1 zagadnienie paralelizacji kultur paleo litycznych z kulturami
Transkrypt
1 zagadnienie paralelizacji kultur paleo litycznych z kulturami
! i i I i Ч t 1 . I STANISŁAW PONIATOWSKI 1 ZAGADNIENIE PARALELIZACJI KULTUR PALEO LITYCZNYCH Z KULTURAMI ETNOLOGICZNYMI Określona kultura materialna tworzy z określoną kulturą duchową. U s t a l i w s z y p r e h i s t o r i i , można całość podo materialnej w e t n o l o g i i z takąż bieństwa całości jakiejś k u l t u r y w organiczna, zatem wypadek wnosić r o z u m n i e o podobieńslwie kultury d u e h o w e j i w ten sposób objaśniać z prawdopodobieństwem z j a w i s k a k u l t u r o w e p r e h i s t o r y c z n e przez . ekologiczne. Pierwszą próbę takiego zestawienia p r e h i s t o r y c z n y c h i e k o l o g i c z n y c h k u l l u r podjął W . S c h m i d t . Z d a n i e m prof." P o n i a t ó w - skiego próba W . S c h m i d t a j e s t ,za mało przekonywująca, gdyż n i e j e s t oparła n a szczegółowej a n a l i z i e poszczególnych'kultur t ; prehi s t o r y c z n y c h , a raczej dość ogólnej. D l a t e g o p r o f . P o n i a t o w s k i o p r a c o w u j e n a now o to z a g a d n i e n i e . K o r z y s t a z w y n i k ó w W . S c h m i d t a odnośnie do szczegółowego o p i s u k u l t u r e k o l o g i c z n y c h n a j s t a r - i s z y c h , j a k i ziwiązkui między n i m i , a następnie z większą d o k l a d - j nośeią a n a l i z u j e k u l t u r y p r e h i s t o r y c z n e p a l e o l i t u starszego i młod szego. Z a c z y n a o d młodszego, i w n i m o m a w i a kulturę magdaleńską, oryniacką oryniackiej i solutrcjską. gdaleńskiej, Cró Magnon, paleolicie ekologicznej kapskicj z Alpery. widzi właściwy składniki kulturze m a sobie elementy, solutrejska odpowiadające natomiast ma t toteinistyo.Micj. starszym w i d z i prof. Poniatowski starszej e k o l o g i c z n i e i w kulturze dwuklasowej; składniki k u l t u r y W magdaleńskiej rasowy j e s t również'mieszany.* — K u l t u r a zaś m a t e r i a l n a o r y n i a c k a posiada ebiologicznej W i solutrejskiej. T y p ' ślady n a j - k u l t u r y p i g m e j s k i e j w malowidłach k u l t u r y E. Bulando i I 29 Opierając fcuropy się na e t n o g r a f i c z n y c h zdołała, j a k w i a d o m o , analogiach, wyjaśnić prehistoria dużo z a g a d k o w y c h wy tworów i zwyczajów p r z e d h i s t o r y c z n y c h , których n i e u m i a n o w y jaśnić n a i n n e j drodze. N i e t y l k o j e d n a k próbowano paralelizować oddzielne fakty przedhistoryczne z e t n o g r a f i c z n y m i , ale n a w e t cale k u l t u r y . Sollas uważał n p . Australczyków do p e w n e g o s t o p n i a za przedstawicieli k u l t u r y m-ustierskiej, Buszmenów za przedstawi cieli kultury o r y n i a c k i e j l t d . W o b e c rozumienia przez prehistoryków w i e l k i e g o znaczenia, j a k i e p o s i a d a d l a n i c h e t n o l o g i a , się należy, że p r e h i s l o r y c y n i e w y z y s k a l i dotychczas bardzo ważnych wyników, osiągniętych przez dziwić d l a siebie kierunek histo r y c z n y , który coraz s i l n i e j i coraz szerzej o d 20 l a t r o z w i j a w Sparalelizowanie etnologii. wykrytych przez k i e r u n e k ryczny w etnologii k u l t u r zasadniczych się histo z k u l t u i r a i n i p r z e d h i s li) - t y m b a r d z i e j wskaisane, że \У miarę c o r a z lepszego poznawania t y