EKOLOGIA – czyli nauka o zdrowych siedzibach ludzi

Prof. dr hab. inż. Zygfryd Nowak
„EKOLOGIA – czyli nauka o zdrowych siedzibach ludzi”
Wprowadzenie:
Ekologia zapożyczyła swoją nazwę z greckich pojęć: OIKOS czyli „siedziba ludzka, dom
mieszkalny” oraz - z uniwersalnego w europejskim nazewnictwie - greckiego słowa LOGOS czyli
„rozum świata – rozum człowieka”. A więc „Ekologię” możemy również nazwać „działaniem na rzecz
rozumnego ulepszania i rozwoju ludzkich siedzib”, co jest głównym przedmiotem naszego forum.
Są to działania współcześnie już uporządkowane, z których najważniejszym jest tzw. „Rozwój
Zrównoważony - ZR”.
Stopień tego uporządkowania jest w świecie bardzo zróżnicowany i raczej ciągle niski –
szczególnie jeśli chodzi o działania praktyczne - mimo trwających już od 1972 roku lat starań
Organizacji Narodów Zjednoczonych, która w tym właśnie roku 1972 powołała UNEP (United Nations
Environmental Program) – w polskim tłumaczeniu „Agencja Ochrony Środowiska ONZ”.
Bardzo dobrą, przemawiającą do wyobraźni potoczną definicją jest określenie ZR jako „rozwoju
współczesnego pokolenia, które nie może się odbywać kosztem następnych pokoleń”.1
Istotna różnica w starym podejściu do ochrony środowiska polega na rozbudowie układu
dwubiegunowego - ”Przemysł – Środowisko o bardzo ważnego aktora w dążeniu do ZR tj.
„Społeczeństwo”
Rozwinięcie ZR o zagadnienia społeczne dało upodmiotowienie człowieka jako najważniejszego
aktora na scenie środowiska przyrodniczego. Jest to szczególnie ważne w odniesieniu do przestrzeni
miejskiej w Europie, gdyż za 10 lat wg. ONZ w europejskich miastach będzie zamieszkiwało 85%
ludności.
Jaka jest możliwość realizacji definicji ZR i jakie praktyczne wnioski płyną z powyższej definicji dla
przestrzeni miejskiej zawarte są w treści wystąpień autorów naszej sesji.
Zrównoważony rozwój w kategoriach prawnych i metodycznych:
Polska należy do krajów, które pojęciu zrównoważonego rozwoju nadały najwyższą rangę
prawną wpisując do Konstytucji RP w 1997 roku w artykule 5: „Rzeczpospolita Polska strzeże
niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i
obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia
ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”.
Równocześnie – niestety - w praktycznym dostosowaniu do oczekiwań sformułowanych w
deklaracji ZR w czasie Światowej Konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku Polska lokuje się w
Europie raczej w „3-ciej dziesiątce” krajów członkowskich, jeżeli chodzi o wielowskaźnikową ocenę ZR
.
Wszystkie przytaczane tu przykłady nie służą deprecjacji lecz pokazaniu zaległości i potrzebie
wielkiej społecznej mobilizacji dla poprawy przestawionych statystyk. Trzeba w ochronie środowiska
w Polsce doprowadzić co najmniej do równowagi „słowa mówionego i pisanego” z praktycznym
działaniem.
Na powyższy zły obraz wartości wskaźnika ZR składa się bardzo wiele indywidualnych wskaźników
takich jak np.:
 Gospodarka odpadami komunalnymi z olbrzymimi zaległościami w stosunku do obowiązków
wynikających z regulacji UE, przyjmując recykling i spalanie jako rozwiązanie idealne - jeśli nie
mówić o pełnym ideale tj. „unikania wytwarzania komunalnych odpadów”2.
1
2
Raport Komisji Brundtland - ONZ 1987
Eurostat 2012
1

Wysoka energochłonność gospodarki odniesiona do produktu globalnego w porównaniu z innymi
krajami UE3.
 Zagrożenia wynikające z ograniczonych w Polsce zasobów świeżej wody na tle bardzo wysokiej
wodochłonności w sektorze przemysłowym i komunalnym.
Omówione wyżej 3 przykłady wskaźników ZR pokazują jak bardzo potrzebna jest powszechna
proekologiczna edukacja i mobilizacja całego społeczeństwa a przede wszystkim administracji
państwowej oraz samorządowej; tym bardziej że za niedotrzymanie wyznaczonych normatywów Unii
Europejskiej przewiduję się kary pieniężne.
