Identyfikacja czerwonych barwników organicznych w tablicowym

Identyfikacja czerwonych barwników organicznych w tablicowym

MALARSTWO
Witold Nowik
Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques (LRMH),
Champs-sur-Marne
Justyna Olszewska-Âwietlik
Zak∏ad Technologii i Technik Malarskich, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa
Uniwersytet Miko∏aja Kopernika w Toruniu
IDENTYFIKACJA CZERWONYCH BARWNIKÓW ORGANICZNYCH
W TABLICOWYM MALARSTWIE GDA¡SKIM 2. PO¸. XV WIEKU
W
badaniach obrazów wa˝nà rol´ odgrywa identyfikacja materia∏ów. Na jej podstawie mo˝na
m.in. okreÊliç cechy charakterystyczne poszczególnych dzie∏. Ponadto precyzyjne ustalenie sk∏adu materia∏owego niesie ze sobà informacje dotyczàce historii technologii powstawania obiektów. Istotne jest
tak˝e poznanie, które materia∏y by∏y typowe dla poszczególnych szkó∏ malarskich lub indywidualnych
artystów. Zw∏aszcza w przypadku dzie∏ niesygnowanych, jak ma to miejsce np. w epoce Êredniowiecza,
wa˝ne jest odnalezienie cech wspólnych, pozwala to
bowiem na ewentualnà ich klasyfikacj´.
W zwiàzku z podj´ciem badaƒ nad technikà
i technologià malarstwa gdaƒskiego z 2. po∏. XV w.
starano si´ wyodr´bniç cechy typowe dla tego warsztatu1. Jednym z elementów przydatnych przy ich
okreÊlaniu jest identyfikacja barwników organicznych u˝ytych w postaci laków. Laki z chemicznego
punktu widzenia sà oboj´tnymi kompleksami koordynacyjnymi, w których jonem centralnym jest kation
metalu (historycznie najwa˝niejszy jest Al, ale równie˝ Fe, Sn, Cu, Cr), zaÊ ligandami aniony zwiàzków
barwnych (najcz´Êciej antrachinoidy lub flawonoidy).
Bywajà one proste, gdy z kationem skoordynowane sà identyczne ligandy, lub mieszane, gdy jon
centralny koordynuje dwa lub wi´cej rozmaitych
ligandów (np. jednoczeÊnie alizaryn´ i purpuryn´).
Laki te, po otrzymaniu, mogà byç u˝yte jako
dyspersje w spoiwie lub stràcone na optycznie
neutralnym noÊniku (zwykle bieli), np. CaCO3,
CaSO42H2O, Pb3(CO3)2(OH)2 i in. W myÊl tej definicji bezpoÊrednie dyspersje (np. indygo) lub roztwory niektórych barwników (np. ˝ó∏cieƒ z kurkumy
lub ˝ó∏cieƒ szafranowa) w spoiwie, jak te˝ pigmenty
otrzymane przez zwyk∏e osadzenie dowolnego barwnika na noÊniku przez odparowanie z jego roztworu
lakami nie sà.
Barwnik i jego „êród∏o”
Problem samej nazwy „barwnik” jest innej natury.
Barwnikami okreÊla si´ bowiem jednoczeÊnie, i w sposób intuicyjny, z∏o˝one wyciàgi z materia∏u biologicznego oraz ich pojedyncze sk∏adniki barwne 2. Na
nasze potrzeby przydatne jest rozró˝nienie obu poj´ç.
Przez „barwnik” b´dziemy rozumieç barwny ekstrakt
z okreÊlonego êród∏a (np. czerwieƒ krapowa, karmin
itp.), zaÊ „sk∏adnikiem barwnika” nazwiemy pojedynczy zwiàzek chemiczny wchodzàcy w jego sk∏ad (np.
alizaryna, kwas karminowy itd.).
1. Predella przedstawiajàca sceny m´czeƒstwa Êw. Adriana z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, 1460-1470. Fot. A. Skowroƒski.
1. Predella depicting the martyrdom of St. Adrian in the Basilica of the Holy Virgin Mary in Gdaƒsk, 1460-1470. Photo: A. Skowroƒski.
71
Przez „êród∏o barwnika” nale˝y rozumieç okreÊlony
gatunek roÊliny lub zwierz´cia, z którego go otrzymano.
Odpowiedê na pytanie dotyczàce êróde∏ pochodzenia czerwonych barwników organicznych w badanych obiektach mo˝e byç pomocna w okreÊleniu
2. Predella przedstawiajàca sceny m´czeƒstwa Êw. Adriana z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, 1460 -1470. Fragment postaci Êw. Judy Tadeusza, widoczny sposób modelowania czerwonego p∏aszcza.
Próbk´ do badaƒ nr 12 pobrano z cienia. Fot. A. Skowroƒski.
