Dobra praktyka rolnicza w uprawie zbóż

Jerzy Grabiński
IUNG Puławy
Dobra praktyka rolnicza w uprawie zbóż
Około 5,3 mln ton tj. prawie 20 % corocznych zbiorów ziarna przeznacza się w Polsce na
cele konsumpcyjne. Aby ziarno mogło być przeznaczone na taki cel musi charakteryzować się
odpowiednimi parametrami jakości, których osiągnięcie wymaga od producenta dużej wiedzy,
terminowości i precyzji przy realizacji wszystkich elementów technologii. Producent decydujący
się na uprawę zboża na cele spożywcze ma świadomość, że nierzadko, pozornie niewielkie błędy
w agrotechnice mogą prowadzić do dużego pogorszenia jakości warunkującej obniżenie ceny
rynkowej lub wręcz do niemożności sprzedaży ziarna na rynku. Dlatego też dla producenta zbóż
jakościowych dbałość o prawidłową realizację wszystkich elementów technologii jest oczywistą
koniecznością. Należy jednak dodać, że producent nie może realizować celu jakim jest wysoki
plon ziarna o dobrej jakości w sposób dowolny ale musi przy tym pamiętać o konieczności
ograniczenia do minimum wpływu na środowisko. Taka technologia, w której producent dba o
cele produkcyjne bez szkody dla środowiska nazwane jest w artykule dobrą praktyką rolniczą.
Artykuł jest odpowiedzią na pytanie: jak producent taką technologię realizuje ?
W technologii produkcji ziarna zgodnej z dobrą praktyką niezmierne istotny jest wybór
odmiany, bowiem to odmiana jest nośnikiem cech decydujących o przydatności ziarna na dany
cel. Na przykład wyróżnia się cztery różne rodzaje odmian pszenicy: E - pszenice elitarne – o
najwyższej jakości, A - pszenice jakościowe, B - pszenice chlebowe, oraz K- na cele ciastkarskie.
Ponadto jest jeszcze grupa odmian oznaczana literą
C, na inne cele (głównie paszowe).
Wybierając konkretną odmianę, producent musi wiedzieć, że różnią się one między sobą
wymaganiami agrotechnicznymi, co przy realizacji technologii należy uwzględnić. Różnice te
dotyczą na przykład wymagań glebowych czy gęstości siewu. Po 2 dekadach istnienia wolnego
rynku można już powiedzieć, ze świadomość roli wyboru odmiany w kształtowaniu jakości jest
wśród producentów na stosunkowo wysokim poziomie. Bardzo dobrym narzędziem do wyboru
konkretnej odmiany są wyniki badań Porejestrowych (PDO) nadzorowanych przez Centralny
Ośrodek Badania Odmian Roślin Uprawnych. Efektem badań prowadzonych w poszczególnych
rejonach Polski w ramach PDO są tzw. Listy Zalecanych Odmian. Dzięki nim producent może
wybrać dla siebie odmianę najbardziej przydatną do osiągnięcia celów produkcyjnych.
Duże znaczenie dla dobrego rozwoju roślin w łanie ma sposób przygotowania pola do
siewu. Przy czym zgodnie z dobrą praktyką uprawa wcale nie musi być intensywna ale wskazana
jest raczej tendencja odwrotna tzn. dążenie do ograniczania jej intensywności. Najlepiej sposób
realizacji takiej uprawy charakteryzuje stwierdzenie: „uprawy tak dużo jak to koniecznie i tak
mało jak to możliwe”. Producenci starają się przestrzegać tej zasady, tym bardziej, że uprawa
roli zwłaszcza głęboka jest droga. Przeprowadzone liczne badania nad wpływem różnych
sposobów uprawy roli na rośliny pozwalają producentom dokonywać odpowiednich wyborów w
tym względzie. Bardzo ważnym dla dobrego wzrostu roślin zbożowych na cele jakościowe jest
dobór odpowiedniej gęstości i terminu siewu. Do określenia gęstości siewu producenci korzystać
mogą na przykład z zaleceń agrotechnicznych IUNG PIB. Każdy producent wie, że
przekroczenie określonej normy wysiewu powoduje nadmierne zacienianie się liści i zwiększoną
konkurencję pomiędzy poszczególnymi roślinami. W efekcie rośliny są bardziej podatne na
choroby i wyleganie, zmniejsza się produktywność kłosów i w związku z tym spada plon ziarna z
jednostki powierzchni. Niezmiernie istotne znaczenie dla produkcji zbóż ma także termin siewu.
