zębice - zebice.pl

ZĘBICE – DZIEJE MIEJSCOWOŚCI
III.
Zębice wlatach 1810-1945
W 1810 roku król Prus, Fryderyk Wilhelm III, wydał edykt sekularyzacyjny.
Wspomniany akt uprawniał do przejęcia przez pruski skarb majątku kościelnego 20. W tym
okresie Zębice, tak jak i inne dobra Szpitala Św. Ducha, dostały się pod zarząd Miejskiego i
Krajowego Zarządu Dóbr we Wrocławiu. W latach 1830-1845 powstało tutaj wolne
sołectwo21.
Sambowitz na początku XX wieku – ulica Wiejska (Dorfstraße)
Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/242717,foto.html, data dostępu: 02.05.2012.
20 P. Pregiel, T. Przerwa, Dzieje Śląska, Wrocław 2005, s. 88-89. Por. A. i A. Galos, op. cit., s. 174.
21 Materiały dotyczące Zębic…, s. 123.
7
Źródło: http://www.wsipnet.pl/dane/obrazki/kluby/30//rys4_wies_ulicowka_d.gif, data dostępu: 14.07.2012.
Na początku lat 20. XIX wieku wieś była już dobrze wykształconą owalnicą położoną
przy głównej drodze – Dorfstraße. Zębice były wsią-ulicówką, w której wszystkie
gospodarstwa rolne, jak i domostwa zbudowane zostały wzdłuż głównej ulicy, noszącej dziś
nazwę Bolesława Prusa22. Wokół miejscowości znajdowało się tak zwane nawsie. Także w
latach 20. XX wieku wykształcił się obecny układ dróg na terenie Zębic, a także bezpośrednie
otoczenie wsi. Gospodarstwa rolne na planie czworoboku cechowała zabudowa zwarta,
jednolita i regularna. Dopiero w latach 1885-1930 zlikwidowano nawsie, a główną ulicę
osady obsadzono pierwszymi szpalerem z lip23.
Wspomniane zmiany w zabudowie wsi miały bezpośredni związek z sekularyzacją
Prus oraz wprowadzaniem w 1. połowie XIX wieku reform (rolnictwo, administracja,
szkolnictwo), m.in. uwłaszczenie chłopów i nadanie im wolności osobistej. Nad Odrą zaczęła
kształtować się wolnorynkowa gospodarka24. Władze pruskie licząc na zyski umożliwiały
miejscowym rolnikom wykup uprawianej do tej pory przez siebie ziemi kościelnej.
Powodowało to w niedługim czasie powstanie na dawnych majątkach duchownych
samodzielnych gospodarstw rolnych. Od tego momentu chłopi sami zajmowali się handlem
wyprodukowanymi przez siebie produktami lub też zrzeszali się w wspódzielnie. Zaczęli oni
inwestować w sprzęt oraz modernizację prowadzonych upraw25.
22 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 93.
23 Ibidem.
24 Historia Śląska, red. M. Czapliński, Wrocław 2002., s. 254-257.
25 Ibidem, s. 263-265, 267-268.
8
Uprawa roli w Zębicach (dwudziestolecie międzywojenne)
Źródło: zbiory własne pani Krystyny Kaczmar.
W niedługim czasie nastąpił błyskawiczny rozwój wielu miejscowości. Widać to
dokładnie na mapach przedstawiających zmiany zabudowy takich wsi, jak choćby pobliski
Sulęcin26. W przypadku Zębic – przemiany te nie przybrały tak wielkiej skali. Powstało
jedynie kilka budynków, nowych dróg polnych na południu oraz wschodzie wsi 27.
Najprawdopodobniej spowodowane było to mniej urodzajnymi ziemiami przez co chłopi
mieli mniejsze zyski28.
Wydarzeniem, które wpłynęło na rozwój miejscowości było zbudowanie pierwszej
linii kolejowej na Śląsku, która przebiegała w pobliżu Zębic. Powstała ona w 1842 roku i
łączyła Wrocław z Oławą29.