Zrównoważony rozwój - z metodycznego punktu widzenia - to wielokierunkowe, zintegrowane
działania obejmujące 3 główne obszary aktywności ludzkiej:
 Społeczeństwo jako podmiot rozwoju
 Środowisko jako warunek zdrowego rozwoju
 Ekonomia jako racjonalne zapewnienie rozwoju
Dążenie do ZR polega przede wszystkim na interaktywnym porządkowaniu i ciągłej poprawie
wymienionych wyżej obszarów.
Obecnie już dokonano prób - choć ciągle poprawianych - wyznaczania „ stanów idealnych”
dla wymienionych trzech obszarów i tzw. „celów cząstkowych” w każdym z tych obszarów. Można tu
wymienić np. zamykanie cykli produkcyjnych dla poszanowania zasobów surowcowych czy produkcję
energii użytkowej wyłącznie z odnawialnych źródeł energii. Dla każdej domeny ludzkiego działania
wyznacza się dzisiaj tzw. „mapy drogowe – road maps” czasowo-ilościowego dochodzenia do ZR.
Każdą z nich buduje się w oparciu o z góry określoną strategię; może nią być przykładowo zamknięcie
cyklu produkcyjnego aluminium, gdzie zamykanie cyklu (ponowne użycie) jest już dzisiaj daleko
posunięte. Dla praktycznej realizacji każdego strategicznego celu tworzy się odpowiednią „taktykę” –
czyli plan dochodzenia do strategicznego celu.
Jedną z najistotniejszych taktyk – o ile nie najistotniejszą dla zamykania cykli produkcyjnych są analizy i kolejne kroki prewencyjne, które same w sobie mogą stać się uniwersalną strategią, gdy
zostaną zdefiniowane jako uniwersalne dla wielu domen ludzkiego działania.
Taką samodzielną, uniwersalną strategię sformułowano jako zadanie/projekt dla Agencji
Ochrony Środowiska UNEP pod tytułem „World Cleaner Production Program – Światowy Program
Czystszej Produkcji - CP” w Warszawie w 1989 roku, który jest równocześnie rokiem powołania
„Polskiego Programu Czystszej Produkcji”. Metodycznie pod tym pojęciem mieszczą się również
późniejsze ewolucje tej nazwy jak np. SCP (Sustainable Production and Consumption czyli
Zrównoważona Produkcja i Konsumpcja).
Zgodnie z definicją sformułowaną przez UNEP: "Czystsza Produkcja jest strategią ochrony
środowiska polegającą na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do
procesów, produktów i usług, zmierzającym do zwiększenia efektywności produkcji i usług oraz
redukcji ryzyka dla ludzi i środowiska przyrodniczego"
Z tej definicji wynika uniwersalny, ponadczasowy charakter tej strategii ochrony środowiska.
Jej ciągłość i systematyczne powtarzające się „cykle zapobiegawcze” pozwoliły na zbudowanie tzw.
„Dynamicznego modelu CP”4.
Działanie zgodnie z powyższym modelem ma w ochronie środowiska najwyższą rangę gdyż:
 określa jednoznacznie stan początkowy – „zrzut dopuszczalny” czyli dostosowany do normy
i początek uzdrawiania stanu środowiska,
 określa wielkość „wsadu” do produkcji/usługi,
 podaje wielkość/wartość uzyskanej „produkcji/usługi” oraz
 ilość wytworzonych w trakcie produkcji/usługi „zrzutów” czyli odpadów i wreszcie
 „oszczędności” surowcowe i ekonomiczne jako rezultat malejącego udziału wsadu i/lub
rosnącej wielkości produkcji.
3
4
US Energy Information 2011
Zarządzanie Środowiskiem – podręcznik akademicki
pod redakcją Z. Nowaka – Politechnika Śląska 2001
2
 nakazuje powtórzenie ww. czynności stosownie do osi czasu modelu (na ogół corocznie)
Celem ostatecznym takiego metodycznego podejścia jest oczywiście dochodzenie do stanu
„produkcja/usługa czysta” czyli zamknięcie cyklu produkcyjnego lub usługowego. Omówiony wyżej
model zaliczany jest do tzw. modeli „win-win czyli podwójnych korzyści” gdyż uzyskuje się korzyści
środowiskowe i ekonomiczne.
