Elektrownie wodne na Bobrze

106
W 1912 r. w Pilchowicach oddano do użytku zbiornik przeciwpowodziowy
z elektrownią wodną. W latach 20. XX w. wybudowano kolejne siłownie
działające jako elektrownie przepływowe. W poszczególnych obiektach
zastosowano unikalne rozwiązania architektoniczne i techniczne,
niestosowane obecnie systemy zrzutu wody oraz zamknięcia spiętrzeń
jazowych. Po dziś dzień energię elektryczną wytwarza się tu przy użyciu
oryginalnych hydrozespołów, składających się z turbin wodnych systemu
Francisa lub Kaplana produkcji J.M. Voith i prądnic synchronicznych
wyprodukowanych przez zakłady Siemensa lub AEG.
Elektrownie wodne na Bobrze
Pierwsze elektrownie wodne na Dolnym Śląsku
obiegową, do której skierowano wody Bobru. Elektro-
powstały na początku XX w. wraz z budową sieci
wnię otwarto 16 listopada 1912 r. Na uroczystość przy-
przeciwpowodziowych zbiorników wodnych. Ze
był cesarz Niemiec Wilhelm II. W 1923 r elektrownię
wzrostem zapotrzebowania na energię elektryczną
rozbudowano o piąty hydrozespół. Kamienno-beto-
rozpoczęto budowę mniejszych siłowni, które służy-
nowa zapora wodna wysokości 45 m została oblico-
ły jedynie do produkcji prądu elektrycznego.
wana łamanym granitem z miejscowych kamieniołomów. Układ hydrotechniczny zapory został
Pilchowice I
wyposażony w przelew powierzchniowy z kaskadą
Po kolejnej powodzi, jaka nawiedziła te tereny,
betonową. Produkcja energii odbywa się przy użyciu
Zapora i elektrownia wodna
rozpoczęto budowę zbiornika retencyjnego i elektro-
sześciu hydrozespołów systemu Francisa (spiralnych,
Pilchowice I. Po prawej stronie
wni w Pilchowicach. W 1903 r. wykonano sztolnię
bliźniaczych, produkcji J.M. Voith – pięciu z 1911 r.
widoczna betonowa kaskada.
107
Orzeł trzymający w szponach
i jednego z 1921 r.) oraz sześciu generatorów, w tym
Bobrowice I
pioruny. Płaskorzeźba
umieszczona nad wejściem
czterech synchronicznych produkcji Siemens Schu-
Elektrownię Bobrowice I otwarto w 1925 r. Jej bu-
ckert Werke z 1911 r., jednego z 1921 r. i jednego pro-
dynek umiejscowiono w korycie rzeki Bóbr. Stanowi
do hali maszyn w elektrowni
dukcji polskiej z 1951 r. Łączna moc elektrowni to
on część kamienno-betonowej zapory zwieńczonej
Wrzeszczyn.
7,585 MW.
zamknięciem segmentowo-klapowym. Układy sterowania i napędy klap są ulokowane na koronie jazu.
Bobrowice III
Produkcja energii odbywa się przy użyciu trzech po-
Elektrownię Bobrowice III wybudowano jako jedną
dwójnych turbin systemu Francisa umieszczonych
z dwóch siłowni wodnych obsługujących znaną śląską
w komorach zalanych wodą. Betonowa osłona komo-
fabrykę papieru. Została otwarta w 1923 r. W 1945 r.
ry stanowi jednocześnie ścianę odwodną hali maszyn.
uległa zniszczeniu. Po wojnie odbudowano jedynie
W elewacjach budynku elektrowni i filarów jazu za-
budynek, w którym mieści się mała elektrownia wod-
stosowano kamienne okładziny z granitu, idealnie
na. Jest to elektrownia przepływowa, wyposażona
harmonizujące z górską przyrodą.
w turbinę systemu Francisa, spiralną, poziomą, pro-
Elektrownia wyposażona jest w trzy turbiny syste-
dukcji Gotha z 1923 r. i generator asynchroniczny
mu Francisa, bliźniacze w komorze, produkcji
produkcji polskiej z 1953 r. Łączna moc elektrowni
J.M. Voith z 1924 r. i trzy generatory synchroniczne
wynosi 0,126 MW.
produkcji AEG z 1924 r. Łączna moc elektrowni –
2,422 MW.