26 Mapa: Rothsuerben, nr 2955, rok 1885 i 1932, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych,
Instytut Geograficzny, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii, sygnatura 345/1 i 345/2.
27 Mapa: Cattern, nr 2892, rok 1884 i 1934, Uniwersytet Wrocławski, Wydział Nauk Przyrodniczych, Instytut
Geograficzny, Zbiory Kartograficzne Zakładu Kartografii, sygnatura 322/4 i 322/2.
28 R. Warkus, Gemeinde Saulwitz mit Ortsteil Rohrau, Kr. Ohlau, „Heimatblatt Strehlen/Ohlau“, 5/1980, s. 10,
7/1980, s. 9, 8/1980, s. 9, 9/1980, s. 9, 10/1980, s. 9, 11/1980, s. 9.
29 Oława. Zarys monografii miasta, red. K. Matwijowska, Wrocław – Oława 2004, s. 155.
9
Stacja kolejowa w Sambowitz, ok. 1926 roku
Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/141718,foto.html, data dostępu: 02.05.2012.
Początkowo linia kolejowa miała znikomy wpływ na życie zębiczan, co sugeruje
choćby fakt, iż budynek stacji kolejowej pojawia się we wsi w okolicach 1920 roku, a zatem
prawie pół wieku po uruchomieniu połączenia kolejowego30.
Początek XX wieku to też najprawdopodobniej czas elektryfikacji Zębic.
Wskazywałoby na to między innymi istnienie transformatorów w pobliskim Grodziszowie i
Sulęcinie (budowle przedwojenne, datowane na 1. ćwierćwiecze XX wieku)31, a także fakt, iż
w 1909 roku w pobliskich Siechnicach rozpoczęła pracę elektrownia „Tschechnitz” 32. W
miejscowości znajdował się także telefon (dane z 1926 roku), którego posiadaczem był
Gustav Reimann (właściciel ziemski)33.
30 Dworzec ten widoczny jest na pocztówce z 1926 roku prezentowanej w dalszej części opracowania oraz jest
zaznaczony na mapie Zębic z 1934 roku.
31 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 78.
32 http://www.siechnice.com.pl/kalendarium.php, data dostępu: 02.05.2012. Por. M. Czapliński, op. cit., s. 309.
33 Informacje z materiałów udostępnionych przez pana Leszka Muchę: Lista dorosłych mieszkańców Zębic,
wyznania katolickiego, w oparciu o zapisy w: Księga zmarłych 1865-1878 i Księga chrztów 1870-1887;
Sambowitz Einwohnerliste 1926.
10
Transformator w Grodziszowie (zdjęcie z 2012 r.)
Źródło: zbiory własne autora.
W XIX wieku miejscowa ludność uzyskała niezależność osobistą oraz własność
ziemską. Wspólne interesy i tradycje, życie obok siebie ludności protestanckiej oraz
katolickiej spowodowało wytworzenie się więzi i poczucia solidarności pomiędzy
mieszkańcami wsi. Miejscem, w którym skupiało się życie osady, była gospoda. Pierwsze
wzmianki o niej pochodzą z roku 179534.
34 Materiały dotyczące Zębic…, s. 124.
11
Gospoda rodziny Warkus w Sambowitz (początek XX wieku)
Żródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/242717,foto.html, data dostępu: 02.05.2012.
Wraz ze wzrostem zamożności mieszkańców i poziomem ich życia zwiększał się
stopień scholaryzacji35. Najprawdopodobniej od początku XX wieku część zębickich dzieci
uczęszczała do szkoły wiejskiej w Sulęcinie (utworzonej w 1903 roku), ewangelickiej w
Sulimowie i katolickiej w Świętej Katarzynie36.
35 M. Czapliński, op. cit., s. 238-239.
36 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 76. Por. http://retroteka. home.pl/sw_kat/index.php?
option=com_content&task=view&id=10&Itemid=55, data dostępu: 02.05.2012.