Działania oparte o podany wyżej model mogą być podjęte w każdej jednostce organizacyjnej,
gdzie dla jej prowadzenia potrzebne są określone zasoby przyrody – poczynając od szkoły
powszechnej poprzez cały system edukacji i nauki po przemysł, usługi oraz w ”zarzadzaniu własnym
domem i całym miastem”.
Na powyższym modelu zbudowano w Polsce uniwersalny „System Dobrowolnych Zobowiązań
Ekologicznych – System DZE” - istniejący już od 20 lat, który wraz z Polskim Programem CP ma swoje
motto, które warto tu przytoczyć:
Jeśli chcesz znajdziesz sposób!
Jeśli nie chcesz znajdziesz powód!
System DZE posiada swoją „Kapitułę” , działająca pod przewodnictwem Ministra Gospodarki, która
dokonuje corocznej oceny postępu w uczestniczących w systemie organizacjach.
W realizacji „Systemu ZDE” bierze udział kilkaset jednostek organizacyjnych, wykazując corocznie
zmianę wielkości produkcji, zmniejszenie zużycia energii elektrycznej i cieplnej oraz wody a także
lepsze wykorzystanie surowców i malejące zrzuty do środowiska odpadów stałych, ciekłych i
gazowych.
Po 20 latach aktywności System DZE przeszedł znaczną ewolucję metodyczną włączając m. innymi
także oświadczenie uczestniczącej jednostki o stosowaniu reguły „CSR- Corporate Social
Responsibility czyli–Zasad Społecznej Odpowiedzialności” jako istotnego elementu dążenia do
zrównoważonego rozwoju.
Dla potrzeb raportowania opracowano elektroniczny system, który znajduje się na stronie
internetowej Stowarzyszenia „Polski Ruch CP”5.
Niestety w Polsce ciągle jeszcze model ochrony środowiska „usuwanie skutków” jest w decydującej
przewadze nad modelem „ zapobiegania skutkom” reprezentowanym przez strategię Czystszej
Produkcji, co jest przede wszystkim jednym z powodów złej pozycji Polski na listach rankingowych
organizacji oceniających stan środowiska w Polsce na tle innych krajów.
Zrównoważony rozwój odniesiony do racjonalnej gospodarki przestrzenią
miejską
Czasami omówione wyżej „mapy drogowe” dążenia do ZR w zakresie środowiska, gospodarki i
społeczeństwa nakładają się na siebie, co jest wielce pożądaną formą rozwoju . Dotyczy to
szczególnie obszarów miejskich, gdzie podmiotem działania jest społeczność i struktura miejska a
przedmiotami mogą być różne domeny jak: gospodarka wodna, przemysł i handel, energia i itp.
służące zarówno mieszkańcom jak i podmiotom gospodarczym. Wtedy dla każdej z nich wyznacza się
„mapę drogową” która staje się w końcu syntetyczną mapą drogową dla całej aglomeracji miejskiej w
wysiłkach budowy i wdrażania modelu ZR.
Zróżnicowane są cele tych dążeń w obu przypadkach:
 Dla całej aglomeracji jest to „zdrowa i zadowolona społeczność”!
 Dla przedsiębiorstwa ważniejsze są cele biznesowe jednakże w obrębie aglomeracji
realizowane w zgodzie z nadrzędnymi społecznymi celami aglomeracji miejskiej
 Dla środowiska to ciągłe dążenie do minimalizacji korzystanie z zasobów przyrody poprzez
racjonalizację ich użytkowania oraz recyrkulację odpadów.
