Pełen tekst - Instytut Medycyny Pracy

Medycyna Pracy 2009;60(4):283–288
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi
http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA ORYGINALNA
Anna Kuzańska²
Ewa Niebudek-Bogusz¹
Ewelina Woźnicka¹
Jerzy Kopczyński²
Mariola Śliwińska-Kowalska¹
PORÓWNANIE WYNIKÓW WSKAŹNIKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI
GŁOSOWEJ VHI W GRUPIE NAUCZYCIELI Z ZABURZENIAMI GŁOSU
ORAZ W GRUPIE OSÓB Z DYSFONIĄ O PODŁOŻU POZAZAWODOWYM
COMPARISON OF VHI SCORES IN TEACHERS WITH VOICE DISORDERS AND THE NON-PROFESSIONAL
DYSPHONIC POPULATION
¹ Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź
Klinika Audiologii i Foniatrii
² Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. M. Skłodowskiej-Curie, Zgierz
Oddział Otolaryngologii
Streszczenie
Wprowadzenie: Celem pracy było porównanie wyników samooceny głosu za pomocą kwestionariusza niepełnosprawności głosowej
(Voice Handicap Index — VHI) nauczycieli z dysfonią w odniesieniu do populacji osób z zaburzeniami głosu, niepracującej w zawodach wymagających obciążenia głosowego. Materiał i metody: Za pomocą wskaźnika VHI u 105 nauczycieli z dysfonią dokonano
samooceny głosu, stanowiących grupę I. W grupie II znalazło się 60 pacjentów z pozazawodowymi zaburzeniami głosu, a w grupie
kontrolnej 65 osób zdrowych, o prawidłowym głosie. Wyniki: Całkowity wynik wskaźnika VHI oraz wyniki w każdej z jego podskal
(funkcjonalnej, emocjonalnej i fizycznej) były istotnie gorsze w grupach I i II w porównaniu z grupą kontrolną (p < 0,001). Największy odsetek badanych w grupie I i II prezentowało średnią niesprawność głosu (67% i 57%), natomiast dużą niesprawność z tego
tytułu zgłaszało aż 20% nauczycieli i 16% przedstawicieli innych zawodów. Wszystkie osoby z grupy kontrolnej zgłaszały minimalne dolegliwości ze strony narządu głosu i wynik VHI mieścił się w najniższym przedziale. Nie uzyskano różnic w wynikach testu
VHI między grupą I i II. Wnioski: Badania potwierdzają wartość wskaźnika VHI jako narzędzia samooceny głosu, przydatnego
w diagnozowaniu dysfonii zarówno o podłożu zawodowym, jak i pozazawodowym. Med. Pr. 2009;60(4):283–288
Słowa kluczowe: zaburzenia głosu, wskaźnik niepełnosprawności głosowej VHI
Abstract
Background: The aim of this study was to assess the application of Voice Handicap Index (VHI) in the diagnosis of occupational
voice disorders in teachers as compared with the dysphonic non-teachers population. Materials and methods: The subjective assessment of voice by VHI was performed in 105 teachers with dysphonia and 60 dysphonic subjects whose jobs did not involve
vocal effort. The control group comprised 65 healthy individuals with normal voice. Results: The results of total VHI score and each
of its subscales, functional, emotional and physical, were significantly worse in the study groups (I and II) than in the control group
(p < 0.001). The analysis of VHI-score distribution showed that the highest percentage of subjects in groups I and II self-assessed their own voice problems as moderate disability (67% and 57%), while 20% of teachers and 16% of non-teachers reported severe voice
disability. All individuals in the control group assessed their voice problems as minor, their results fell within the range of the lowest
level of VHI score. Conclusions: This study confirmed that VHI as a tool for self-assessment of voice can significantly contribute
to the diagnosis of occupational and non-occupational dysphonia. Med Pr 2009;60(4):283–288
Key words: voice disorders, Voice Handicap Index
Adres autorów: Klinika Audiologii i Foniatrii, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera,
ul. św. Teresy 8, 91-348 Łódź, e-mail: [email protected]
Nadesłano: 22 kwietnia 2009
Zatwierdzono: 14 maja 2009
WSTĘP
Od kilkudziesięciu lat, wraz z rozwojem epoki komunikacji, na całym świecie przybywa zawodów, w których
głos staje się podstawowym narzędziem pracy. Obecnie
szacuje się, że nawet 90% zawodów wymaga stałej wy-
miany informacji za pomocą głosu (1). Wśród przedstawicieli zawodów o największym używaniu głosu są
przede wszystkim nauczyciele, sprzedawcy, spikerzy,
aktorzy, wokaliści, prawnicy czy pracownicy telefonicznych biur obsługi klienta (2). Roy i wsp. na podstawie badań przeprowadzonych w populacji 2,5 tys.
