy czy powiatu wpływ ten jest widoczny w zmianach struktury przestrzennego zagospodarowania (np. lokalizacja wielkopowierzchniowych obiektów handlowych czy też przebudowa fragmentów
systemu komunikacyjnego miejscowości), wreszcie w zmianach lokalnego
rynku pracy. Zarówno na poziomie krajowym, jak i w społecznościach lokalnych można zauważyć wpływ dużych sklepów sieciowych na zmiany
stylu życia, a przynajmniej zmiany zachowań przestrzennych objawiających
się w zmienionych wzorcach zachowań zakupowych (częstość, struktura
wydatków).
W połowie ostatniej dekady ubiegłego wieku Z. Chojnicki wskazał nowe zadania stojące przed geografią w procesie przemian zachodzących
w naszym kraju. Jednym z tych zadań miałoby być badanie powstawania
„nowych form przestrzennej organizacji działalności gospodarczej, np.
w formie aliansów strategicznych przedsiębiorstw” (Chojnicki 1996:23).
Wybór jako przedmiotu badań sieci handlowych i różnorodnych relacji,
jakie one wytwarzają i w których uczestniczą, mieści się w pełni w zakresie
tych nowych zadań. Próba pokazania rozwoju ilościowego i przestrzennego
wspomnianych sieci wraz ze śledzeniem różnorodnych relacji, w jakie one
wchodzą w ramach swojej działalności, ma za zadanie połączyć charakterystyczne dla dotychczasowych badań analizy struktur widocznych z tymi,
10
które trudno dostrzec w otaczającej nas fizycznej przestrzeni. Te ostatnie
powodują jednak coraz częściej poważne zmiany w obrazie widzialnego
świata procesów gospodarczych.
Potrzeba badań polskich przykładów sieci gospodarczych wynika po
części także z konieczności ciągłego niwelowania deformacji o charakterze
metodologicznym czy też ideologicznym, jakie zdaniem B. Domańskiego
(2001:28) towarzyszyły prowadzonym dotychczas na zachodzie Europy
analizom transformacji w naszej części kontynentu. Wśród czynników niedocenianych (słabo znanych?) w badaniach przekształceń gospodarczych
w naszym regionie wymieniane są m.in. cechy naszego rynku (pracy), regulacje ze strony instytucji publicznych, relacje przestrzenne, a także dynamiczne ujęcie problemów. W odniesieniu do szybko rozwijających się sieci
handlowych warto podkreślić szczególnie to ostatnie zastrzeżenie. Chodzi
bowiem nie tylko o samo tempo zmian przestrzennych, ale także o skalę
różnorodnych zmian i dostosowań, chociażby tych w sferze legislacyjnej.
Zmiany, jakie w polskiej gospodarce jesteśmy zmuszeni przeprowadzić –
niejako w reakcji na dokonywane inwestycje kapitału zagranicznego
w polskim handlu detalicznym – muszą być dokonywane w nieporównanie
krótszym czasie niż te same zmiany w krajach Europy Zachodniej, przeprowadzane na drodze ewolucyjnej wraz z pojawianiem się kolejnych, a nie
wszystkich naraz, zagrożeń.
W ten sposób aktualność samej koncepcji sieci jako sposobu organizacji
działalności społecznej i gospodarczej, przypisywane tej koncepcji zalety
wyjaśniające w badaniu struktur społeczno-gospodarczych, tempo zmian
struktury i funkcjonowania sektora handlu detalicznego w Polsce oraz szeroki wpływ, jaki nowo tworzone sieci handlowe wywierają na nasze życie,
wydają się być wystarczającym uzasadnieniem dla podjęcia badań nad tym
problemem, badań o charakterze geograficznym.
2. Przedsiębiorstwo i relacyjna geografia ekonomiczna
Jedno z podstawowych założeń działalności naukowej stwierdza, że zjawiska w świecie nas otaczającym są ze sobą powiązane. Nic więc dziwnego,
że także geografia społeczno-ekonomiczna zajmuje się badaniem nie tylko
przestrzennego zróżnicowania i organizacji działalności człowieka, ale także ich związków ze środowiskiem przyrodniczym (Johnston 2003:353). Podobnie o zadaniach geografii ekonomicznej wypowiada się E.J. Malecki
(2001:4084), według którego bada ona geograficzne aspekty działalności
11
gospodarczej. Tak zdefiniowane pole badawcze obejmuje zarówno studia
nad tym, gdzie ta działalność jest zlokalizowana, dlaczego właśnie tam,
a nie gdzie indziej oraz jaki to ma wpływ na dane miejsce czy też inne
miejsca. Już takie spojrzenie na przedmiot geografii ekonomicznej wystarczyłoby, aby podkreślać rolę relacji i powiązań, jakie należy badać, aby pełniej zrozumieć otaczający nas świat.
W geografii współczesnej szczególne miejsce, jako metoda badania
rzeczywistości, zajmuje podejście oparte na relacjach. Jak stwierdza
A. Lisowski (2003:23), „relacjonizm zakłada, że poznanie ludzkie nie kieruje
się na przedmioty, ale na stosunki między nimi. Otoczenie człowieka nie
składa się z przedmiotów istniejących niezależnie od siebie. Własności
przedmiotów nie można określić w oderwaniu od szerszego układu (struktury). Na charakterystykę dowolnych przedmiotów składa się zespół własności rozumianych relacyjnie”. Wszelkie relacje, jakimi zajmuje się geografia, w jakich pozostają przedsiębiorstwa, są rozpatrywane głównie w ujęciu
przestrzennym. Przestrzeń ta może być zdefiniowana jako przestrzeń
fizyczna w ujęciu geodezyjnym lub relacyjnym, co ułatwia badaczom podejmowanie analiz organizacji przestrzennej życia społeczno-gospodarczego.