c h o s t a t n i c h p r e h i s l o r y c y coraz m n i e j m ó w i ą o cią głości rozwojowej, migracjom a n a t o m i a s t coraz większe znaczenie przypisują kultur, ich wzajemnym na siebie oddziaływaniom i mieszaniom. Pierwszą próbę s p a r a l e l i z o w a n i a historycznych z kulturami europejskich najstarszymi kultur'przed zrobił etnologicznymi P. W . S c h m i d t ( Y o l k e r imd K u l l u r e n ) , który w s t a r s z y m p a l e o l i cie chce widzieć k u l t u r y : egzogaimczno-monogamiczną' tasmańską i bumerangową, zaś w młodszym p a l e o l i c i e lotemistyczną i d w u k l a s o w a . ani szczegółowej analizy Schmidt kultury zasadnicze: nie przeprowadza poszczególnych kultur jednak paleolitycznych, a n i n i e uwzględnia .zwiasików, zachodzących pomiędzy tyj ni kul turami. Dla przeprowadzenia ściślejszej analizy etnologiczno-histo- rycznej k u l t u r p r z e d h i s t o r y c z n y c h biorę p o d uwagę w p r a c y , któ rej w y n i k i krótko t u referuję., co następuje: l - o związki zacho dzące pomiędzy poszczególnymi k u l t u r a m i p r z e d h i s t o r y c z n y m i • 2 - 0 związki zachodzące między p r a k u l l u r a m i i kulturami — zasad n i c z y m i — S - o r a s y p i e r w o t n e , odpowiadające według m y c h b a dań k u l t u r o m z a s a d n i c z y m Co się t y c z y i prakulturom. p u n k t u ; 2-o, to opieram się na wynikach P. * ] 50 I S c h m i d t a , według którego z kulturą bumerangową wiąże się k u l - 1 t u r a d w u k l a s o w a , w z g l ę d e m której j e s t znów b a r d z o bliską k u l - l t u r a łuku. Z d r u g i e j zaś s t r o n y z kulturą tasmańską wiąże S c h m i d t I kulturę 5 tolemistyczną, a z tą ostatnią kulturę wolno-patriai- c h a l n a . T a o s t a t n i a j a k o posługująca się m e t a l a m i p r z y p a r a l e l i - • z a c j i s t a r s z y c h k u l t u r p r z e d h i s t o r y c z n y c h e u r o p e j s k i oh oczywiście ;. n i e w c h o d z i w grę. Również i k u l t u r a łuku ( w o m o - m a r i e r z y s t a ) * z j a w i a się w E u r o p i e już w czasach p o p a l e o l i t y c z n y c h , a że i k u l - j t u r a pasterska p r z y b y w a l a m dość późno, j a k o t y m świadczy b r a k j 1 właściwych tej k u l t u r z e zwierząt d o m o w y c h p r z e d n e o l i t e m , w i e c dla analizy kultur paleolitycznych mają znaczenie głównie: 1) k u l t u r a e g z o g a m i c z n o - m o n o g a m i c z o a , której odpowiadała j asa. p i g m e j ska, ; j j ' " 2) k u l t u r a egzogamiczna plciowo-totemistyczna, której p o d - ; stawą gospodarczą było głównie p r y m i t y w n e myślistwo, 3) k u l t u r a cgzogainiczno-równo-prawna* (bumerangowa), \ w której gospodarce środki spożywcze roślinne odgrywały większą rolę niż i p r o d u k t y mięsne i której odpowiadała rasa o cechach a u s t r a l o i d a ! n o - n eander Laloi da I n у c l i , 4 ) k u l t u r a l o t e m i s t y c z n a , której odpowiadała rasa b r a c h y c e f a l i c z n a , uprawiająca myślistwo n a w y ż s z y m p o z i o m i e , się głównie ; \ a) k u l t u r a d w u k l a s o w a , której odpowiadała r a s a dolichocef a l i c z n a , zajmująca l ( j kopieniactwem. Z a c z y n a m od młodszego p a l e o l i t u , j a k o dającego więcej p u n któw o p a r c i a d l a a n a l i z y , p r z y c z y m poprzestaję t u n a r o z p a t r y waniu, poszczególnych