284
A. Kuzańska i wsp.
czynnych zawodowo Amerykanów zaobserwowali, że
występowanie zaburzeń głosu podczas swojego życia
zgłaszało 43% badanych (3). Odsetek ten wśród nauczycieli wyniósł 57,7%, a u osób wykonujących inne
zawody — 28,8%. Podobny wynik uzyskali Kooijman
i wsp. w badaniu przeprowadzonym u nauczycieli holenderskich, wśród których zaobserwowano zaburzenia
głosu u 58,6% (4).
Także w naszym kraju najpowszechniejszą populacją
z zawodowymi zaburzeniami głosu jest grupa nauczycieli. W badaniach polskich przeprowadzonych przez
Śliwińską-Kowalską i wsp. wykazano, że 68,7% wybranych losowo nauczycieli czynnych zawodowo zgłaszało
występowanie podczas swojego życia dolegliwości dotyczących głosu (5). Z kolei 40% nauczycieli prezentowało obecność zmian patologicznych w obrębie krtani,
które były weryfikowane badaniem foniatrycznym z laryngowideostroboskopią (6). Tak wysokie wyniki mogą
wynikać z tego, że w Polsce nie ma wstępnej kwalifikacji laryngologicznej i foniatrycznej do podjęcia zawodu
nauczyciela, a studentom kierunków pedagogicznych
brakuje wiedzy na temat prawidłowej emisji głosu i odpowiedniej higieny głosowej (7).
Aktualnie na świecie obecne jest przekonanie
o konieczności kompleksowej oceny zaburzeń głosu.
Zgodnie z protokołem opracowanym przez Komitet Foniatrii Europejskiego Towarzystwa Laryngologicznego (Committee on Phoniatrics of the European
Laryngological Society — ELS) wśród 5 podstawowych narzędzi diagnostycznych stosowanych w szerokiej gamie zaburzeń głosu znalazły się następujące
metody (8):
npercepcyjna ocena głosu,
nlaryngowideostroboskopia,
nakustyczna analiza głosu,
nocena aerodynamiczna,
nsubiektywna ocena głosu, dokonywana indywidualnie przez pacjenta.
Nr 4
Poza obiektywnymi badaniami laboratoryjnymi
jako równowartościowe uznano wyniki subiektywnej
oceny głosu, dokonywanej z własnej perspektywy pacjenta (9). Z tego powodu celem pracy było porównanie
wyników samooceny głosu dokonanej przez nauczycieli z dysfonią za pomocą kwestionariusza niepełnosprawności głosowej (Voice Handicap Index — VHI)
z populacją osób, które także zgłaszały zaburzenia głosu, ale nie pracowały w zawodach wymagających obciążenia głosowego.
MATERIAŁ I METODY
Niniejsze badanie przeprowadzono w grupie 105 czynnych nauczycieli, pracujących we wszystkich poziomach edukacji — od przedszkoli po szkoły wyższe.
Były to osoby, które z powodu nieprawidłowości głosu
zgłosiły się do Kliniki Audiologii i Foniatrii Instytutu
Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi. W grupie tej — określonej jako grupa I — było 91 kobiet
i 14 mężczyzn. Średnia wieku tej populacji stanowiła
ok. 44 lat, natomiast średni staż pracy wynosił ok. 19 lat.
Grupę II stworzyło 60 pacjentów Kliniki i Oddziału
Otolaryngologii Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Zgierzu, u których także występowały zaburzenia głosu, choć osoby te nie wykonywały zawodu
wymagającego zwiększonego obciążenia głosowego
(byli to m.in. urzędnicy, informatycy, lekarze, pielęgniarki czy sprzątaczki). Znalazło się w niej 50 kobiet
i 10 mężczyzn, których średni wiek wynosił ok. 46 lat,
a staż pracy ok. 22 lata. Grupę kontrolną stanowiło 65 osób (54 kobiety i 11 mężczyzn) z głosem prawidłowym (eufonicznym), które nie zgłaszały zaburzeń
głosu, zarówno obecnie, jak i w przeszłości, i które wykonywały zawody niewymagające wysiłku głosowego.