Niezadowolenie geografów z wyników analiz prowadzonych wyłącznie
w kontekście absolutnej przestrzeni fizycznej, geograficznej, skłoniło niektórych do tworzenia ujęć abstrakcyjnych przestrzeni ekonomicznej i społecznej. W jednej z takich prób nowego ujęcia przestrzeni A. Gatrell (1983)
dzieli ją na ekonomiczną (składająca się z przedsiębiorstw) i społeczną (jednostki i zbiorowości ludzkie) (za: Lisowski 2003:47). Przestrzenie te mają
zwykle wiele płaszczyzn, zależnie od liczby i wielkości wspomnianych elementów składowych. Interesujące, z punktu widzenia tej pracy, wydaje się
ujęcie funkcjonalne przestrzeni ekonomicznej i społecznej, widzianych jako
różnorakie relacje między firmami w postaci powiązań, przepływów dóbr,
informacji, osób czy też interakcji społecznych.
W nowszych podejściach badawczych w geografii ekonomicznej, zarówno w analizach przemysłu, ale też i usług, badania koncentrują się na
przedsiębiorstwie, w tym coraz częściej na przedsiębiorstwie podejmującym działalność w wielu dziedzinach. Podejście badawcze biorące za punkt
wyjścia firmę stanowi zasadniczy wyróżnik geografii przedsiębiorstw2,
W literaturze anglojęzycznej spotykamy wiele określeń tej dyscypliny badawczej, jeśli nie
równoznacznych, to przynajmniej odnoszących się do badań geograficznych, w których przyjmuje
się jako podstawowy punkt widzenia przedsiębiorstwa. Najpowszechniej spotykane określenia to
geography of enterprise, corporate geography, geography of the firm czy managerial geography.
2
12
ciągle niedocenianego, jak pisze B. Domański (1997), nurtu, szczególnie
w polskiej geografii ekonomicznej. W geografii zachodnioeuropejskiej
i amerykańskiej co najmniej od końca lat sześćdziesiątych ubiegłego wieku
można spotkać analizy, w których za punkt odniesienia służy pojedynczy
zakład, zwykle przemysłowy. Rozwój geografii przedsiębiorstw jest jednak
związany z powstawaniem dużych, wielozakładowych firm, często o charakterze międzynarodowym czy ponadnarodowym. G. Krumme (1969:31),
przywołując R. McNee (1960) jako pioniera badań w tej dziedzinie, wskazuje na podstawowy powód wyróżnienia nowego podejścia. Chodzi głównie o to, jak twierdził McNee, że w swoich decyzjach, także tych o charakterze przestrzennym (np. lokalizacja), duże, wielozakładowe firmy różnią
się zasadniczo od dotychczas badanych niezależnych, pojedynczych zakładów. Zwraca się na to uwagę także współcześnie, gdyż tradycyjne spojrzenie na decyzje, także lokalizacyjne, opierało się na koncepcji przedsiębiorstwa, która już nie przystaje do obecnych realiów. Chodzi tu szczególnie
o potrzebę odejścia od jednozakładowego przedsiębiorstwa jako podstawowej jednostki podejmującej decyzje o charakterze przestrzennym (Bathelt,
Glückler 2003b:155). Pomijanie złożoności i różnorodności form organizacyjnych przedsiębiorstwa prowadzi często do równoczesnego pomijania
możliwej różnorodności i odmiennego niż w firmie jednozakładowej traktowania czynników lokalizacji, nie zawsze zgodnego z klasycznym, Weberowskim poszukiwaniem punktu minimalnych kosztów wytwarzania.
Koncentracja na przedsiębiorstwie jako podmiocie badań prowadzi
wręcz do prób sformułowania nowego ujęcia geografii ekonomicznej, ujęcia
relacjonistycznego (relational economic geography). W tym ujęciu kładzie się
szczególny nacisk na znaczenie podmiotów gospodarujących i badanie, jak
one działają w przestrzeni oraz w jakie interakcje wchodzą. Stanowi to więc
odejście od opisu kategorii procesów i prawidłowości przestrzennych
(Bathelt, Glückler 2003a:128). Istotny jest raczej kontekst, w jakim podejmowana jest działalność człowieka, która jest zawsze osadzona w strukturach nieustających relacji społecznych. Przedsiębiorstwa w tym ujęciu nie
są więc niezależnymi jednostkami, ale są ściśle powiązane – przez procesy
wzajemnej komunikacji i dostosowań – ze swoimi dostawcami, klientami
i instytucjami w ich otoczeniu (tamże:126). Podsumowując dotychczasowe
próby analiz tworzonych w tak zarysowanych ramach relacyjnej geografii
ekonomicznej, H.W.C. Yeung (2005b:43) wskazuje potrzebę rozróżniania
trzech wymiarów tych analiz: jednego w odniesieniu do powiązań i napięć
na linii aktor-struktura, drugiego akcentującego relacje w różnych skalach
13
przestrzennych (od lokalnej do globalnej), i wreszcie trzeciego, gdy mówimy o powiązaniach gospodarczych, politycznych, społecznych i przestrzennych. Przyjmując ten punkt widzenia, nie jest możliwe rozpatrywanie
przedsiębiorstwa poza siecią relacji, poza strukturą instytucjonalną, w jakiej
jest osadzone.