pozostawiając innym kultur przedhistorycznych, szczegółową jako analizę'poszczególnych mów. J a k zaznaczyłem, P. W . S c h m i d t w i d z i w m ł o d s z y m l i c i e k u l t u r y zasadnicze, kultura magdaleńska całości, pozio paleo tolemistyczną i d w u k l a s o w a . I s t o t n i e n p . charakteryslycz- j n y c h dla k u l t u r y — lolemislycznej, j a k n p . miotacz, h a r p u n , p r a w - J dopodobnie posiada obok wylworów. t o t e m i z m i t d . . również i w y l w o r y , właściwe k u l t u r z e d w u k l a s o w e j , j a k n p . tańce w m a s k a c h , przedstawione według B r e u i l ' a n a r y s u n k a c h z A b r i Mćge. Z a złożonością k u l t u r y m a gdaleńskiej 'z co n a j m n i e j dwóch różnych k u l t u r składowych p r z e - i 31 mawiają również j e j związki z j e d n e j strony z kulturą oryniacką, a z d r u g i e j z kulturą solutrcjską. M i e s z a n e m u t u r y magdaleńskiej dobrze charakterowi odpowiada mieszany kul c h a r a k t e r współ czesnej r a s y Gró-Magnońskiej, wykazującej .pewne związki z rasą oryniacką, a l e posiadającej рога t y m i i n n e d o m i e s z k i rasowe, o c z y n i świadczy n p . w y s o k i w z r o s t tej rasy, będący o b j a w e m L u x u r a c j i , występującej właśnie u mieszańców r a s o w y c h . . J a k i m b y t ten d r u g i "składnik rasy Cró-Magnońskiej i czy n i e mógi o n być n o s i c i e l e m k u l t u r y s o l u t r e j s k i e j ? P o n i e w a ż n i e z n a m y jeszcze d o tąd rasy, która była nosicielką k u l t u r y poznano już bardzo solutrejskiej, jakkolwiek w i e l e s t a n o w i s k s o l u t r e j s k i e h , więc n i e jesl wyłączone, że szczątki n o s i c i e l i t e j k u l t u r y m o « ł y sie n i e z a c h o wać u p . w s k u t e k z w y c z a j ó w pogrzebowych, rze. T o o s l a l n i e przypuszczenie właściwych lei kultu¬ staje się b a r d z o prawdopodobnym, jeżeli wziąć p o d uwagę, żc n a p o d s t a w i e t u r y s o l u t r e j s k i e j można wnosić k u l t u r a totemistyczna uniemożliwiający iż " ł o w n y m jej składnikiem b v h w której występuje pochówek zachowanie sic kości. Widząc nMformowy jako "łowny składnik w k u l t u r z e s o l u t r e j s k i e j kulturę zasadniczą lole.uishczną. dopatruje się natomiast kultury zasadniczej g l o w n e - o składnika w k u l t u r z e o r y n i a c k i e j oprócz p e w n y c h dwukHsowej' Przemawiają i te t a k t y wspólnych jako za t y m żc t - o z t r z e c h typów'rasowych, występujących w A u r i g n a c i e n , a mianowicie Cro-Magnon, Grimaldi i Homo o s t a t n i ściśle się wiąże z t y p e m r a s o w y m , aurignacensis. len odpowiadającym we dług m y c h badań k u l t u r z e zasadniczej dwukłasowej; 2-u z n a l e z i o n e zostały p e w n e f o r m y Aurignacien przejściowe a M o u s l r i e n ( n p . w Mouslieres, FAbri pomiędzy Audi, n o n - P a i r . T u n i s i e , S y c y l i i Ud), co, biorąc p o d uwagę, że r i e n daje się sparalelizować z kulturą bumerangową, daje Pair- Mousledosko nalą zgodność ze związkiem pomiędzy kulturą d w u k l a s o w a a b u merangową. J a k o główny e l e m e n t składowy M o u s t e r i e n otrzymuje kulturę bumerangową zarówno n a p o d s t a w i e rasowych, jak i kulturowych. W Mousterien są j e d n a k związków i całkiem już o d m i e n n e d o m i e s z k i k u l t u r o w e . Biorąc p o d uwagę z