W grupie średnia wieku wynosiła ok. 44 lat, natomiast
staż pracy ok. 21 lat. Pełną charakterystykę grup badanych (I i II) oraz grupy kontrolnej przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Charakterystyka grup badanych i kontrolnej
Table 1. The general characteristics of the examined groups
Charakterystyka
Characteristics
Badani [n] / Number of study subjects
Grupa I
Group I
Grupa II
Group II
Grupa kontrolna
Control Group
105
60
65
Wiek [w latach] / Age [years]
–x = 43,8
(25–61) –x = 46,3
(20–68)
–x = 43,4
(22–65)
Staż pracy [w latach] / Employment duration [years]
–x = 19,2
(0,5–36)
–x = 22,3
(0,5–45)
–x = 21,3
(2–40)
Nr 4
Porównanie wyników wskaźnika niepełnosprawności głosowej
Wszystkie osoby uczestniczące w badaniu wypełniły kwestionariusz określający wskaźnik niepełnosprawności głosowej (VHI). Zawierał on 30 zdań,
umieszczonych w 3 skalach: 1. Samoocena stanu funkcjonalnego — dotycząca
wpływu zaburzeń głosu na codzienną aktywność
społeczną i zawodową.
2. Samoocena stanu emocjonalnego — odczucia badanych w stosunku do własnego głosu.
3. Samoocena stanu fizycznego — odczuwane dolegliwości fizyczne związane z chorobą narządu głosu (10).
W każdej podgrupie było 10 zdań. Osoba badana
przy każdym stwierdzeniu wskazywała 1 z 5 podanych odpowiedzi, od określenia „nigdy” do „zawsze”.
Odpowiedzi miały przypisane wartości punktowe
w skali 0–4, gdzie „nigdy” oznaczało 0 punktów, „prawie nigdy” — 1, „czasami” — 2, „prawie zawsze” — 3,
a „zawsze” — 4 punkty. Wynik całkowity VHI wynosił
od 0 do 120 punktów. Wartości w granicy 0–30 określane są jako niewielka niesprawność głosu, 31–60 odpowiada średniej niesprawności głosu, a wynik przekraczający 61 punktów oznacza poczucie poważnej
niesprawności wynikającej z zaburzeń głosu.
Każdy pacjent z zaburzeniami głosu po wypełnieniu VHI miał przeprowadzone badanie foniatryczne
z laryngowideostroboskopią. Rozpoznania postawione na podstawie badania obrazowego krtani prezentuje tabela 2. Wśród nauczycieli (grupa I) najczęstszą
obserwowaną patologią była dysfonia hyperfunkcjonalna i guzki głosowe, natomiast u pozostałych osób
z zaburzeniami głosu przeważały porażenia i niedowłady fałdów głosowych oraz polipy krtani. Wszystkie osoby z grupy kontrolnej miały prawidłowy obraz
krtani.
285
Wyniki kwestionariusza VHI uzyskane przez osoby uczestniczące w badaniu (grupy badane I i II oraz
grupa kontrolna) poddano analizie statystycznej. Porównanie średnich VHI między grupami wykonano
testem t-Studenta dla prób niezależnych. Za punkt
istotności statystycznej przyjęto wartość p < 0,05 (11).
WYNIKI
Analiza wyników samooceny głosu, dokonana za pomocą kwestionariusza niepełnosprawności głosowej
VHI, wykazała, że zarówno u nauczycieli, jak i osób
z zaburzeniami głosu wykonujących inne zawody uzyskano dużą rozpiętość wyników. W grupie I (nauczycieli) najniższą wartością liczbową VHI było 15 pkt,
a najwyższą — 91 pkt, podczas gdy w grupie II było to
odpowiednio 7 pkt i 86 pkt.
W obu grupach osób z zaburzeniami głosu najwięcej
badanych uzyskało wynik wskaźnika VHI w przedziale 31–60 pkt, świadczący o poczuciu średniej niesprawności wynikającej z zaburzeń głosu. W grupie I było
to 67% badanych, a w grupie II — 57%. Aż 20% nauczycieli uzyskało jednak wynik wskaźnika przekraczający 61 pkt, co oznacza odczucie dużej niepełnosprawności wynikającej z dysfunkcji głosu. W grupie II odsetek ten był niższy i wynosił 16% badanych.