Teksty związane z nurtem geografii przedsiębiorstw, powstałe do końca
lat osiemdziesiątych minionego wieku, można podzielić na cztery grupy
(Walker 1989:46). Dotyczą one bowiem albo pewnych tendencji przestrzennych w lokalizacji, jakie wprowadzają kalkulacje prowadzone przez przedsiębiorstwa, albo piętna, jakie zostawia struktura firmy na przestrzennym
podziale pracy, albo wpływu podziału pracy wewnątrz firmy na rozwój
regionalny, albo też ekspansji przestrzennej działalności przedsiębiorstwa.
Wynika z tego, że badania te cechuje traktowanie przedsiębiorstwa jako
„aktywnego podmiotu funkcjonującego w przestrzeni”, który organizuje
działalność gospodarczą (B. Domański 1997:102). To strategiczne decyzje
firm (lokalizacja, wybór rynku i rodzaju działalności, wybór dostawców towarów i usług) kształtują przestrzenny wymiar gospodarki. Dotyczy to zarówno przedsiębiorstw jednozakładowych, jak i tych o bardziej rozbudowanej strukturze.
Podobnie jest z działalnością przedsiębiorstw handlowych, które przez
swoje decyzje lokalizacyjne, poprzez ekspansję przestrzenną, wpływają
aktywnie na lokalny rynek pracy i na przestrzenną organizację działalności
gospodarczej. Szczególnie ważne wydaje się śledzenie aktywnej roli przedsiębiorstw handlowych, gdyż należą one do grupy największych korporacji,
działających, jeśli nie na skalę globalną, to przynajmniej w wielu regionach
świata. Strategiczne decyzje wejścia na dany rynek, to w konsekwencji
liczne ważne, nowe powiązania produkcyjne, logistyczne, społeczne (organizacje zawodowe). Tego typu decyzje pociągają za sobą, jak pisze B. Domański (1997:105), „bezpośrednie skutki w dziedzinie zatrudnienia oraz
pozytywne lub negatywne efekty mnożnikowe w dziesiątkach lub setkach
rozproszonych miejsc w przestrzeni”. Początkowo badania nad wielkimi
korporacjami skupiały się na firmach przemysłowych, ale stopniowo,
w miarę umiędzynaradawiania działalności usługowych, także tego typu
korporacje stały się przedmiotem pogłębionych badań geograficznych.
Obecnie, jak wskazuje chociażby N. Thrift (2003:735-736), tego rodzaju
tematyka należy do podstawowych kierunków w badaniach geograficznych usług. Wśród głównych problemów badań znajdziemy i wielkie firmy
usługowe (rosnącą centralizację usług), i stopień umiędzynarodowienia
14
tych firm (korporacji ponadnarodowych), nierzadko działających na skalę
globalną. Także przedsiębiorstwa handlu detalicznego należą do tej grupy
firm. Od co najmniej dekady w orbicie ich zainteresowań znajduje się również Polska i inne kraje naszego regionu.
Wzrost wielkich organizmów gospodarczych (korporacji transnarodowych) do obecnie obserwowanej skali byłby niemożliwy lub bardzo
utrudniony bez znacznego postępu w technologiach teleinformatycznych,
których szybki rozwój umożliwia łatwiejsze komunikowanie się bez względu na odległość fizyczną. Pozwala to także przebudowywać kształt przedsiębiorstwa, odchodzić od pionowej, hierarchicznej struktury na rzecz bardziej płaskiej. Zmiana liczby szczebli zarządzania nie zmniejsza jednak
liczby istotnych powiązań między elementami składowymi firmy. Przykładem takich nowych struktur są globalne łańcuchy dostaw, których podstawę stanowią firmy z siecią powiązań w różnych skalach przestrzennych
i na różnych płaszczyznach. Zarządzanie przedsiębiorstwem wielozakładowym, działającym na wielu rynkach wymaga, w sensie technicznym,
stworzenia właściwej infrastruktury telekomunikacyjnej. Pozwala ona także
na utrzymywanie stałych kontaktów z setkami lub tysiącami firm współpracujących (jak dostawcy sieci handlowych), a elektroniczna wymiana
danych (electronic data interchange, EDI) to narzędzie szybkiego przepływu
danych dotyczących kolejnych zamówień dostaw i ich rozliczania.
W efekcie pozycja przedsiębiorstwa w badaniach geografii ekonomicznej wydaje się być obecnie coraz pewniejsza, szczególnie w ujęciu relacyjnym. Wzrost stopnia złożoności procesów gospodarczych, ich elastyczności
(outsourcing, offshoring, podwykonawstwo) oraz wzrost skali geograficznej
działania przedsiębiorstwa, przekładają się na potrzebę badania różnorodnych powiązań tworzonych i wykorzystywanych przez firmy.
Na tle powyższych rozważań można twierdzić, że gdy chcemy wiedzieć
więcej o tym, jak zorganizowana jest działalność gospodarcza, należy badać
skomplikowane, wieloaspektowe relacje przedsiębiorstwo-terytorium. Każde przedsiębiorstwo jest – jak inne organizacje społeczne – osadzone przestrzennie i terytorialnie. Zdaniem P. Dickena i A. Malmberga (2001:355)
związki przestrzenne mogą wynikać z konieczności reakcji na odległości
geograficzne i zróżnicowanie przestrzenne dostępności niezbędnych zasobów i możliwości prowadzenia działalności gospodarczej. Równocześnie
firmy można określić według ich zasięgu terytorialnego, czy to mierzonego
wielkością obszaru, na jakim działają, czy wielkością obszaru, z którego rekrutują swoich pracowników, czy wreszcie według obszaru zaopatrzenia.