Wrzeszczyn
W latach 1926–1927 powstała na rzece Bóbr elektrownia zaporowa Wrzeszczyn, wyposażona w jaz
kamienno-betonowy z zamknięciami klapowymi systemu Stoneya. Elektrownię wraz z komorą upustów
dennych umieszczono na przedłużeniu jazu przegradzającego rzekę, tak że budynek stanowił część
zapory wodnej. Napędy i układy sterowania klap ulokowano na koronie jazu. Elektrownia została wyposażona w hydrozespoły systemu Kaplana (dwie turbiny pionowe produkcji J.M. Voith z 1926 r.) – jako
pierwsza na Dolnym Śląsku – oraz w dwa generatory
synchroniczne produkcji Siemens Schuckert Werke
z 1926 r. Łączna moc elektrowni wynosi 4,710 MW.
Na uwagę zasługuje granitowa elewacja budynku z płaskorzeźbą przedstawiającą orła trzymającego
w szponach pioruny.
Przekrój elektrowni Pilchowice I.
Kalendarium
16 listopada 1912 r.
otwarcie elektrowni Pilchowice I
1923 r.
otwarcie elektrowni Bobrowice III
1925 r.
otwarcie elektrowni Bobrowice I
1927
otwarcie elektrowni Wrzeszczyn
13 października 1927 r.
otwarcie elektrowni Pilchowice II
12 kwietnia 1932 r.
otwarcie elektrowni Bobrowice II
1975 r.
otwarcie Muzeum Energetyki
w elektrowni wodnej Szklarska
Poręba II
lipiec 1997 r.
wielka powódź na Dolnym Śląsku
2000 r.
wpisanie do rejestru zabytków
34 hydrozespołów stanowiących
wyposażenie 12 dolnośląskich
elektrowni wodnych (Bobrowice
I, II, III, Wrzeszczyn, Pilchowice
I, II, Włodzice, Kraszewice,
Szklarska Poręba I, II, Złotniki
i Leśna)
108
Pilchowice II
ki Przetworów Drzewnych. W 1932 r. siłownia zosta-
W 1927 r. otwarto w Nielestnie elektrownię Pilcho-
ła przejęta przez energetykę państwową. W latach 70.
wice II – przepływową z kanałem derywacyjnym o dłu-
XX w. zakład wyłączono z ruchu. Uruchomiono go
gości 1396 m. Do produkcji energii zastosowano trzy
ponownie w 1985 r.
hydrozespoły systemu Francisa w komorze firmy
Do dziś zachowało się oryginalne wyposażenie,
J.M. Voith z 1927 r. Były to ostatnie turbiny tego typu
w tym urządzenia hydrotechniczne, generator
montowane w elektrowniach na Dolnym Śląsku. W elek-
i osprzęt elektryczny. Dwie turbiny systemu Francisa
trowni znajdują się trzy generatory synchroniczne
z wałem pionowym przenoszą napęd przez przekład-
produkcji AEG z 1927 r. Łączna moc elektrowni to
nię stożkową na wspólny wał, który napędza genera-
0,824 MW.
tor synchroniczny produkcji Siemens Schuckert Werke z 1932 r. Urządzenia elektryczne umieszczono na
Rury łączące regulator obrotów
z hydrozespołem systemu
Kaplana w elektrowni wodnej
Wrzeszczyn.
Bobrowice II
Niewielka elektrownia, otwarta w 1932 r., powstała w oparciu o turbiny istniejącej tu wcześniej Fabry-
antresoli, na betonowych postumentach, w celu zabezpieczenia przed zalaniem w czasie powodzi. Łączna moc elektrowni wynosi 0,218 MW.
109
Fragment uzwojenia prądnicy
synchronicznej w elektrowni
wodnej Pilchowice II.
Hala maszyn z prądnicami
synchronicznymi produkcji AEG
w elektrowni wodnej Pilchowice II.
128
Kopalnia „Ignacy” powstała w 1792 r. Jest najstarszą kopalnią węgla
kamiennego w Rybnickim Okręgu Węglowym i jedną z najstarszych na
Górnym Śląsku. Do dziś zachowały się tu dwie czynne parowe maszyny
wyciągowe. Starsza, z 1900 r., pracuje na szybie „Głowacki”, druga, z 1920 r.,
obsługuje szyb „Kościuszko”.