W populacji nauczycieli z zaburzeniami głosu
najmniej badanych (13%) uzyskało wynik w granicach 0–30 pkt, wskazujący na niewielką niesprawność
głosowej. W grupie osób wykonujących inne zawody
odsetek ten był znacznie wyższy i wynosił 27%. Graficzne przedstawienie wyników samooceny głosu w grupach I i II zaprezentowano na rycinach 1 i 2. Z kolei wszystkie osoby z grupy kontrolnej znalazły się w przedziale
pierwszym, osiągając wskaźnik VHI w zakresie 0–18 pkt.
Tabela 2. Jednostki chorobowe rozpoznane w badanych grupach
Table 2. Distribution of groups I and II by diagnostic categories
Grupa I
Group I
n = 105 (%)
Grupa II
Group II
n = 60 (%)
30 (28,6%)
6 (10%)
Obrzęk Reinkego / Reinke’s edema
5 (4,8%)
7 (11,6%)
Polipy i torbiele / Polyps and cysts
9 (8,6%)
11 (18,3%)
10 (9,5%)
7 (11,6%)
Rozpoznanie
Diagnosis
Guzki głosowe / Vocal nodules
Inne zmiany przerostowe / Other hypertrophic lesions
Rowek głośni / Sulcus vocalis
2 (1,9%)
1 (1,6%)
Porażenia fałdów głosowych / Vocal folds paralysis
6 (5,7%)
19 (31,6%)
43 (40,9%)
9 (15%)
Dysfonia hyperfunkcjonalna / Hyperfunction dysphonia
286
A. Kuzańska i wsp.
31–60
średnia niesprawność głosu /
moderate voice disability
20%
0–30
mała niesprawność głosu /
mild voice disability
13%
Nr 4
31–60
średnia niesprawność głosu /
moderate voice disability
27%
61–120
duża niesprawność głosu /
severe voice disability
16%
0–30
mała niesprawność głosu /
mild voice disability
57%
61–120
duża niesprawność głosu /
severe voice disability
67%
Ryc. 1. Wynik ogólny wskaźnika niepełnosprawności głosowej VHI
w grupie I (nauczyciele).
Fig. 1. Total VHI score in group I (teachers).
Ryc. 2. Wynik ogólny wskaźnika niepełnosprawności głosowej VHI
w grupie II (nienauczyciele).
Fig. 2. Total VHI score in group II (non-teachers).
W grupie nauczycieli średnia wartość wskaźnika
niepełnosprawności głosowej wynosiła 44,9 pkt ±16,
natomiast wśród przedstawicieli innych zawodów było
to średnio 43,3 pkt ±18. Obie grupy nie różniły się między sobą w sposób znamienny statystycznie.
Z kolei
31–60
61–120
w grupie
kontrolnej
średni wynikśrednia
wskaźnika
niesprawnośćVHI
głosu / wyduża niesprawność
głosu /
moderate voice disability
severe voice disability
niósł
jedynie 3,4 pkt ±3
i znaleziono
znamienną
staty27%
16%
stycznie różnicę w porównaniu z grupami I i II. Średnie wyniki kwestionariusza VHI w grupach I, II oraz
w grupie kontrolnej prezentuje tabela 3.
Analizując wyniki uzyskane w poszczególnych
podskalach kwestionariusza VHI, zaobserwowano,
że najwyższe wyniki punktowe, świadczące o najgorszej samoocenie głosu, uzyskano0–30w domenie
mała niesprawność
/ ±5,
fizycznej. W grupie I było to średnio 21,5 głosu
pkt mild voice disability
a w grupie II — 19,7 pkt ±8. Analiza57%statystyczna
nie wykazała znamiennych różnic między osobami
z grup I i II.