2. Predella depicting the martyrdom of St. Adrian in the Basilica of
the Holy Virgin Mary in Gdaƒsk, 1460 -1470. Fragment depicting
the figure of St. Jude Thaddaeus. Visible modelling of the red coat.
Sample no. 12 was taken from the shadow. Photo: A. Skowroƒski.
72
techniki i technologii gdaƒskiego warsztatu malarskiego oraz jego porównaniu z innymi regionami
Polski i Europy.
Polska w okresie Êredniowiecza by∏a znanym
oÊrodkiem produkcji czerwonego barwnika organicznego uzyskiwanego z owada znanego jako czerwiec
polski (Porphyrophora polonica L.)3. Barwnik ten
by∏ eksportowany do ró˝nych regionów Europy4. Na
podstawie przeprowadzonych do tej pory badaƒ polskiego malarstwa Êredniowiecznego mo˝na wysnuç
sugesti´, ˝e laków z czerwca polskiego u˝ywano
w malarstwie ma∏opolskim5. Na Âlàsku zidentyfikowano kraplak, stosowany np. w warsztacie Mistrza
lat 1486-14876. Uzyskano go z wyst´pujàcej doÊç powszechnie na obecnym terytorium Polski marzanny
barwierskiej (Rubia tinctorium L.)7. Na tym tle interesujàca jest identyfikacja rodzaju barwnika u˝ywanego w malarstwie gdaƒskim.
Jak wiadomo, znane pod koniec Êredniowiecza
êród∏a czerwieni organicznych pochodzenia roÊlinnego nie ograniczajà si´ wy∏àcznie do marzanny
barwierskiej. Wiele roÊlin europejskich nale˝àcych
do rodziny Rubiaceae i rodzajów Rubia, Gallium czy
Asperula mog∏o byç potencjalnie u˝ytych do produkcji laków, jako ˝e zawierajà one barwne, czerwone lub pomaraƒczowe, pochodne antrachinonu8.
Równie˝ inne êród∏a, jak importowane z Azji drewno
brazylkowe (Caesalpinia sappan L.)9 lub te˝ czerwienie z porostów (orceiny)10, by∏y w tym okresie
w Europie znane. Nie nale˝y równie˝ zapominaç
o êród∏ach zwierz´cych, takich jak czerwce, kermes
i szelak. W malarstwie polskim mog∏y one pochodziç
z eksploatacji lokalnej lub wymiany handlowej z innymi krajami Europy, Bliskim Wschodem i Azjà.
O ile pozosta∏e êród∏a posiadajà doÊç charakterystyczny sk∏ad, to roÊliny zawierajàce antrachinoidy mogà byç trudne do rozró˝nienia analitycznego z uwagi
na pewnà jakoÊciowà identycznoÊç ich poszczególnych sk∏adników11. Jest to dodatkowo skomplikowane, bowiem otrzymywane laki mog∏y byç mieszaninami ekstraktów z wielu ró˝nych roÊlin zawierajàcych t´ klas´ zwiàzków, czego nie mo˝na wykluczyç,
bioràc pod uwag´ albo ch´ç otrzymania okreÊlonej
barwy i tonu, albo wr´cz przeciwnie – ich podobieƒstwo pod wzgl´dem otrzymanego efektu. Tak˝e
pewne warunki technologiczne, jak sposób przygotowania laku, mog∏y mieç wp∏yw na sk∏ad uzyskanych kompleksów. Nie bez znaczenia jest równie˝
problem starzenia barwników organicznych, które wydajà si´ najbardziej podatne na wp∏yw Êrodowiska wewn´trznego i zewn´trznego ze wszystkich sk∏adników
organicznych malowide∏. Niestety, wszystkie te parametry nie sà dostatecznie dobrze znane, w zwiàzku
z czym szczegó∏owe badania dajà wynik przybli˝ony
w stosunku do precyzyjnego pochodzenia barwnika,
chocia˝ pozwalajà otrzymaç doÊç interesujàcy materia∏ porównawczy.
MALARSTWO
wszystkim z partii szat, pobrano próbki czerwonych
laserunków (il. 1). Opis obiektów i próbek przedstawiono w tabeli. Z tych samych lub zbli˝onych próbek
wykonano przekroje. Na ich podstawie stwierdzono,
˝e laserunki z czerwonych barwników organicznych
zosta∏y po∏o˝one na warstwy podmalowania. W cieniach do czerwieni organicznej dodawano bardzo
cz´sto, dla uzyskania g∏´bszej tonacji, azuryt naturalny lub czerƒ pochodzenia organicznego. Z∏o˝onoÊç
budowy laserunku przedstawiono przyk∏adowo na
il. 5 i 7 (przekrój próbki w Êwietle VIS i promieniach UV)14.