15
Pojawienie się dużych korporacji handlu detalicznego w Polsce, budowa przez nie rozległej sieci powiązań, wykraczającej często poza granice
kraju, organizacja grupy dostawców i sprzedawców usług logistycznych,
relacje wynikające z obecności dużego obiektu handlowego w często niewielkiej społeczności lokalnej oraz reakcja lokalnego środowiska gospodarczego (głównie handlowego), stwarzają szerokie pole do badania firm
handlowych i relacji, widocznych, a czasem ukrytych, w jakich pozostają.
3. Cele pracy, źródła informacji i układ treści
Cele pracy i pytania badawcze
Sieci handlowe stanowią względnie nowe zjawisko w polskim życiu
społeczno-gospodarczym, gdyż rozwijane są na dużą skalę dopiero od
dwóch dekad. W dotychczas stworzonej literaturze geograficznej brak kompleksowych opracowań podejmujących zagadnienie sieci handlowych jako
główny problem badawczy. Uprawnia to do uznania przedmiotu badań za
interesujący i stawiania pytań, by po odpowiedzi na nie, pogłębieniu i poszerzeniu uległa nasza wiedza na temat powstawania, rozmieszczenia
i funkcjonowania sieci handlowych.
Przedmiot badań (sieci handlowe) jest w części obserwowalny bezpośrednio, gdy mowa jest o rozmieszczeniu przestrzennym placówek handlowych i obiektów z nimi powiązanych (np. centrów logistycznych). Wiele
z tych obiektów ma charakter wielkopowierzchniowy. W części jednak ma
charakter „ukryty”, bowiem tak należy traktować większość powiązań, relacji tworzonych przez przedsiębiorstwa, pojedyncze placówki handlowe ze
swoim otoczeniem gospodarczym i pozagospodarczym.
Praca ta w swoich założeniach ma zarówno cele poznawcze, jak również
teoretyczne (metodologiczne). W warstwie poznawczej najważniejsze wydaje się udzielenie odpowiedzi na pytania związane z pojawieniem się
i funkcjonowaniem zorganizowanego handlu detalicznego w Polsce po 1990
roku. W miarę zadowalający, chociaż zapewne niepełny, opis tego zjawiska
można ująć jako odpowiedzi na otwarte pytania poznawcze. Dotyczą one
następujących kwestii:
 kto inwestuje w Polsce w handlu detalicznym (bliskość kulturowa,
przestrzenna rynku);
 jak postępuje budowa sieci placówek (dyfuzja hierarchiczna w sieci
miast czy raczej sekwencja regionów według bliskości geograficznej
kraju pochodzenia operatora lub bliskości magazynu centralnego);
16
 jakie formaty sklepów są budowane w ramach sieci (hipermarkety,
supermarkety, sklepy dyskontowe, czy sklepy typu convenience);
 jak szybko rozwijają się sieci;
 co (kto) pomaga lub przeszkadza w rozwoju sieci (protesty, konflikty,
sieć drogowa, siła nabywcza, konkurencja)?
W warstwie metodologicznej chodzi głównie o próbę odpowiedzi na
pytanie dotyczące przydatności samej koncepcji sieci (sieci gospodarczej,
sieci biznesu) do wyjaśniania funkcjonowania przedsiębiorstwa handlowego w gospodarce narodowej. Idąc dalej, można poszukiwać odpowiedzi na
pytanie, czy to, co potocznie nazywamy siecią handlową, można nazwać
siecią według definicji stosowanej w naukach społecznych, ekonomicznych,
geograficznych? Jedną z możliwych dróg odpowiedzi na to pytanie, wybraną w tym przypadku, jest posłużenie się pytaniem o charakterze pomocniczym, upraszczającym, ale zwiększającym operacjonalizację badań: jakie
cechy sieci biznesu posiadają sieci handlowe działające w Polsce?
Do odpowiedzi na wyżej wskazane podstawowe pytania może nas
przybliżyć zbadanie bardziej szczegółowych kwestii, odnoszących się
zarówno do wartości (wielkości) zjawiska, czyli wielkości sieci, jak również
tych, które wiążą się ze stwierdzeniem istnienia lub braku zależności pomiędzy zmiennymi (cechami sieci).
W poszukiwaniu prawidłowości w rozwoju sieci handlowych w Polsce
w latach 1996-2012, bo tego okresu dotyczą analizy w drugiej części pracy,
po pierwsze warto zastanowić się nad tym, czy tempo rozwoju sieci (mierzone liczbą nowych sklepów powstających w kolejnych latach) zależało od
formatu/wielkości sklepów (hipermarket, supermarket, sklep dyskontowy). Inaczej ujmując, czy sama wielkość typowego sklepu miała związek
z względnie szybszym lub wolniejszym rozwojem ilościowym sieci handlowej? Po drugie, czy tempo rozwoju sieci (definiowane jak wyżej) zależało
w jakikolwiek sposób od zarządzania placówkami (sklepy własne, franczyza, mieszana forma organizacyjna). Ze względu na dosyć zróżnicowany stopień angażowania kapitału własnego przedsiębiorstwa w rozwój firmy
można zakładać, że łatwiej (szybciej) będzie rozwijać sieć handlową w oparciu o umowy franczyzowe.
Rozwój sieci placówek handlowych w przestrzeni skłania do stawiania
pytań o związki kierunków ekspansji z charakterystyką firmy organizującej sieć detaliczną. Ze względu na duże zaangażowanie przedsiębiorstw
zagranicznych w rozwój sklepów wielkopowierzchniowych w Polsce
17
można postawić pytanie, czy istnieje jakaś zależność między krajem
pochodzenia operatora sieci a geograficznymi kierunkami rozwoju sieci.