Zaobserwowano natomiast istotne różnice między obiema grupami badanymi a grupą kontrolną
(p < 0,05). W podskali emocjonalnej uzyskano niż-
sze średnie wyniki wskaźnika niż w podskali fizycznej — wśród nauczycieli było to średnio 13,2 pkt ±7,
a w grupie II — 12,6 pkt ±7. Grupy te nie różniły się
w sposób znamienny statystycznie. U osób z prawidłowym głosem średni wynik VHI w domenie emocjonalnej wyniósł zaledwie 0,5 pkt ±1 i różnica między
grupami I i II a grupą kontrolną była statystycznie
znamienna (p < 0,05). Najniższy średni wynik pacjenci
z zaburzeniami głosu uzyskali w podskali funkcjonalnej — 10,3 pkt ±6 w grupie I oraz 11,2 pkt ±6 w grupie II, natomiast w grupie kontrolnej było to średnio 1,2 pkt ±1.
Podobnie jak w poprzednio omawianych podskalach, fizycznej i emocjonalnej, grupa nauczycieli
i przedstawicieli innych zawodów nie różniły się między sobą w sposób znamienny statystycznie, podczas
gdy istotna różnica obserwowana była między tymi
grupami a grupą kontrolną (p < 0,05). Średnie wyniki kwestionariusza VHI, zarówno ogółem, jak i w poszczególnych podskalach zostały zaprezentowane na
rycinie 3.
Tabela 3. Wyniki wskaźnika niepełnosprawności głosowej VHI
Table 3. Distribution of Voice Handicap Index scores
Wskaźnik niepełnosprawności głosowej
Voice Handicap Index Grupa I
Group I
Grupa II
Group II
Grupa kontrolna
Control Group
Wynik ogólny / Total score
44,9
43,3
3,4
Podskala funkcjonalna / Functional subscale score
10,3
11,2
1,2
Podskala emocjonalna / Emotional subscale score
13,2
12,6
0,5
Podskala fizyczna / Physical subscale score
21,5
19,7
1,6
VHI [pkt.]
Nr 4
Porównanie wyników wskaźnika niepełnosprawności głosowej
*
50
45
44,9
*
43,3
40
35
30
*
25
*
20
15
*
5
3,4
VHI ogółem
Total VHI
Grupa I / Group I
21,5
*
*
19,7
13,2 12,6
10,3 11,2
10
0
*
1,2
VHI funkcjonalne
Functional VHI
Grupa II / Group II
1,6
0,5
VHI emocjonalne
Emotional VHI
VHI fizyczne
Physical VHI
Grupa kontrolna / Control group
* p < 0,05.
Ryc. 3. Wyniki VHI w grupach badanych i grupie kontrolnej.
Fig. 3. VHI scores in the study and control groups.
OMÓWIENIE
Choroby zawodowe narządu głosu u nauczycieli są
poważnym problemem diagnostycznym i leczniczym.
Już od kilku lat zajmują pierwsze miejsca pod względem częstości występowania wśród wszystkich chorób
zawodowych w Polsce (12). W populacji nauczycieli
w naszym kraju zdecydowaną większość pracowników
stanowią kobiety (13). W niniejszym badaniu przeprowadzonym w grupie nauczycieli (grupa I), którzy
z powodu zaburzeń głosu zgłosili się do poradni foniatrycznej, również przeważały kobiety, które stanowiły
prawie 87%. Podobnie było w grupie osób z dysfunkcją
głosu, pracujących w innych zawodach — tu odsetek
kobiet wyniósł 83%.
Z badań Tavaresa i wsp. wynika, że kobiety są bardziej skoncentrowane na brzmieniu własnego głosu
i częściej zgłaszają się z tego powodu do lekarza laryngologa czy foniatry (14). Innymi czynnikami, które mogą predysponować płeć żeńską do zwiększonego
występowania dysfonii, są: kobieca konfiguracji głośni,
sprzyjająca łukowatej niedomykalności, niższy poziom kwasu hialuronowego w błonie śluzowej fałdów
głosowych, wpływającego na ich elastyczność i lepkość, a także działanie żeńskich hormonów płciowych
i większa powszechność chorób układu endokrynologicznego (14–17).