W dalszym ciàgu badaƒ podj´to analiz´ chromatograficznà poszczególnych próbek w celu okreÊlenia sk∏adu i, co za tym idzie, identyfikacji u˝ytych
w nich barwników. Po selektywnej ekstrakcji barwnych zwiàzków organicznych otrzymane roztwory
rozdzielono za pomocà chromatografii cieczowej
i ich g∏ówne sk∏adniki zidentyfikowano przy u˝yciu
sprz´˝onej z nià spektrometrii UV-VIS15. Metod´ t´
wybrano, majàc na wzgl´dzie z jednej strony jej niszczàcy, niestety, charakter w stosunku do pobranych
próbek, z drugiej znacznà dost´pnoÊç i precyzj´
w stosunku do otrzymywanych wyników, pozwalajàcà na omini´cie pewnych s∏aboÊci charakteryzujàcych
3. Retabulum, tzw. Du˝y o∏tarz Ferberów. Rewers, tablica lewa,
scena Zwiastowania, NajÊwi´tsza Maria Panna. Fot A. Skowroƒski.
3. Retable, the so-called Great Ferber Altar. Reverse, left table,
scene of the Annunciation, the Most Holy Virgin Mary. Photo:
A. Skowroƒski.
Przedmiot i metodyka badaƒ
Przedmiotem badaƒ by∏o gdaƒskie malarstwo tablicowe datowane na 2. po∏. XV w.12 Sà to obrazy stanowiàce skrzyd∏a i predelle nastaw o∏tarzowych,
jak równie˝ samodzielne dzie∏a13. Z cieni, przede
4. Retabulum, tzw. Du˝y o∏tarz Ferberów. Rewers, tablica lewa,
scena Zwiastowania, NajÊwi´tsza Maria Panna. Fragment, czerwony p∏aszcz Marii. Próbka nr 15 pobrana z najg∏´bszego cienia.
Fot. A. Skowroƒski.
4. Retable, the so-called Great Ferber Altar. Reverse, left table,
scene of the Annunciation, the Most Holy Virgin Mary. Fragment,
the red coat of the Most Holy Virgin Mary. Sample no. 15 taken
from the deepest shadow. Photo: A. Skowroƒski.
73
A
B
5. Przekrój poprzeczny próbki nr 12: A. Mikrofotografia w Êwietle widzialnym (VIS); B. Mikrofotografia w promieniach UV; 1. ˝ó∏tooran˝owe podmalowanie: minia Pb3O4, niewielki dodatek cynobru HgS i ugru; 2. jasnoczerwone podmalowanie: cynober HgS, biel o∏owiowa
2PbCO3Pb(OH)2; 3) czerwony laserunek: czerwieƒ organiczna – kraplak z marzanny barwierskiej (Rubia tinctorium L.) osadzony prawdopodobnie na wodorotlenku glinu Al(OH)3 – du˝e ziarna o silnej bia∏ej fluorescencji w promieniach UV, niewielki dodatek cynobru HgS;
4) werniks. Fot. Z. Roz∏ucka.
5. Cross-section of sample no. 12: A. Microphotograph in visible light (VIS); B. Microphotograph in UV rays; 1. yellow-orange underpainting: red lead Pb3O4, and a small addition of vermilion HgS and ochre; 2. bright-red underpainting: vermilion HgS, white zinc
2PbCO3Pb(OH)2; 3. red glaze: organic red – madder (Rubia tinctorium L.) probably on aluminium hydroxide Al(OH)3 – large seeds with
strong white fluorescence with UV rays with a small addition of vermilion HgS; 4. varnish. Photo: Z. Roz∏ucka.
nieniszczàce (lub raczej: „nieinwazyjne” albo „nieinterwencyjne”) bezpoÊrednie techniki spektrometryczne16. Dodatkowo do interpretacji wyników
badaƒ mo˝na by∏o wykorzystaç istniejàcà ju˝ baz´
danych dotyczàcà barwników organicznych po-
chodzenia naturalnego, reprezentujàcà oko∏o dwudziestu pierwotnych êróde∏ czerwieni (roÊlin i zwierzàt) ró˝niàcych si´ gatunkiem, pochodzeniem i sposobem przygotowania, ale g∏ównie b´dàcych wyciàgami osadzonymi na w∏óknach17.
Wyniki badaƒ
6. Przyk∏adowy chromatogram zarejestrowany przy d∏ugoÊci fali 420 nm
(próbka nr 12). Ali – alizaryna, Xpu – ksantopurpuryna, Pur – purpuryna. Inny,
charakterystyczny, niezidentyfikowany antrachinoid zaznaczony jest strza∏kà.
6. Exemplary chromatogram registered on wave length 420 nm (sample
no. 12). Ali – alizaryin, Xpu – xanthopurpurin, Pur – purpurin. Another
characteristic and unidentified antraquinone marked with an arrow.