Wiąże się to z możliwym wpływem bliskości geograficznej (odległość fizyczna) kraju macierzystego operatora sieci na skalę i kierunki rozwoju
sieci. Kolejny z ważnych aspektów rozwoju przestrzennego sieci wiąże się
z odpowiedzią na pytanie, w jakim stopniu zaplecze logistyczne warunkuje
samą ekspansję sieci (i jej tempo) w kolejnych regionach Polski, do jakiego
oddalenia od centrum logistycznego można rozwijać sieć placówek bez
utraty efektywności ekonomicznej i pozycji konkurencyjnej przedsiębiorstwa. Dotychczasowe analizy nie dają jednoznacznej odpowiedzi.
Wreszcie ostatnie, chociaż nie mniej ważne pytanie dotyczy samego
problemu metodologicznego, czyli koncepcji sieci. Chodzi głównie o to, czy
i w jakim stopniu działające na polskim rynku detaliczne sieci handlowe
można nazywać sieciami biznesu w rozumieniu nauk ekonomicznych
(nauk o zarządzaniu).
Zakres pracy
Opracowanie obejmuje swoim zakresem zagadnienie sieci placówek handlu
detalicznego, powstałych w Polsce od połowy lat dziewięćdziesiątych XX
wieku do końca roku 2012. Szczególnie szeroko przedstawiono zagadnienie
rozwoju ilościowego i przestrzennego sieci handlowych w ciągu 17 lat, od
roku 1995 do 2012. Właśnie od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych
ubiegłego stulecia, wraz z pojawieniem się inwestorów zagranicznych, zjawisko rozwoju sieci uległo wyraźnemu przyspieszeniu. W ujęciu tematycznym interesują nas przedsiębiorstwa handlowe oraz ich placówki (współtworzące sieci handlu detalicznego). Poszukiwanie odpowiedzi na pytania
badawcze wymagało skupienia uwagi na pewnym segmencie handlu detalicznego. W badaniu nie uwzględniono sieci handlowych oferujących towary wyspecjalizowane, skupiając się na placówkach uniwersalnych, czasem określanych jako sklepy oferujące towary szybko rotujące, szybko
zbywalne (Fast Moving Consumer Goods, FMCG). Współcześnie, jak wskazują autorzy (np. Sławińska 2008:45), podział sklepów według specjalizacji
nie zawsze jest celowy, gdyż coraz częściej zaspokajają one różnorodne
potrzeby (np. żywnościowe) i oferują towary wyprodukowane z różnorodnych surowców. Stąd też badane sieci placówek można zaliczyć do
handlu uniwersalnego (Szumilak 2004:25), „pośredniczącego w kupnie lub
sprzedaży towarów dowolnego rodzaju i przeznaczenia w zależności od
zgłaszanych potrzeb” (tamże:26) lub takich, które – zdaniem J. Dietla (1991)
18
– działają w oparciu o sklepy masowej sprzedaży (hipermarkety, supermarkety, sklepy dyskontowe) (za: Szumilak 2004:30). Ważnym kryterium
wyboru rodzaju analizowanych placówek handlu – spośród handlu uniwersalnego – był sposób organizacji stacjonarnej sprzedaży detalicznej,
czyli format sklepu. Na format sklepu, określający standard obsługi, składają się: asortyment, wielkość powierzchni sprzedażowej, metoda obsługi,
lokalizacja, poziom cen i zakres świadczonych usług handlowych (Sławińska 2008:52). Ze względu na uniwersalny asortyment, wielkość powierzchni sprzedażowej (co najmniej 400 m2) i dominację samoobsługi,
wybrano sieci handlowe operujące w formacie hipermarketów, supermanketów i sklepów dyskontowych, nazywane też nowoczesnymi kanałami
dystrybucji towarów i/lub handlem wielkopowierzchniowym. Poza formatem sklepów wchodzących w skład sieci handlowej kryterium selekcji
stanowił sposób zarządzania handlem (Szulce 1998:79) lub – w innym
ujęciu – sposób organizacji działalności handlu (Ciechomski 2010:39).
Według sposobu zarządzania, wszystkie przedsiębiorstwa handlu detalicznego dzielimy na handel zorganizowany i niezależny, przy czym do pierwszej kategorii zalicza się „przedsiębiorstwa wielosklepowe, tzw. filialne,
a także korporacyjny handel łańcuchowy i spółdzielczość konsumentów”
(Szulce 1998:79).
Ostatecznie wyniki badań prezentowane w części drugiej pracy obejmują ponad 30 sieci handlu detalicznego w czterech formatach: hipermarketów, supermarketów, sklepów dyskontowych i sklepów typu convenience,
działających jako handel zorganizowany, czyli w sieciach prowadzonych
przez przedsiębiorstwa wielozakładowe lub w formie zorganizowanej grupy niezależnych detalistów (system franczyzowy). Wszystkie uwzględnione
sieci posiadały w końcu 2012 roku ponad 12 tysięcy placówek rozmieszczonych na terytorium Polski. W analizie pominięto placówki handlu tradycyjnego, czyli jednozakładowe przedsiębiorstwa handlowe, tj. niezależnych detalistów sprzedających towary we własnych lub wynajmowanych
obiektach3. Nie uwzględniono w tych analizach także sieci handlu spółdzielczego, głównie z racji trudności w dotarciu do wiarygodnych, pełnych
danych o liczbie placówek handlowych i ich rozmieszczeniu przestrzennym. Ograniczenie zakresu badań dotyczy także pominięcia sieci sklepów
W niektórych opracowaniach pojęcie handlu „tradycyjnego” odnosi się nie do sposobu organizacji
przedsiębiorstwa handlowego, ale do niewielkiej powierzchni sprzedaży (w opozycji do handlu
wielkopowierzchniowego) (patrz: Ciechomski 2010:38).