Optymalny termin siewu dla zbóż ozimych przypada dla większości obszarów Polski na 3
dekadę września. W przypadku zbóż jarych optymalny termin siewu przypada najczęściej na 3
dekadę marca lub pierwszą dekadę kwietnia.
Dobrze przygotowane pole obsiane ziarnem
siewnym o dobrej jakości, w odpowiednim terminie i w zalecanej gęstości to ważne elementy
dobrej praktyki warunkującej prawidłowy wzrost roślin w łanie.
Jednym z najważniejszych czynników w agrotechnice zbóż jest nawożenie, bowiem jego
wpływ na jakość ziarna jest bardzo duża. Producenci podchodzą do niego ze szczególną uwagą
także dlatego, że koszty nawożenia są bardzo wysokie. W opracowywanych zgodnych z dobrą
praktyką zaleceniach nawozowych szczególny nacisk kładzie się na bilans składników
pokarmowych na poziomie pola, zmianowania oraz gospodarstwa. Za optymalne można w takiej
technologii uważać takie nawożenie, w którym ilość zastosowanych składników pokarmowych w
nawozach równa się ich ilości wyniesionej z plonem. Uzyskanie takiego stanu równowagi jest
bardzo trudne, wymaga bowiem od producenta bardzo precyzyjnego określania potrzeb
nawozowych. Podstawowe znaczenie ma w związku z tym z jednej strony dobra znajomość
zawartości przyswajalnych form w glebie a z drugiej umiejętność przewidywania wysokości
uzyskiwanych plonów. Przykładowe dawki nawożenia fosforem i potasem dla pszenicy w
zależności od zasobności gleby i wysokości plonu podano w tabeli 1.
Tab. 1
Dawki fosforu i potasu pod pszenicę w zależności od zasobności gleby (w kg P2O5 (K2O) /ha)
Zasobność w P2O5
Bardzo Niska Średnia Wysoka
niska
45-85 35-70 25-55
15-30
Bardzo
wysoka
0-15
Bardzo
niska
65-130
Niska
Zasobność w K2O
Średnia Wysoka
50-105
40-80
30-60
Bardzo
wysoka
20-35
Z uwagi na to, że w Polsce dominują gleby ubogie w fosfor i potas, przy określaniu potrzeb
nawożenia tymi składnikami oprócz pobrania przez rośliny można uwzględniać także naddatek
składników na poprawę zasobności gleb. Naddatek ten zgodnie z dobrą praktyką nie powinien
przekraczać 50% ilości składników pobieranych przez rośliny.
Azot jest składnikiem, któremu producent poświęca najwięcej uwagi. Jest on bowiem
bardzo mobilny, podlegający silnie procesom wymywania, ulatniania form gazowych lub
immobilizacji przez mikroorganizmy glebowe. Aktualnie najbardziej polecaną metodą określania
dawki azotu pod poszczególne gatunki roślin uprawnych jest metoda bilansowa polegająca na
określeniu dawki całkowitej azotu w oparciu o następujące informacje:
-plon osiągalny na glebie danego kompleksu
-plon minimalny na glebie danego kompleksu
-pobranie jednostkowe danego gatunku
-współczynnik wykorzystania nawozów
Plon osiągalny jest to plon możliwy do uzyskania na danym stanowisku w warunkach
optymalnego zaopatrzenia roślin w składniki pokarmowe i normalnym przebiegu pogody. Plon
minimalny jest to plon możliwy do uzyskania na danym polu bez nawożenia mineralnego, czyli
w oparciu o naturalną zasobność. Zapotrzebowanie na azot z nawozów określa się według
poniższego wzoru
ZAPOTRZEBOWANIE NA AZOT Z NAWOZÓW = POBRANIE Z PLONEM
OSIĄGALNYM – POBRANIE Z PLONEM MINIMALNYM
Ostatnim krokiem do ustalenia dawki całkowitej azotu jest podzielenie obliczonej w
powyższy sposób dawki całkowitej przez tzw. współczynnik wykorzystania azotu z nawozów
mineralnych, który najczęściej wynosi około 0,6-0,7. Określoną za pomocą tych obliczeń dawkę
producenci rozdysponowują według poniższego schematu:
1. jesień - w zasadzie proponuje się stosować azot tylko w przypadku przeorywania słomy.