74
Z otrzymanych wyników widaç jasno, ˝e
wszystkie badane czerwienie sà z∏o˝one z pochodnych antrachinonu charakterystycznych dla
materia∏u roÊlinnego. Âwiadczy o tym obecnoÊç
dwóch g∏ównych sk∏adników: alizaryny i purpuryny. Pochodne antrachinonu w∏aÊciwe êród∏om zwierz´cym, jak kwas karminowy, kwas
kermesowy i kwasy lakkainowe, nie zosta∏y wykryte w ˝adnej z próbek, co pozwala wy∏àczyç
u˝ycie koszenili, kermesu i szelaku. Inne êród∏a
roÊlinne tak˝e nie wchodzà w gr´, zwa˝ywszy
na brak ich charakterystycznych sk∏adników
w otrzymanych chromatogramach, w ka˝dym
razie w iloÊciach mo˝liwych do detekcji.
Oprócz g∏ównych sk∏adników antrachinonowych wykryto równie˝ munjistyn´ i ksantopurpuryn´ oraz wiele innych niezidentyfikowanych chemicznie w sposób absolutny, lecz równie˝ charakterystycznych zwiàzków, wskazujàcych na pochodzenie roÊlinne, z roÊlin z rodziny Rubiaceae (il. 6, 8).
OczywiÊcie, mimo du˝ych podobieƒstw
sk∏adu jakoÊciowego poszczególnych próbek
ich sk∏ad iloÊciowy jest doÊç zmienny. W wi´kszoÊci przypadków odpowiada on szerokiej gamie sk∏adów wyciàgu otrzymanego z marzanny
barwierskiej, tzw. krapu (niem. Krapp; Rubia
MALARSTWO
tinctorium L.). Wyjàtki wydajà si´ stanowiç próbki
pochodzàce z Du˝ego o∏tarza Ferberów (próbka nr
14) oraz z Ma∏ego o∏tarza Ferberów (próbka nr 17),
niezawierajàce alizaryny. Fakt ten móg∏by sugerowaç wi´c u˝ycie marzanny dzikiej (Rubia peregrina L.), jednak˝e ich interpretacja wymaga pewnej
ostro˝noÊci z tego wzgl´du, ˝e nie wydajà si´ one
zawieraç rubiadyny18. Dodatkowo detekcja sk∏adników by∏a w tych przypadkach doÊç trudna z uwagi na
ma∏à zawartoÊç barwnika w próbce. Skutkuje to
otrzymaniem wyników obcià˝onych znacznym b∏´dem i obni˝eniem precyzji identyfikacji êród∏a.
A
Podsumowanie
Wyniki badaƒ wykaza∏y, ˝e w gdaƒskim warsztacie
malarskim do wykonania czerwonych laserunków
u˝ywano czerwieni krapowej.
Sposób wykonania laserunków we wszystkich badanych obrazach, tak˝e ich sk∏ad, sà jakoÊciowo zbli˝one. Czerwone elementy kompozycji malarskiej,
w których zastosowano laki, wykonano w technice
wielowarstwowej. Barwnik organiczny wykorzystany
by∏ zarówno w podmalowaniu, jak i warstwie laserunku, cz´sto w mieszaninie z innymi pigmentami.
B
7. Przekrój poprzeczny próbki nr 15: A. Mikrofotografia w Êwietle widzialnym VIS; B. Mikrofotografia w promieniach UV; 1. bia∏a zaprawa
klejowo-kredowa; 2. czarny rysunek: czerƒ roÊlinna; 3. czerwona warstwa podmalowania: cynober HgS, minia Pb3O4, czerwieƒ organicznakraplak; 4. czerwony laserunek: czerwieƒ organiczna – marzanna barwierska (Rubia tinctorium L.), w UV widoczna charakterystyczna
pomaraƒczowa fluorescencja kraplaku, niewielki dodatek czerni roÊlinnej; 5. werniks oryginalny o bia∏ej fluorescencji w UV; 6. werniks
wtórny o b∏´kitnej fluorescencji. Fot. Z. Roz∏ucka.
7. Cross-section of sample no. 15: A. Microphotograph in visible light VIS; B. Microphotograph in UV rays; 1. white glue-chalk ground;
2. black drawing: plant black; 3. red layer of underpainting: vermilion HgS, red lead Pb3O4, organic red – madder; 4. red glaze: organic red
– madder (Rubia tinctorium L.), UV rays present a discernible orangefluorescence characteristic for madder, with a small addition of plant
black; 5. original varnish with white fluorescence in UV rays; 6. secondary varnish with blue fluorescence. Photo: Z. Roz∏ucka.