3
19
wyspecjalizowanych w obrocie towarami chemicznymi i kosmetycznymi.
Pominięto także sklepy ze sprzętem RTV i AGD czy meblami oraz te z artykułami wyposażenia wnętrz.
Analiza dotyczy terytorium Polski w jej obecnych granicach, chociaż –
ze względu na pochodzenie firm-operatorów sieci i powiązania tychże sieci
– niekiedy w treści można spotkać fragmenty odnoszące się do relacji gospodarczych wykraczających poza granice Polski. Przykład taki stanowią
opisy eksportu przez sieci handlowe polskich towarów, głównie żywności,
na inne rynki europejskie. W przypadku badań zasięgu przestrzennego
sieci, rozmieszczenia placówek, zakres analizy zawężono jedynie do miast.
Poza kategorią najmniejszych sklepów, zdecydowana większość funkcjonujących w Polsce punktów sprzedaży detalicznej (szczególnie obiektów
wielkopowierzchniowe) występuje w miastach. Stąd też decyzja o przeprowadzeniu analizy dla 908 miast, w których w 2012 roku zamieszkiwało
blisko 23,3 mln osób4.
Poza przypadkami, gdy będzie to niemożliwe z braku danych, układ
przestrzenny palcówek badanych sieci pokazano w kolejnych czteroletnich
interwałach obejmujących lata 1996, 2000, 2004, 2008 i stan na koniec 2012
roku. Oczywiście, nie dotyczy to sytuacji gdy w okresie między momentami
pomiaru doszło do wycofania się sieci z Polski, sprzedania jej innemu inwestorowi lub gdy dana sieć dopiero powstała.
Wielkość sieci handlowej określono liczbą sklepów. Inną charakterystyką każdej z sieci sklepów wielkopowierzchniowych jest zasięg jej oddziaływania. Rozumiemy pod tym pojęciem obszar, z którego sklepy sieci
przyciągają klientów. Dlatego też zasięg oddziaływania sieci jest sumą
obszarów oddziaływania pojedynczych sklepów wchodzących w jej skład.
Trudno bez pomocy zarządcy sieci jednoznacznie określić zasięg oddziaływania pojedynczego, nawet największego sklepu. Operatorzy niechętnie
dzielą się takimi informacjami, uważając je za tajemnicę handlową firmy.
Stąd w badaniach zasięg oddziaływania sklepu wielkopowierzchniowego
wyznaczono przyjmując strefę w promieniu do 20 km od sklepu. Takie
podejście znajduje uzasadnienie w analizach wykonywanych przez instytucje Unii Europejskiej i krajowy Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) przy wydawaniu decyzji o połączeniu/przejęciu przedsiębiorstw i oddziaływaniu tych decyzji na poziom konkurencji na rynku.
Według Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), www.stat.gov.pl
[dostęp: 20.04.2013].
4
20
Zwykle za zaburzenie konkurencji na rynku lokalnym uważa się sytuację,
gdy w wyniku zmiany wśród podmiotów gospodarczych klient miałby do
najbliższej konkurencyjnej placówki dalej niż 20 do 30 minut jazdy samochodem.5 W polskich warunkach, pomijając strefy silnie zurbanizowane,
odpowiada to odległości co najmniej 20 km. Stąd wyznaczanie granic stref
wpływu dla każdego hipermarketu, supermarketu i sklepu dyskontowego
oparto na wartości progowej 20 km od sklepu.
Podstawową jednostką badawczą jest przedsiębiorstwo handlu detalicznego wraz z jego pojedynczymi placówkami, należące do formy handlu
zorganizowanego. Na każdą z tych placówek patrzymy zarówno jako na
element większej całości (przedsiębiorstwa/sieci), jak i obiekt zlokalizowany w konkretnej miejscowości (tutaj: w mieście). Poza standardowymi
wskaźnikami rozwoju sieci w całym kraju, niekiedy – dla pokazania specyfiki sieci (np. gęstości, obecności) – do analizy wprowadza się odniesienia
do jednostek przestrzennych niższego szczebla (województwo, podregion).
Podstawowe źródła
Podstawowe źródła teoretyczne to przede wszystkim opracowania zbiorcze
na temat koncepcji sieci w badaniach socjologicznych (sieci społeczne),
ekonomicznych (sieci biznesu) (Todeva 2006; Czakon 2012) i geograficznych (Domański, Marciniak 2003). Wśród dotychczasowych analiz sieci
społecznych warto wskazać prace o charakterze ogólnym (Castells 1996;
van Dijk 2006; Scott 2000) oraz liczne prace szczegółowe, chociaż nie mniej
istotne (np. Granovetter 1985).
Druga grupa prac odnosi się do zmian w zasadach funkcjonowania
handlu detalicznego. Najważniejsze zagadnienia w tym przypadku to strategie organizacyjne przedsiębiorstw handlowych (T. Domański 2001; 2005),
umiędzynarodowienie handlu detalicznego (Dawson, Mukoyama 2006),
tworzenie regionalnych i globalnych łańcuchów dostaw. Przyczyny i konsekwencje koncentracji i integracji oraz formy integracji i koncentracji
handlu przedstawiono wyczerpująco w dwóch kolejnych opracowaniach
B. Pokorskiej i E. Maleszyka (2002; 2006), w nieco innym ujęciu podobne
zagadnienia prezentuje też praca W. Ciechomskiego (2010).