Na każdą tonę przeorywanej słomy powinno przypadać 8 kg N
2. 1-sza dawka wiosenna - zboża ozime – w czasie ruszenia wegetacji; zboża jare pod
uprawkę przedsiewną, 40-60% dawki całkowitej
3. 2-ga dawka wiosenna – w fazie strzelania w źdźbło zboża ozime i jare, 30-40% dawki
całkowitej
4. 3-cia dawka wiosenna - tylko pod pszenice na cele piekarnicze, 7-10 kg na każdą tonę
przewidywanego plonu ziarna
Opisany sposób podziału należy stosować dla dawek całkowitych większych niż 50 kg.
Dawki mniejsze można stosować jednorazowo - w czasie ruszenia wegetacji pod zboża ozime,
przedsiewnie pod zboża jare. Jedynie na polach z dużymi spadkami przekraczającymi 10%
jednorazowa dawka N nie powinna być wyższa od 20 kg na hektar.
Dla zwiększenia precyzji w określaniu pierwszej wiosennej dawki azotu producenci mogą
wykonywać testu Nmin, który polega na oznaczeniu zawartości azotu mineralnego w profilu
glebowym na poziomach 0-30, 30-60 i 60-90 cm, natomiast dla ściślejszego określenia potrzeb
nawozowych w kolejnych fazach wzrostu przydatny może być test na zawartość azotu ogólnego
w soku roślinnym. Należy dodać, że producenci zbóż w planowaniu nawożenia mogą korzystać
także z programów komputerowych. Przykładem takiego programu przydatnego do sporządzania
planów nawożenia w gospodarstwach rolnych jest opracowany w IUNG PIB NawSald, który daje
możliwość ścisłego określenia wszystkich źródeł składników pokarmowych w gospodarstwie.
Integralną częścią programu NawSald jest moduł umożliwiający symulowanie produkcji
nawozów naturalnych na podstawie informacji o produkcji zwierzęcej w gospodarstwie. Dawki
nawozów mineralnych są w wymienionym programie wyliczane jako różnica pomiędzy
potrzebami pokarmowymi roślin a ilością składników wnoszonych do gleby w nawozach
naturalnych i dopływających z innych źródeł (przyorane produkty uboczne, wiązanie azotu przez
rośliny motylkowate, opad atmosferyczny).
Nie mniejszą uwagę niż na nawożenie producenci ziarna zbóż na cele jakościowe
przykładają do ochrony roślin. Stosując się do zasad dobrej praktyki muszą oni dążyć do
ograniczania ilości stosowanych środków ochrony a drogą do realizacji takiego celu jest
prawidłowa realizacja zasad uprawy związanej z płodozmianem, uprawą roli, sposobem i
terminem wykonania siewu oraz nawożeniem zbóż. Właściwa realizacja tych wszystkich
elementów technologii prowadzi na ogół do sytuacji, w której niebezpieczeństwo masowego
wystąpienia chwastów, chorób czy szkodników jest stosunkowo niewielkie. Na przykład
zabezpieczenie dobrych warunków do szybkiego wzrostu roślin po siewie (dobre przygotowanie
roli do siewu, odpowiedni termin i gęstość siewu) powoduje, że powstaje dobrze zwarty łan
zboża, na tyle silnie konkurujący z chwastami, że stosowanie herbicydów nie zawsze jest
konieczne lub wystarczy zastosowanie małej ich dawki. Trzeba tutaj wspomnieć o bardzo ważnej
zasadzie zgodnej z zasadą dobrej praktyki mówiącej, że nie jest konieczne całkowite zniszczenie
agrofaga. Znajomość tej zasady daje możliwość, często dużego ograniczenia wysokości
stosowanych dawek środków ochrony roślin. Drogą do ograniczenia ilości stosowanych środków
ochrony roślin może być także wiedza na temat zróżnicowanej frekwencji agrofagów w
poszczególnych częściach pola. Otóż nierzadko chwasty czy szkodniki występują tylko
miejscowo, co umożliwia zasadnicze ograniczenie oprysku do pewnej części pola.