Wyniki otrzymane dla próbek nr 6 i nr 10
sà tak˝e trudne do interpretacji, poniewa˝
zliczanie powierzchni wykrytych pików daje
ma∏e i wàtpliwe wartoÊci. Poza tym ich
charakterystyka ogranicza si´ tylko do 1-2 pików, nie dajàc wystarczajàcej liczby przes∏anek do absolutnego okreÊlenia êrod∏a oraz do
porównania z innymi wynikami.
Rozrzut iloÊciowy otrzymanych wyników
spowodowany jest prawdopodobnie warunkami technologicznymi otrzymywania laków,
sposobem ich osadzania, otoczeniem w warstwach malarskich (co mo˝e mieç wp∏yw na
specyficznoÊç ekstrakcji w zastosowanych
warunkach), jak te˝ procesami starzenia. Przy
obecnym, doÊç ograniczonym stanie wiedzy
eksperymentalnej na ten temat mo˝na przyjàç
z dobrym przybli˝eniem, ˝e wszystkie badane
i mo˝liwe do interpretacji próbki zawierajà
kraplak.
8. Przyk∏adowy chromatogram zarejestrowany przy d∏ugoÊci fali 420 nm
(próbka nr 15). Ali – alizaryna, Pur – purpuryna.
8. Exemplary chromatogram registered with a wave length of 420 nm
(sample no. 15). Ali – alizaryin, Pur – purpurin.
75
Kraplak, o czym wspomniano wczeÊniej, zosta∏
zidentyfikowany w Êlàskim warsztacie Mistrza lat
1486-1487.
W zwiàzku z powy˝szym, pochodzenie czerwonych laków w malarstwie gdaƒskim jest zbli˝one
do tych z warsztatu Êlàskiego19. Ró˝ni si´ ono natomiast od szko∏y ma∏opolskiej, w której najwyraêniej
preferowano czerwiec polski20. Rodzaj u˝ytego barwnika wskazuje w tym przypadku na podobieƒstwo
malarstwa gdaƒskiego do szko∏y pó∏nocnej Europy21.
Jest on jednà z przes∏anek potwierdzajàcych relacje
pomi´dzy malarstwem pó∏nocnym a technikà i technologià warsztatów gdaƒskich. W tym czasie bowiem
kraplak by∏ typowym barwnikiem wykorzystywanym do wykonywania czerwonych laserunków w warsztatach niemieckich22 i niderlandzkich23, w przeciwieƒstwie do szko∏y w∏oskiej, w której bardziej
powszechny by∏ barwnik uzyskiwany z insektów
charakterystycznych dla regionu Êrodziemnomorskiego (Kermes vermilio Planchon)24 lub z importowanego z Azji szelaku (Kerria lacca Kerr)25.
Mgr Witold Nowik jest chemikiem, pracownikiem naukowym w Laboratoire de Recherche des Monuments Historiques w Champs-sur-Marne (Francja). Specjalizuje si´
w badaniach materia∏oznawczych obiektów zabytkowych,
prowadzonych metodami chromatograficznymi, ze szczególnym uwzgl´dnieniem identyfikacji barwników.
Dr Justyna Olszewska - Âwietlik jest konserwatorem
malarstwa i rzeêby polichromowanej, pracownikiem
naukowo-dydaktycznym w Zak∏adzie Technologii i Technik Malarskich Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK w Toruniu. Zajmuje si´ problematykà badawczà zwiàzanà z zagadnieniami technologicznymi, konserwatorskimi, tak˝e badaniami dzie∏ sztuki, w tym identyfikacjà materia∏ów malarskich.
Pochodzenie i charakterystyka zbadanych próbek 26
Nr
próbki
76
Obiekt
Opis
1
retabulum ze Êw. Barbarà z Bazyliki Mariackiej
w Gdaƒsku, dat. 1490-1500
lewe skrzyd∏o ruchome, rewers, scena Êci´cia
Êw. Barbary, czerwona suknia Êw. Barbary
2
predella retabulum ze Êw. Barbarà z Bazyliki
Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1490-1500
czerwony p∏aszcz Êw. Katarzyny, cieƒ
3
retabulum z przedstawieniem Êw. Szymona
i Êw. Judy Tadeusza z Bazyliki Mariackiej
w Gdaƒsku, dat. 1485-1490
prawe skrzyd∏o, awers, scena obrzezania,
czerwona suknia Marii, cieƒ
4
predella przedstawiajàca Chrystusa i Dwunastu
Aposto∏ów z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku,
dat. ok. 1500
czerwona szata Êw. Jana Ewangelisty, cieƒ
5
obraz wotywny przedstawiajàcy ukazanie
Chrystusa (Ecce Homo) z Bazyliki Mariackiej
w Gdaƒsku, dat. ok. 1500
czerwona czapka, cieƒ, m´˝czyzna z grupy
naigrawajàcych si´ z Chrystusa
6
retabulum z przedstawieniem Ukrzy˝owania
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. ok. 1500
Zmartwychwstanie Chrystusa, awers,
skrzyd∏o lewe, czerwony p∏aszcz Jezusa, cieƒ
7
predella przedstawiajàca Biczowanie i Cierniem
Koronowanie z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku,
dat. ok. 1480
Cierniem Koronowanie, tablica prawa,
czerwieƒ z czapki oprawcy, cieƒ
8
retabulum baldachimowe z kaplicy Bractwa
Kap∏aƒskiego z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku,
dat. 1473-1478
lewe skrzyd∏o wewn´trzne, Êw. Dorota,
czerwony p∏aszcz, cieƒ
9
predella przedstawiajàca Mari´ z Dzieciàtkiem
z kaplicy Bractwa Kap∏aƒskiego z Bazyliki
Mariackiej w Gdaƒsku, dat. ok. 1500
czerwona szata, cieƒ drugiego proroka
od lewej strony; predella po zabiegach
konserwatorskich, brak danych
10
tablica przedstawiajàca Dziesi´cioro Przykazaƒ
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1480-1490
scena przedstawiajàca VI przykazanie,
czerwieƒ z czepka kobiety, cieƒ
11
predella przedstawiajàca scen´ koronacji Marii
czerwony p∏aszcz Êw. Jana Chrzciciela
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 2. po∏. XV w.