UOKiK używa w takich przypadkach terminu „rynek lokalny”, czyli obszar położony w promieniu ok. 20-30 min. jazdy samochodem do określonej placówki handlowej. Szerzej np. w decyzji
Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawie zgody na przejęcie przez
Carrefour sieci sklepów Ahold (Decyzja nr DKK-86/2007 (28.06.2007) http://www.uokik.gov.pl/
decyzje_prezesa_uokik3.php [dostęp: 10.12.2008].
5
21
Ze względu na różnorodne relacje, jakie towarzyszą działalności firm
handlowych, należy wskazać przydatność analiz odnoszących się do powiązań z dostawcami towarów sprzedawanych w placówkach należących
do sieci handlowych (Wrigley, Lowe 1996; 2002). Nie bez znaczenia są też
opracowania, w których analizowano relacje organizatorów sieci handlowych w lokalnym środowisku pozagospodarczym (Kłosiewicz-Górecka,
Słomińska 2001). W tym przypadku chodzi głównie o kontakty z władzami
gminnymi, powiatowymi oraz z instytucjami odpowiedzialnymi za kształt
rynku pracy.
Aby możliwe było doprowadzenie analizy przestrzennej do sytuacji
aktualnej (koniec 2012 roku), konieczne było posługiwanie się informacjami
pochodzącymi ze źródeł elektronicznych. Głównym źródłem informacji
o bazie adresowej placówek należących do sieci handlowych były strony
internetowe poszczególnych sieci i/lub operatorów (zarządców) jednej lub
kilku sieci6. Dlatego też podawana liczba sklepów należących do poszczególnych sieci może się różnić od tej, podawanej w opracowaniach zbiorowych w prasie branżowej i w komunikatach prasowych sieci handlowych,
i przez samych operatorów sieci. Stworzenie baz adresowej sklepów wymagało często śledzenia stron internetowych sieci handlowych w kolejnych
tygodniach. Stąd zapis o stanie liczebnym sieci w danym roku oznacza
liczbę placówek, dla których istniały dane na oficjalnej stronie operatora
sieci w chwili kwerendy (od końca grudnia do początku stycznia każdego
roku) Jako uzupełniające źródło o lokalizacji sklepów służyły wydawane
corocznie do połowy poprzedniej dekady, wraz z numerami dwutygodnika
branżowego Handel, tzw. adresografie, zawierające (często niepełne) dane
adresowe sklepów działających w zdecydowanej większości sieci obecnych
w Polsce. Informacje o liczbie sklepów uzupełniono opracowaniem danych
na temat liczby i wielkości miast, w których zlokalizowane były sklepy danej sieci. Źródłem danych o miastach był Bank Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (http://www.stat.gov.pl/bdl).
Szczególnie trudne było ustalenie grupy przedsiębiorstw pozostających
w różnych relacjach ekonomicznych z przedsiębiorstwami zarządzającymi
siecią handlową. Ci ostatni, traktując to niekiedy jako tajemnicę handlową,
bardzo niechętnie udzielali informacji na temat listy firm – dostawców sieci.
Wyjątkiem było Tesco Polska, które informacje (przynajmniej ich część)
o firmach produkcyjnych, od których kupowano towary umieszczane na
6
Zestawienie tych stron umieszczono po spisie literatury.
22
półkach sklepowych, upubliczniało jeszcze klika lat temu na swojej stronie
internetowej. Podobną, jeśli nie większą, trudność stanowiło ustalenie
zestawu pozostałych relacji sieci handlowe-otoczenie. Chodzi tu głównie
o przypadki powiązań sieci (sklepów) ze środowiskiem lokalnym, przypadki zobrazowane konfliktami rodzącymi się w mieście (gminie, powiecie)
na tle lokalizacji nowego wielkopowierzchniowego obiektu handlowego
należącego do jednej z sieci. Względnie proste było jedynie zebranie danych
o obsłudze logistycznej sieci. Najczęściej wymagało jedynie prześledzenia
informacji na oficjalnej stronie operatora sieci handlowej, niekiedy tylko
uzupełnionej danymi ze strony firm specjalistycznych oferujących usługi
logistyczne. Rzadziej dotyczyło to informacji o współpracy z podmiotami
oferującymi tylko usługi transportowe.
W przypadku każdego pojedynczego sklepu podstawowe źródła informacji to oficjalne strony internetowe firm-zarządców sieci oraz prasa fachowa. Wśród najbardziej użytecznych, z punktu widzenia celów pracy, tytułów prasy handlowej, należy wskazać roczniki takich czasopism jak
Handel, Wiadomości Handlowe, Poradnik Handlowca, SupermarketNews (później
DetalDzisiajNetwork) i Detal Dzisiaj. W ustaleniu aktualnej listy konfliktów
przestrzennych z udziałem firm-operatorów sieci pomocna okazała się też
kwerenda lokalnych wydań Gazety Wyborczej.
Układ treści
Praca składa się, oprócz wstępu i podsumowania wyników badań, z sześciu
rozdziałów. Stanowią one elementy składowe dwóch części. Pierwsza
z nich dotyczy zagadnień teoretycznych, metodologicznych, związanych
z samą koncepcją sieci. Druga część pracy traktuje szerzej o rozwoju, organizacji i funkcjonowaniu oraz – w nieco mniejszym zakresie – o skutkach
rozwoju sieci handlowych w Polsce.