12
Szkoły, do których uczęszczały zębickie dzieci:
Święta Katarzyna
Sulęcin
Sulimów
Źródło: http://wroclaw.hydral.com.pl/photo.action?view=&id=793603&idEntity=506818, http://wrocla
w.hydral.com.pl/photo.action?view=&id=687314&idEntity=506817,
http://retroteka.home.pl/sw_
kat/index.
php?option=com_rsgallery&page=inline&id=154&catid=24&limitstart=5, data dostępu: 14.07.2012.
13
W latach 20. XIX wieku wśród mieszkańców wsi najliczniejszą grupą zawodową byli
rolnicy (wolni najemcy i pracownicy rolni), pracownicy kolei (wartownicy, maszynista,
technicy). Pojedyncze osoby były z zawodu: wojskowym, kupcem, ślusarzem, kowalem,
służącą, krawcem, szewcem lub hodowcą bydła mlecznego37.
Zębiczanie według zawodów (1926 rok):
Zawód
Najemni pracownicy rolni
Pracownicy kolejowi
Urzędnicy
Właściciele ziemscy
Handlarz (mlekiem lub skórą)
Służba domowa
Kowal
Krawiec
Kupiec
Murarz
Szewc
Ślusarz
Wojskowy
Restaurator
Ilość osób
12
12
5
5
2
2
1
1
1
1
1
1
1
1
Źródło: materiały archiwalne ze zbiorów pana Leszka Muchy.
Połowa XIX wieku nie upłynęła jedynie pod znakiem rozwoju i postępu. Czas ten
związany był z licznymi klęskami. W 1849 roku na terenie Gminy Siechnice panować miała
epidemia cholery, która w pobliskich Siechnicach (niem. Tschechnitz) oraz Świętej
Katarzynie (niem. Cattern) pozbawiła życia blisko 300 osób. W okolicznych wsiach też w
tym czasie umarło wielu ludzi. Z tego okresu pochodziła dawna nazwa szlaku
komunikacyjnego łączącego Siechnice i Świętą Katarzynę od strony Zębic – „droga
umarłych”38.
Wyjątkowym obiektem w miejscowości, a to ze względu na brak w niej świątyni, była
i jest nadal dla wielu mieszkańców przydrożna kapliczka znajdująca się w starych Zębicach.
Zbudowana została ona na początku XX wieku. W jej wnęce znajduje się figurka
Najświętszej Marii Panny. Kapliczkę przebudowano w 1945 roku, jednak do dziś dnia stoją
przy niej dwie lipy, które pochodzą z okresu budowy tej kapliczki39.
37 Informacje z materiałów udostępnionych przez pana Leszka Muchę: Lista dorosłych mieszkańców Zębic,
wyznania katolickiego, w oparciu o zapisy w: Księga zmarłych 1865-1878 i Księga chrztów 1870-1887;
Sambowitz Einwohnerliste 1926.
38
http://retroteka.home.pl/sw_kat/index.php?option=com_content&task=view&id=10&Itemid=55,
dostępu: 02.05.2012.
data
39 I. Kozioł, H. Matuszewski, J. Załęski, op. cit., s. 94. Por. Materiały dotyczące Zębic…, s. 124.
14
Zębice – kapliczka w starej części wsi (2012 rok)
Źródło: zbiory własne autora.
Charakterystycznym miejscem w Zębicach jest skrzyżowanie dróg: gminnej od strony
Sulimowa i powiatowej od strony Sulęcina prowadzącej do Groblic. Na skrzyżowaniu tych
dróg znajdują się trzy lipy (nasadzenia z początku XX wieku) – miejsce w którym, wedle
relacji najstarszych mieszkańców, do czasów powojennych znajdowała się zbiorowa mogiła40.
40 Ibidem.
15
Trzy lipy w Zębicach
Źródło: zbiory własne autora
16