MALARSTWO
Nr
próbki
Obiekt
Opis
12
predella przedstawiajàca sceny m´czeƒstwa
Êw. Adriana z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku,
dat. 1460-1470
Êw. Juda Tadeusz, czerwony p∏aszcz,
cieƒ
13
predella przedstawiajàca sceny z ˝ycia Marii
z kaplicy Êw. Katarzyny z Bazyliki Mariackiej
w Gdaƒsku, dat. 1485-1490
czerwona podszewka p∏aszcza
Archanio∏a Gabriela, cieƒ
14
retabulum z kaplicy rodowej Ferberów
p.w. Êw. Baltazara (tzw. Du˝y o∏tarz Ferberów)
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1480-1484
Êw. Jan Chrzciciel,
awers skrzyd∏a prawego,
czerwona suknia córki Ferbera Doroty
15
retabulum z kaplicy rodowej Ferberów
p.w. Êw. Baltazara (tzw. Du˝y o∏tarz Ferberów)
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1480-1484
NajÊwi´tsza Maria Panna,
rewers skrzyd∏a prawego,
czerwony p∏aszcz, cieƒ
16
predella retabulum z kaplicy rodowej Ferberów
p.w. Êw. Baltazara (tzw. Du˝y o∏tarz Ferberów)
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1484-1498
Êw. Jan Chrzciciel, lewa tablica,
czerwony p∏aszcz, cieƒ
17
retabulum z przedstawieniem Chrystusa Bolesnego
z kaplicy p.w. Êw. Baltazara (tzw. Ma∏y o∏tarz Ferberów)
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1485-1490
awers skrzyd∏a lewego ruchomego,
czerwona szata syna Ferbera, cieƒ
18
retabulum z przedstawieniem Chrystusa Bolesnego
z kaplicy p.w. Êw. Baltazara (tzw. Ma∏y o∏tarz Ferberów)
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1485-1490
Êw. Pawe∏, skrzyd∏o prawe nieruchome,
czerwony p∏aszcz, cieƒ
19
obraz przedstawiajàcy Chrystusa Zbawiciela
na drzwiczkach tabernakulum z Bazyliki Mariackiej
w Gdaƒsku, dat. 1478-1482
czerwieƒ, t∏o, cieƒ
20
retabulum zwane Jerozolimskim z Bazyliki
Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1497-1500
tablica centralna, czerwieƒ
suknia Samarytanki, cieƒ
21
retabulum zwane Jerozolimskim z Bazyliki
Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1497-1500
tablica lewa, awers, czerwona czapka
oprawcy na pierwszym planie, cieƒ
22
predella z retabulum zwanego Jerozolimskim
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1497-1500
czerwona szata pierwszego Aposto∏a
po lewej stronie, cieƒ
23
predella z retabulum zwanego Jerozolimskim
z Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku, dat. 1497-1500
czerwona szata Êw. Piotra, cieƒ
24
retabulum przedstawiajàce sceny z ˝ycia Marii
z kaplicy we Wróblewie, dat. ok. 1500
scena Adoracji Dzieciàtka,
awers dawnego skrzyd∏a retabulum,
czerwona szata Êw. Józefa, cieƒ
25
retabulum z koÊcio∏a p.w. Êw. Piotra i Êw. Paw∏a
na Helu, ok. 1500
scena Zmartwychwstania, awers
dawnego skrzyd∏a retabulum,
czerwona szata ˝o∏nierza
Przypisy
1. Malarstwo gdaƒskie jest przedmiotem kompleksowych badaƒ
prowadzonych w ramach rozprawy habilitacyjnej wspó∏autorki artyku∏u Justyny Olszewskiej-Âwietlik.