Na wstępie części pierwszej (rozdziały pierwszy, drugi i trzeci) przedstawiono najważniejsze zagadnienia związane z dotychczasowym stosowaniem koncepcji sieci w badaniach socjologicznych, ekonomicznych,
z których dorobku korzysta często geografia społeczno-ekonomiczna oraz
z badaniami sieci w geografii, głównie w geografii człowieka. Zrozumienie
cech, zalet i sposobów interpretacji sieci społecznych, kształtowania się
w coraz bardziej globalnym wymiarze sieci gospodarczych, gospodarki powiązań, sieci relacji ekonomicznych, może znacząco pomóc w wyjaśnieniu
zmian związanych z funkcjonowaniem sieci handlowych w życiu społecznym i w przestrzeni gospodarczej Polski.
23
Rozdział drugi to przedstawienie pojęcia sieci, jej definicji w ujęciu
różnych dyscyplin naukowych i różnych dyscyplin w ramach geografii.
Zawarto w nim również zestawienie najczęściej spotykanych w literaturze
przedmiotu rodzajów sieci oraz przypisywanych zwykle sieciom specyficznych cech. Cechy te są odpowiedzialne do pewnego stopnia za domniemane lub rzeczywiste zalety oraz wady tej koncepcji badawczej. Sieć jako
koncepcja pojawia się w różnych kontekstach, dlatego rozdział drugi
kończy próba zestawienia podobieństw i różnic pomiędzy siecią a innymi
pokrewnymi z nią terminami, stosowanymi w wyjaśnianiu zjawisk społecznych, a szczególnie gospodarczych. Poszukiwanie analogii dotyczy takich terminów jak system, łańcuch dostaw, czy chociażby otoczenie przedsiębiorstwa.
Z kolei rozdział trzeci w zamierzeniu autora ma spełniać rolę swoistego
pomostu, przejścia od teoretycznych zagadnień sieci jako sposobu organizacji aktywności ludzkiej i narzędzia badania zachodzących zmian, do konkretnych sposobów organizacji sektora handlu detalicznego. Treść tego
rozdziału dotyczy powstania oraz rozwoju sieci zorganizowanego handlu,
różnorodnych form jego organizacji, od sieci filialnych, przez franczyzowe,
po mieszane, by zakończyć na krótkim opisie współczesnego poziomu rozwoju handlu zorganizowanego, głównie w państwach europejskich.
Takie przedstawienie zagadnień wprowadza w problematykę części
drugiej, czyli w zagadnienia rozwoju, funkcjonowania, a także wybranych
następstw istnienia w Polsce sieci handlu detalicznego. Rozdział czwarty
rozpoczyna krótkie przedstawienie uwarunkowań prawnych rozwoju
handlu zorganizowanego w Polsce. W rozdziale tym zawarto także najważniejsze informacje i statystyki dotyczące rozwoju handlu zorganizowanego
w Polsce. Dotyczy to krótkiego przedstawienia chronologii wydarzeń
w tym zakresie z ostatnich kilkunastu lat, szczególnie od momentu pojawienia się na polskim rynku zagranicznych operatorów sieci handlowych.
Ze względu na temat opracowania i jego geograficzny charakter, ważną
część stanowi w pracy prezentacja obrazu rozwoju przestrzennego sieci
handlowych. Przedstawiono zmiany liczby sklepów należących do sieci,
zmiany zasięgu działania oraz tempo rozwoju przestrzennego sieci. Zagadnienia te odnajdujemy w rozdziale piątym, który rozpoczyna tekst przedstawiający podstawowe sposoby organizowania i zarządzania siecią handlową występujące na rynku polskim. Używając terminologii stosowanej
w analizach sieci gospodarczych, można powiedzieć że ta część pracy dotyczy relacji wewnątrz sieci handlowej (intra-firm). Podstawowe znaczenie
24
mają tu relacje pomiędzy zarządcą (operatorem) sieci a poszczególnymi
placówkami handlowymi. Relacje te mogą wpływać w zasadniczy sposób
na funkcjonowanie całej sieci oraz pojedynczych sklepów. Kolejny fragment
tego rozdziału zawiera analizy zmian liczby sklepów należących do każdej
z badanych sieci. Najwięcej miejsca poświęcono na przedstawienie zmian
rozmieszczenia sklepów w ramach poszczególnych sieci oraz zmian zasięgu
oddziaływania tychże sieci. Analizę tę przedstawiono odrębnie dla sieci
według formatu należących do nich sklepów. Przegląd ten rozpoczyna się
od sieci hipermarketów, po nim następują opisy sieci supermarketów, sklepów dyskontowych oraz kilku sieci sklepów typu convenience.
Z kolei rozdział szósty traktuje o dwóch kolejnych typach relacji, w jakie
uwikłane są największe sieci handlowe działające w Polsce. W ogólnym ujęciu relacje te można podzielić na takie, które występują pomiędzy siecią
a różnymi podmiotami gospodarczymi (inter-firm) oraz te relacje, które
tworzą się w kontaktach pozagospodarczych, zwykle w środowisku lokalnym (extra-firm). Spośród całej gamy relacji biznesowych bardzo ważne są
powiązania sieci placówek handlowych z producentami (dostawcami) towarów sprzedawanych w sklepach oraz z przedsiębiorstwami logistycznymi. Wśród relacji pozagospodarczych chodzi o związki, często konflikttowe, w środowisku lokalnym, w miejscu lokalizacji placówki handlowej.
Pracę zamyka podsumowanie, które zawiera najważniejsze wnioski
z całego badania z próbą wskazania zakresu dalszych badań poruszanych
w pracy zagadnień. Przedstawiono także spostrzeżenia dotyczące już widocznych i mogących się pojawić lub nasilić w przyszłości konsekwencji
społeczno-gospodarczych będących wynikiem dalszego rozwoju sieci handlowych w Polsce.
25