n a l e z i e n i e przez Peyrony i innych obok tzw. « Mousterien class ique» również •i2 i .Mouslerien de tradition acheuleenne*, co upoważniło Ober- n i e i e r a do t w i e r d z e n i a , że M o u s t e r i e n powstało p o d w p ł y w e m o d działywania A c h c u l e e n n a P r a m o u s t e r i e n , paralelizuję właśnie tę ostatnia kulturę z kulturą zasadniczą bumerangową, podczas g d y kulturę Acheulską ze względu n a j e j związki z kulturą s o l u l r e j ską należy m o i m z d a n i e m paralelizować bądź z kulturą cgzoga- юiczno-.płciowo-tolemistyczną, stadium bądź jakimś wczesnym t o l e m i i s l y c z n e j . T a o s t a t n i a paralelizaeja p o z w a l a kultury zrozu mieć zarówno to, skąd się wzięła brachycefalia wśród n e a n d e r t a kul loidów krapińskieh, j a k i t o , skąd przedostały się w y t w o r y tury i n t e r n i s t y c z n e j do k u l t u r y o r y n i a c k i e j jeszcze przed p r z y b y c i e m k u l t u r y ' s o l u t r e j s k i e j do E u r o p y z a c h o d n i e j Paraleiizowanie z kultur staropalcolitycznycb paraleiizowanie ze w s c h o d u ! k u l t u r a m i "etaologicznymi jest o w i e l e .najstarszymi t r u d n i e j s z e , niż podobne k u l t u r młodszego p a l e o l i t u ze względu n a to. że d l a p r a k u l l u r b r a k n a m obecnie u s t a l o n y c h typów narzędzi k a - j mieniiych, które z n ó w są p r a w i e l u b przeważającymi j w y t w o r a m i w szczątkach starszego p a l e o l i t u . Z tego właśnie p o - \ w-odu bezpodstawnym było jedynymi już 1 w s t a r s z y m p a l e o l i c i e e u r o p e j s k i m występowała p r a k u l t u r a eg-zo- przypuszczenie Schmidta, iż J gamiczno-monogamicinia. która, j a k w i a d o m o , zupełnie n i e p o s l u - j guje się jakimiś u s t a l o n y m i t y p a m i narzędzi kaniieomych. T o też j o występowaniu tej k u l t u r y w czasach p r z e d h i s t o r y c z n y c h można wnosić na p o d s t a w i e całkiem i n n y c h d a n y c h , nip. stwierdzając, w y stępowanie odpowiadającej tej k u l t u r z e ' r a s y pigmej skiej' w o d nośnych k u l t u r a c h przedhistorycznych. Otóż śladv rasy pigmej s k i e j m a m y w E u r o p i e dopiero wodem choćby w g ó r n y m p a l e o l i c i e , czego d o słynne malowidła kapskie. m A l p e r y , ogłoszone przez B r e u i l ' a . N a malowidłach t y c h w i d z i m y d w i e zupełnie o d mienne rasy: jedna z nich m a bardzo n i s k i w z r o s t , silną l o r d o sis i penis w p o z y c j i c h a r a k t e r y s t y c z n e j d l a p i e r w o t n e j rasy p i g - niejskiej, wzrost, w pozycji 1 n o r m a l n e j i b r a k j e j lordosis. O b i e te rasy posiadają .różne o z d o b y | ciała np. o d m i e n n e uczesanie i odmienną broń; mężczyźni małego I w z r o s t u trzymają łuki refleksyjne w z g l . polrefleksvjne, ] druga natomiast m a wysoki penis «dv l v m - czasem w y s o c y posiadają jakiś i n n y oręż; k o b i e t y w y s o k i e j rasy- I 'ЛЬ noszą długie szaty do kostek, g d y k o b i e t y niskiej rasy mają ró w n i e skąpą odzież j a k i c h mężczyźni. Biorąc p o d u w a g ę z w y c z a j e p o g r z e b o w e , panujące w rze egzogamicmo-monoganucznej, nie można się kultu dziwić, że szczątki i b e r y j s k i c h P i g m e j ó w k a p s k i c h n i e miały szans n a p r z e c h o w a n i e s i c d o n a s z y c h czasów. J e d y n i e t