2. Np. alizaryna, która mo˝e wchodziç w sk∏ad m.in. wyciàgu
z marzanny barwierskiej, ale mo˝e byç tak˝e izolowanym produktem syntezy nazywanym potocznie czerwienià alizarynowà.
Charakteryzacja barwników syntetycznych stanowi problem innej
natury i nie nale˝y do niniejszego tematu.
3. = Coccus polonicus L.; Margarodes polonicus Fernald; Coccum
radicum Breynius. E. Trepka, Historia kolorystyki, Warszawa
1960, s. 47-48.
4. Ibidem; D. Cardon, Le monde des teintures naturelles, Pary˝
2003, s. 497-498.
5. J. Nykiel, Wybrane problemy badaƒ technologicznych malarstwa tablicowego Ma∏opolski w XV i na prze∏. XVI w., (w:) Problemy
technologiczno-konserwatorskie malarstwa i rzeêby z sesji naukowej poÊwi´conej pami´ci Leonarda Torwirta, Toruƒ 9-10 listopada 1992, Toruƒ 1992, s. 116-117.
77
6. J. Olszewska-Âwietlik, W. Nowik, Czerwone laki w malarstwie
Êlàskim Mistrza lat 1486-87, „Ochrona Zabytków”, 2001, nr 1,
s. 36-48.
7. S∏ownik botaniczny, pod red. A. i J. Szweykowskich, Warszawa
1993, s. 365.
8. H. Schweppe, Handbuch der Naturfarbstoffe, Landsberg am
Lech 1993, s. 231 i 239.
9. W. Nowik, The Possibility of Differentiation and Identification
of Red and Blue “Soluble” Dyewoods. Determination of Species
used in Dyeing and Chemistry of their Dyestuffs, „Dyes in History
and Archaeology”, 16/17, Londyn 2001, s. 129-144.
10. H. Schweppe, jw., s. 72-75.
11. O czym Êwiadczy wiele publikacji oraz doÊç bogata aktualnie
baza danych LRMH, dotyczàca standardów i wyników analiz wielu
próbek pochodzàcych z europejskich obiektów zabytkowych datowanych od II do XIX w.; zob. równie˝: W. Nowik, Dyes. Liquid
Chromatography, (w:) Encyclopaedia of Separation Science,
Londyn 2000, s. 2602-2618.
12. Autorzy sk∏adajà serdeczne podzi´kowanie za udost´pnienie
obrazów do badaƒ wielebnemu ksi´dzu infu∏atowi Stanis∏awowi
Bogdanowiczowi, proboszczowi parafii rzymskokatolickiej Bazyliki Mariackiej w Gdaƒsku oraz dyrekcji i pracownikom Muzeum
Narodowego w Warszawie, Wroc∏awiu i Gdaƒsku.
13. Na temat malarstwa gdaƒskiego 2. po∏. XV w. por. m.in. T. Dobrzeniecki, Malarstwo tablicowe, katalog zbiorów, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1972, nr kat. 41-50, s. 135-166;
A.S. Labuda, Malarstwo tablicowe w Gdaƒsku w 2. po∏. XV w.,
Warszawa 1979; ten˝e, Dzie∏a tworzone w Gdaƒsku w drugiej
po∏owie XV i na poczàtku XVI w., (w:) J. Domas∏owski, A. Kar∏owska-Kamzowa, A. S. Labuda, Malarstwo gotyckie na Pomorzu
Wschodnim, Warszawa 1990, s. 122-152.
14. Wyniki analiz dotyczàcych budowy czerwonych laserunków
zosta∏y przedstawione w osobnym artykule: J. Olszewska-Âwietlik,
Z. Roz∏ucka, Badania czerwonych laserunków metodà mikroskopii fluorescencyjnej UV, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”.
Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo (w druku).
15. Ekstrakcja ta zosta∏a nieco zmodyfikowana w stosunku do poprzednio opisanej w: J. Olszewska-Âwietlik, W. Nowik, jw., s. 44-47,
i stanowi element przysz∏ej, bardziej szczegó∏owej publikacji.
16. G∏ównie takie, jak: spektrometria absorpcyjna w podczerwieni,
spektrometria ramanowska czy spektrometria odbicia VIS. W przypadku „mikroniszczàcej” spektrometrii masowej z desorpcjà chemicznà za pomocà matrycy (MALDI-MS) problem dotyczy otrzymania wyników wy∏àcznie jakoÊciowych, które ograniczajà precyzyjnà interpretacj´ êród∏a barwnika. Zob. równie˝: J. Wouters, La
position et l’application de la CLHP dans l’analyse des colorants
et des pigments organiques dans les œuvres d’art, materia∏y z konferencji „Art et Chimie – La couleur 1998”, Pary˝ 2000, s. 180-186.