Na świecie istnieje obecnie wiele metod służących
do samodzielnego określania wpływu zaburzeń głosu na codzienne funkcjonowanie chorego, wśród nich
należy wymienić m.in. skalę V-RQOL (Voice-Related
287
Quality of Life) wprowadzoną przez Hogikyana i wsp.
oraz VOS (Voice Outcome Survey) wprowadzoną przez
Glicklicha i wsp. (18,19). Skale te zastosowano po raz
pierwszy u pacjentów z dysfonią porażenną. Z kolei
Deary i wsp. zaprezentowali kwestionariusz samooceny VoiSS (Voice Symptom Scale), który można używać
u osób z zaburzeniami organicznymi i czynnościowymi głosu (20). Najpowszechniej natomiast stosowanym
narzędziem samooceny głosu jest od kilku lat wskaźnik niepełnosprawności głosowej VHI, wprowadzony
przez Jacobson i wsp. (10), w polskiej adaptacji Pruszewicza i wsp. (21).
Celem niniejszego badania było porównanie wyników zależnej od głosu jakości życia u osób z zaburzeniami głosu, pracujących w zawodzie nauczyciela, a także
wykonujących zawody niewymagające zwiększonego
obciążenia głosowego. W obu grupach pacjentów z dysfonią wyniki samooceny głosu za pomocą kwestionariusza VHI różniły się w sposób znamienny statystycznie
od osób z głosem prawidłowym (p < 0,05). Nie stwierdzono natomiast istotnej statystycznie różnicy w wynikach wskaźnika VHI między nauczycielami (grupa I)
a przedstawicielami innych zawodów (grupa II), choć
nauczyciele uzyskiwali nieco wyższą wartość całkowitego wskaźnika VHI (średnio 44,9 pkt przy 43,3 pkt
w grupie II). W obu grupach pacjentów najwyższe średnie wartości VHI występowały w podskali fizycznej,
w porównaniu z pozostałymi podskalami: funkcjonalną i emocjonalną. Oznacza to, że najgorsza samoocena dotyczyła odczuwanych dolegliwości fizycznych
związanych z chorobą narządu głosu. Wyniki te pozostają w zgodzie z doniesieniami innych autorów, którzy
w przeprowadzonych badaniach najwyższe wartości
liczbowe wskaźnika VHI uzyskali także w domenie fizycznej (22–25). Wyniki samooceny głosu we wszystkich
podskalach nie różniły się istotnie między grupą I a II,
natomiast uzyskano znamienną statystycznie różnicę
w odniesieniu do wyników osób z prawidłowym głosem
(p < 0,05). Nasilenie zaburzeń głosu wśród nauczycieli,
w indywidualnej ocenie pacjentów, nie odbiegało więc
w sposób znaczący od dolegliwości zgłaszanych przez
przedstawicieli innych zawodów.
Kwestionariusz VHI ma wiele zalet — jest prosty,
tani, dostępny, a jego wypełnienie nie zajmuje wiele
czasu. Umożliwia to wykorzystywanie tego narzędzia
do oceny zaburzeń głosu o różnym podłożu, przy czym
może być ona dokonywana nie tylko przez foniatrę czy
laryngologa, ale nawet przez lekarza medycyny pracy
w badaniach okresowych u osób zawodowo obciążających głos.
288
A. Kuzańska i wsp.
WNIOSKI
1. Osoby z zaburzeniami głosu w kwestionariuszu
określającym wskaźnik niepełnosprawności głosowej (VHI) uzyskały statystycznie gorsze wyniki niż
osoby z głosem eufonicznym z grupy kontrolnej.
2. W grupie osób z dysfoniami nie stwierdzono istotnej statystycznie różnicy wyników samooceny głosu
między nauczycielami a pacjentami z pozazawodowymi zaburzeniami głosu.
3. Wskaźnik VHI jest narzędziem samooceny głosu,
który może być przydatny w diagnozowaniu dysfonii, także o podłożu zawodowym.
PIŚMIENNICTWO
1. Pruszewicz A.: Metody badania narządu głosu. Postępy
Chir. Głowy Szyi 2002;2:1–25
2. Titze I.R., Lemke J., Montequin D.: Populations in the U.S.
workforce who rely on voice as primary tool of trade:
a perliminary report. J. Voice 1997;11(3):254–259
3. Roy N., Merrill R.M., Thibeault S., Parsa R.A., Gray S.D.,
Smith E.M.: Prevalence of Voice Disorders in Teachers
and the General Population. J. Speech Lang. Hear.