Przykładowy–ciągle teoretyczny model dążenia do ZR może zawierać np.:
5
http://www.programcp.org.pl
3

Ścieżkę dochodzenia do rzeczywistego „rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego”, zgodnie z piękną definicją sformułowaną wiele lat temu przez Arystotelesa:
„Jednocześnie rządzić i być rządzonym” - pojęcia zawierającego takie programy jak:
(a) Budowanie klimatu bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania
(b) Praca-bezrobocie-wykluczenie–bezdomność;
(c) Partycypacyjne Budżety Obywatelskie;
(d) Partnerstwo Publiczno-prywatne;
(e) Powszechna edukacja „ekologiczna” dla świadomego uczestnictwa w budowie ZR
miasta;
To wszystko ma stworzyć warunki dla uzyskania wyższego poziomu „komunikacji
społecznej” która da odczuwalne korzyści wszystkim uczestnikom programów
 Rozwinięcie przestrzeni publicznej obejmujące takie elementy jak:
(a) racjonalizacja i rozwój sprawnego transportu miejskiego dla ograniczenia transportu
indywidualnego;
(b) zapewnienie dobrego dostępu do przestrzeni miejskiej dla osób niepełnosprawnych;
(c) racjonalizacja i redukcja zużycia energii w przestrzeni publicznej- dotyczy to zarówno
obiektów mieszkaniowych, publicznych jak i biznesu – ze szczególnym uwzględnieniem
OZE – odnawialnych źródeł energii;
(d) wzbogacanie przestrzeni miejskiej o parki i inne obszary zielone;
(e) rozwój racjonalnej gospodarki zasobami wody
 Opracowanie zasad współpracy i gwarancji oraz zawarcie odpowiednich umów z
miejskimi organizacjami biznesowymi w celu:
(a) opracowania i realizacji umów partnerstwa publiczno-prywatnego;
(b) unowocześniania budownictwa produkcyjnego i mieszkaniowego -np. wprowadzania
tzw. budownictwa naturalnego;
(c) racjonalizacja ilościowa i jakościowa surowcami, energią i wodą poprzez dążenie do
zamykania cykli produkcyjnych (recyrkulacja) i ograniczanie szkodliwości/uciążliwości
procesów produkcyjnych (mniej szkodliwe materiały i procesy).
Podane tu przykłady projektów powinny zawierać każdorazowo ocenę ilościową/jakościową
stanu wyjściowego oraz stanu oczekiwanego ujętego w harmonogramie czasowym.
Niezwykle istotnym elementem musi być powszechna społeczna akceptacja uzyskana
poprzez partycypacyjny model dialogu społecznego.
Większość podanych wyżej sformułowań projektów ma już swoje odzwierciedlenie w
regulacjach UE, co jest niezwykle istotne dla pozyskiwania środków finansowych UE,
wspierających lokalne inicjatywy.
Dla wielu podanych wyżej propozycji zadań istnieją już w świecie ciekawe rozwiązania
i projekty pilotowe, co może być pomocne w formułowaniu własnych planów.
Wnioski i postulaty dla racjonalnego rozwoju przestrzeni miejskiej zgodnie z
zasadami ZR.
1. Koordynacja obszarów ZR powinna stanowić jedną z najważniejszych misji Samorządu
2. Dotychczasowe wyniki wdrażania ZR w Polsce wykazują, że bez nadzwyczajnej mobilizacji
społeczności lokalnej uzyskanie znaczącej poprawy jest mało prawdopodobne.
3. Szczególną rolę w zakresie mobilizacji mają do odegrania jednostki szkolnictwa – od
powszechnego do wyższego – poprzez wspólne programy i umowy zawierane przez Samorządy
dla ich realizacji
4. Wdrażanie zdrowych zasad partnerstwa publiczno-prywatnego może stworzyć trwałe pozytywne
związki biznesu prywatnego - szczególnie takie w których ważną rolę odgrywają reguły
wynikające z „CSR – Corporate Social Responsibility czyli Społecznej Odpowiedzialności Biznesu”
4
5. Każdy Samorząd może „podjąć/rozwijać od zaraz ścieżkę ZR” poprzez opracowanie i
upublicznienie zbioru dokumentów.
6. W tym celu należy:
 Określić zbiór węzłowych parametrów ZR w dostosowaniu do możliwości aglomeracji i jej
cech
 Przyjąć jako podstawę strategię ciągłej poprawy wartości parametrów i określić „mapę
drogową” jej realizacji w dostosowaniu do możliwości aglomeracji
 Uzyskać ocenę i akceptację oraz stały udział „instytucji społeczeństwa obywatelskiego”
 Zapewnić budżet zarówno miasta jak i organizacji biznesowych dla realizacji zadań.
 Wybrać liderów dla realizacji mapy drogowej oraz mianować koordynatora ds. ZR miasta.
 Zapewnić system ciągłej kontroli, oceny i korekty przebiegu mapy drogowej
 Zapewnić system upubliczniania i weryfikacji z aktywnym udziałem społeczności lokalnej.
5