17. Baza w∏asna LRMH. G∏ównym celem jej stworzenia by∏a
mo˝liwoÊç identyfikacji barwników w tkaninach zabytkowych, niemniej jednak zawiera ona pewnà liczb´ laków.
18. = Rubia anglia Huds.; Rubia lucida L.J. Wouters, High performance liquid chromatography of antraquinones: Analysis of plant
and insect extracts and dyed textiles, „Studies in Conservation”,
30, 1985, s. 119-128; J. Wouters The dye of Rubia peregrina L.
Preliminary Investigations „Dyes in History and Archaeology”,
16/17, Londyn 2001, s. 145-157 .
19. J. Olszewska-Âwietlik, W. Nowik, jw., s. 44-47.
20. J. Nykiel, jw., s. 116-117; K. Bednarz, Badania technologiczne, technika, chronologia nawarstwieƒ, datowanie oraz propozycja konserwacji obrazu tablicowego Santa Conversazione z ¸ososiny Górnej, (w:) Nowe pokolenia konserwatorów krakowskich.
„Studia i Materia∏y na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzie∏
Sztuki Akademii Sztuk Pi´knych w Krakowie”, t. VIII, 1998,
s. 179, 182.
21. J. Kirby, R. White, The Identification of Red Lake Pigment
Dyestuffs and a Discussion of their Use, „National Gallery
Technical Bulletin”, 1996, 17, s. 64-65, 72.
22. Ibidem.
23. Ibidem; J Sößel, Rote Farblack in der Malerei. Herstellung
und Verwendung im deutschsprachigen Raum zwischen ca. 1400
und 1850, praca dyplomowa, Institut für Technologie der Malerei
der Staatlischen Akademie der Bildenden Künste in Stuttgart, 1985,
s. 139; Die vier Flügel des Hochaltars aus dem Hamburger Dom.
Cztery skrzyd∏a o∏tarza g∏ównego z katedry hamburskiej. Ein
deutsh-polnisches Restaurirungsprojekt. Niemiecko-polski projekt
konserwatorski, Hamburg 2001, s. 91.
24. = Coccus ilicis auct. ex part; Chermes ilicis; Calypticus laevis
Costa; Lecanium ilicis Burmeister; Kermes balottae Signoret.
J. Kirby, R. White, jw., s. 64-65, 70-71. Do dawnych ekwiwalentów zawierajàcych nazw´ gatunku ilicis nale˝y podejÊç z du˝à rezerwà, poniewa˝ istnieje tak˝e owad zwany Kermes ilicis L., który
obecnie jest gatunkiem dobrze odró˝nianym od Kermes vermilio
Planchon w systematyce owadów, ale byç mo˝e nie zawsze mia∏o
to miejsce w historii. Z przeprowadzonych badaƒ analitycznych
wynika, ˝e Kermes ilicis L. zawiera iloÊciowo skrajnie ma∏o substancji barwnej i z tego wzgl´du jego przydatnoÊç do otrzymywania
barwnika wydaje si´ wàtpliwa.
25. = Laccifer lacca Kerr; Carteria lacca Signoret; Coccus lacca
Kerr; Tachardia lacca; Lakshadia lacca auct.; Lakshadia indica
Mahdh. J. Kirby, R. White, jw., s. 68-69, 70-71.
26. Przy opisie dzie∏ podano ich pochodzenie; obecnie obiekty
znajdujà si´ w Bazylice Mariackiej w Gdaƒsku, cz´Êç z nich jest jej
w∏asnoÊcià, inne depozytami Muzeum Narodowego w Warszawie
i Gdaƒsku. O∏tarz Jerozolimski eksponowany jest w Muzeum Narodowym w Warszawie, skrzyd∏a retabulum z Wróblewa – w Muzeum Narodowym w Gdaƒsku, skrzyd∏a o∏tarza helskiego – w Muzeum Narodowym w Warszawie, jako depozyt Muzeum Narodowego we Wroc∏awiu.
THE IDENTIFICATION OF RED ORGANIC DYES IN TABLE PAINTING FROM GDA¡SK
(SECOND HALF OF THE FIFTEENTH CENTURY)
T
he author presented the outcome of research relating to red organic dyes applied in table painting
from Gdaƒsk during the second half of the fifteenth
century. The investigations were based on fluid chromatography HPLC combined with UV-VIS spectrometry.
The results of the research demonstrated the use
of a dye obtained from a plant from the Rubiaceae
78
family, which in the majority of cases was madder
(German: Krapp, Rubia tinctorium L.). Previous
studies showed that the same plant was simultaneously employed for Polish table painting in Silesia.
This particular type of dye brings the Gdaƒsk
variety closer to the range of North-European
tradition.