a m , gdzie k u l t u r a .pig m e j s k a mieszała się z i n n y m i k u l t u r a m i , m o g ł y się również za chować i szczątki k o s t n e mieszańców o m n i e j .lub więcej wyra żonych c e c h a c h p i g n i o i d a l n y c h . Z a t a k i właśnie t y p m i e s z a n y .po c h o d z e n i a częściowo p i g m e j s k i e g o występujący nych obok typu uważam długogłowego w typ brachycefaliezny, śmietniskach kuchen U i r d e m i a s k i c h w Mugem ( w d o i . T a j o ) , co świadczy z a r a zem, że k u l t u r a tardenuaska miała j a k o j e d e n ze s w y c h składni ków kulturę egzogamiczno-monogamiczną. P o n i e w a ż k u l t u r a tar d e n u a s k a była końcową kulturą kapską, więc n a t u r a l n i e g ł ó w n y m j e j składnikiem, p o d o b n i e j a k k a p s k i e j , mogła być j e d y n i e l a sama k u l t u r a , która stanowiła główną składową o r y n i a c k i e j , a w i c i e k u l t u r a d w u k l a s o w a . Podłoże r a s o w e k u l t u r y wyjaśnia, skąd się w z i ą ł doskonale l i c z n v obok w Mugem dwuklasowej t y p d o l i choc ef a- brachycefaliczncgo. wyżej wymienionego miano D o d a m , że kultura egzogamiczno-monogamiczną niosła już oddziaływać i n a kulturę oryniacką, co można wnosić zarówno z obecności •ncqroid 6 w a. właściwie p i g m o i d ó w w g r o t a c h G r i m a l d i , j a k i py<di s z e r c ™ s t a t u e t e k k o b i e c y c h ie\vbrew oryniackich Zaznaczę stealojednak u s t a l o n e m u m n i e m a n i u steatopygii n i e u w a ż a m z a c e chę właściwa c z y s t e m u t y p o w i p i g m e j s k i e m u . ale wiąże ja w l a - śnie z mieszańcami P i g m e j ó w z r a s a m i wysokoroshank Co się tyczy k u l t u r y a z y l s k i c j , to z g o d n i e z poglądami p r e historyków, widzących w n i e j e l e m e n t y zarówno późnomagdaleńskie j a k i t a r d r a i u a s k i e , p o s i a d a o n a j a k o s w e azęści składowe l e k u l t u r y zasadnicze, które, j a k w y ż e j zaznaczyłem, weszły zarówno w skład k u l t u r y magdaleńskiej j a k i t a r d e n u a s k i e j . Poza wszakże-występuje t u j u ż oddziaływanie k u l t u r y nimi wotao-macierzy- slej, która s t a n o w i następnie j e d e n z w y r a ź n y c h składników k u l t u r y M a g l e m o s c . j a k o t y m świadczą l y j i o w e d l a k u l t u r y macierzystej Lud. T. pochewki XXXVIII do siekier, występujące w wolno- Maglemose 'S 34 i m y l n i e brane m wytwory. s a m e s i e k i e r y , przez prehistoryków, oraz Kultura wolno-macierzysta odgrywa jeszcze inne większą rolę j a k o g ł ó w n y składnik k u l t u r y kampińskiej, a d a l e j staje się j e d n y m z wcześniejszych składników w i e l u wtórnych k u l t u r n e o litycznych. Zdając sobie należycie sprawę z tego, że ostateczna analiza histoi-yezno-etnologiczraa n i e może być o b e c n i e d o k o n a n a zarówno ze względu na fragmentaryczność d a n y c h p r z e d h i s t o r y c z n y c h j a k i niewystarczającą znajomość kultuir z a s a d n i c z y c h z p r a k u l t u r a m i i zachodzących między n i m i z w i ą z k ó w , sądzę j e d n a k , że już dziś próba s i k a r a l e l i z o w a n i a k u l t u r p r z e d h i s t o r y c z n y c h z p r a k u l t u r a m i i kulturami zasadniczymi może dać, b a r d z o zarówno d l a p r e h i s t o r i i j a k i d l a e t n o l o g i i . I I 1 f, I I I interesujące wyniki