Niebezpieczeństwo silnego porażenia zbóż przez choroby w zasadniczej mierze zależy od
warunków pogody, dlatego
też ewentualne decyzje odnośnie zastosowania zabiegu
fungicydowego wynikają z obserwacji warunków meteorologicznych. Korzystając z tej wiedzy
producenci mogą stosować środki ochrony roślin tylko wtedy, kiedy istnieje rzeczywiste
zagrożenie w tym względzie (tab. 1). Coraz większą rolę w dobrej praktyce ochrony roślin
odgrywają programy komputerowe (decision support system) umożliwiające ocenę zagrożenia
agrofagiem na podstawie przebiegu warunków pogody. Takie programy opracowano już dla
większości chorób zbóż: Pseudocercosporella herpotrichides, Erisiphe graminis, Rynchosporium
secalis czy Septoria trittici czy grzybów z rodzaju Fusarium.
Ważną rolę w ograniczaniu ilości stosowanych środków ochrony roślin w technologii
realizowanej zgodnie z dobra praktyką odgrywają informacje o progach szkodliwości
poszczególnych agrofagów opracowane przez różnych autorów (głównie z IOR i IUNG).
Tab1.
Orientacyjne warunki sprzyjające rozwojowi wybranych patogenów pszenicy (Instytut
Ochrony Roślin-Państwowy Instytut Badawczy 2008 – „Integrowana ochrona pszenicy”)
Choroby
Łamliwość źdźbła zbóż i
Temp. [ °C]
Deszcz (wilgoć)
Nasłoneczni
enie
dzień
noc
4-12
0-4
Konieczny (wysoka wilgotność)
-
0-20
0
Niekonieczny
Powyżej 8
traw (Oculimacula spp.)
Fuzaryjna zgorzel
podstawy źdźbła i
godz.
korzeni zbóż(Fusarium
spp.)
Mączniak prawdziwy
Niekonieczny (zarodnikuje w suchej,
Mniej niż 5
zbóż i traw (Blumeria
cieplej pogodzie, infekcja-duża
godz. słońca
graminis)
wilgotność w łanie)
Rdza brunatna pszenicy
12-20
12-24
5-12
0-12
(Puccinia recondita)
Septorioza paskowana
10-16
0-10
liści pszenicy
Niekonieczny (rosa, wysoka
Powyżej 5
wilgotność ok. 100%)
godz.
Konieczny (wysoka wilgotność 24-
-
48 godz., wilgotne liście)
(Mycosphaerella
graminicola)
Septorioza plew
14-24
0-14
pszenicy (Phaeosphaeria
Konieczny (rosa, wysoka wilgotność, Rozproszone
wilgotne liście)
światło
Niekonieczny (długa, wysoka
-
nodorum)
Fuzarioza kłosów
(Fusarium spp.)
12-24
5-12
wilgotność)
Reasumując należy stwierdzić, że zgodna z dobrą praktyką rolniczą technologia produkcji
zbóż to proces stosunkowo skomplikowany, do którego realizacji potrzeba szerokiej wiedzy,
często wyspecjalizowanych maszyn i urządzeń a nawet programów komputerowych.