Res. 2004;47(2):281–293
4. Kooijman P., Thomas G., Graamans K., de Jong F.: Psychosocial impact of the teacher’s voice throughout the career.
J. Voice 2007;21(3):316–324
5. Śliwińska-Kowalska M., Niebudek-Bogusz E., Fiszer M., ŁośSpychalska T., Kotyło P., Sznurowska-Przygocka B. i wsp.:
The prevalence and risk factors for occupational voice disorders in teachers. Folia Phoniatr. Logop. 2006;58(2):85–101
6. Łoś-Spychalska T., Fiszer M., Śliwińska-Kowalska M.:
Ocena częstości występowania chorób narządu głosu
u nauczycieli. Otorynolaryngologia 2002;1:39–44
7. Śliwińska-Kowalska M., Fiszer M., Kotyło P., Ziatkowska E.,
Stępowska M., Niebudek-Bogusz E.: Ocena wpływu ćwiczeń techniki emisji głosu na stan narządu głosu u uczniów
kolegium nauczycielskiego. Med. Pr. 2002;53(3):229–232
8. Dejoncere P.H., Bradley P., Clemente P., Cornut G., Crevier-Buchman L., Friedrich G. i wsp.: A basic protocol for
functional assessment of voice pathology, especially for
investigating the efficacy of (phonosurgical) treatments
and evaluating new assessment techniques. Guideline elaborated by the Committee on Phoniatrics of the European
Laryngological Society (ELS). Eur. Arch. Otorhinolaryngol. 2001;258:77–82
9. Wiskirska-Woźnica B.: Kompleksowa ocena głosu w schorzeniach organicznych i czynnościowych krtani [rozprawa
habilitacyjna]. Akademia Medyczna, Poznań 2002
Nr 4
10. Jacobson B.H., Johnson A., Grywalski C., Silbergleit A.,
Jacobson G., Benninger M.S. i wsp.: The Voice Handicap
Index (VHI): development and validation. Am. J. Speech
Lang. Pathol. 1997;6:66–70
11. Watała C.: Biostatystyka — wykorzystanie metod statystycznych w pracy badawczej w naukach biomedycznych.
Wydawnictwo α-Medica Press, Bielsko-Biała 2002
12.Szeszenia-Dabrowska N., Wilczyńska U.: Choroby zawodowe w Polsce — statystyka i epidemiologia. Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2007
13. Polski Rocznik Statystyczny. Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007
14. Tavares E.L., Martins R.H.: Vocal Evaluation in Teachers
With or Without Symptoms. J. Voice 2007;21(4):407–414
15. Abitbol J., Abitbol P., Abitbol B.: Sex hormones and the female voice. J. Voice 1999;13:424–446
16. Altman K.W., Heines G.K., Vakkalanka S.K., Keni S.P.,
Koop P.A., Radosevich J.A.: Identification of thyroid
hormone receptors in the human larynx. Laryngoscope 2003;113:1931–1934
17. Butler J.E., Hamond T.H., Gray S.D.: Gender-related differences of hyaluronic acid distribution in the human vocal
fold. Laryngoscope 2001;111:907–911
18. Hogikyan N.D., Sethuraman G.: Validation of an instrument to measure voice-related quality of life (V-RQOL).
J. Voice 1999;13:557–569
19. Glicklich R.E., Glovsky R.M., Montgomery W.W.: Validation of a voice outcome survey for unilateral vocal
cord paralysis. Otolaryngol. Head Neck Surg. 1999;120:
153–158
20.Deary I.J., Wilson J.A., Carding P.N.: Voiss: a patient derived voice symptom scale. J. Psychosom. Res. 2003;54:
483–489
21. Pruszewicz A., Obrębowski A., Wiskirska-Woźnica B.,
Wojnowski W.: W sprawie kompleksowej oceny głosu —
własna modyfikacja testu samooceny niesprawności głosu (Voice Handicap Index). Otolaryngol. Pol. 2004;58:
547–549
22.Costa H.O., Matias C.: Vocal impact on quality of life
of elderly female subjects. Rev. Bras. Otorrinolaringol. 2005;71(2):172–178
23.Guimaraes I., Abberton E.: An investigation of the Voice
Handicap Index with speakers of Portuguese: prelimary
data. J. Voice 2004;18:71–82
24.Rosen C.A., Murry T.: Voice Handicap Index in singers.
J. Voice 2000;1(3):370–377
25. Woisard V., Bodin S., Yardeni E., Puech M.: The Voice
Handicap Index: correlation between subjective patient
response and quantitative assessment of voice. J. Voice 2007;21(5):623–631