Zabytkowa kopalnia węgla „Ignacy”
w Rybniku
Stalowa wieża wyciągowa
szybu „Kościuszko”.
W 1788 r. pruski minister prowincji śląskiej Karol
na rok górnicy fedrowali coraz głębiej. Szyb „Grun-
Jerzy von Hoym utworzył w Rybniku Królewski Urząd
dmann” osiągnął w 1876 r. głębokość 150 m, w 1890 r.
Górniczo-Hutniczy. Z jego polecenia w 1792 r. w po-
– 200 m, w 1913 r. – 300 m. Z kolei szyb „Oppurg” w 1902 r.
bliżu Niewiadomia otwarto pierwszą państwową ko-
miał głębokość 192 m, a w 1914 r. – 300 m. W 1914 r.
palnię, którą nazwano „Hoym”. Węgiel wydobywano
kopalnia została przekształcona w spółkę akcyjną pod
w 34 płytkich szybach, których głębokość dochodziła
nazwą Czernickie Towarzystwo Węglowe. Po I wojnie
do 60 m. W 1834 r. władze pruskie sprzedały kopalnię
światowej zakład znalazł się na terenie Polski. 4 wrześ-
gwarkom kopalni „Sylwester”. W następnych latach do
nia 1936 r. zmieniono nazwę kopalni „Hoym” na „Ig-
kopalni „Hoym” przyłączano kolejno kopalnie: „Bier-
nacy” na cześć prezydenta Ignacego Mościckiego.
tułtowy”, „Laura” i „Carolus”. W 1887 r. zespół kopalń
Zmieniono także nazwy szybów „Grundmann” na
zakupił książę Hugo von Hohenlohe-Öhringen. Z roku
„Kościuszko”, a „Oppurg” na „Głowacki”. We wrześniu
1939 r. zakład objął niemiecki koncern Reichswerke
Herman Göring z Katowic. W okresie wojny oba szyby
pogłębiono do 400 m. 26 marca 1945 r. do Niewiadomia wkroczyła Armia Czerwona. W 1946 r. zakład
upaństwowiono. Wydobycie węgla sięgało wówczas
1 mln t rocznie. Jednak w związku z wyczerpywaniem
się pokładów węgla w 1968 r. kopalnia „Ignacy” została włączona do kopalni „Rydułtowy”. W 1990 r. zmieniono nazwę na kopalnia „Rydułtowy Ruch Ignacy”.
W 1988 r. szyb „Kościuszko” pogłębiono do poziomu
600 m. W latach 90. XX w. kopalnia została praktycznie
wyłączona z eksploatacji. Obecnie pełni funkcję szybów wentylacyjnych.
Eksponaty
W skład kopalni „Ignacy” wchodzą szyby „Głowacki” i „Kościuszko” ze stalowymi wieżami kopalnianymi i parowymi maszynami wyciągowymi, budynki
nowej łaźni, maskowni, lampowni, stacji transformatorowej, kompresorowni i starej łaźni oraz wieża ciśnień, przebudowana na wieżę widokową. W kopalni
pracują dwie parowe maszyny wyciągowe. Pierwsza
obsługująca szyb „Głowacki” o głębokości 400 m,
wyprodukowana została w 1900 r. w zakładach Wilhelmshütte Eulau w Szprotawie. Posiada dwa cylindry
o średnicy 700 mm i skoku tłoka 1500 mm. Przy ciśnieniu pary 6 atmosfer osiąga moc 520 KM. Napędza
bęben linowy o średnicy 4,65 m. Druga pracuje na
szybie „Kościuszko” o głębokości 600 m. Powstała
w 1920 r. w zakładach Linke Hoffmann Werke we
Wrocławiu. Ma dwa cylindry o średnicy 1000 mm
i skoku tłoka 1600 mm. Osiąga moc 1800 KM przy
ciśnieniu pary 10 atmosfer. Nośnikiem liny są bębny
cylindryczne umocowane na wspólnej osi, przestawne za pomocą sprzęgła zębatego. Średnica bębna wynosi 6 m.
129
Silnik parowy maszyny
wyciągowej szybu „Kościuszko”
wyprodukowanej w 1920 r.
w zakładach Linke Hoffmann
Werke we Wrocławiu.
Kalendarium
1792 r.
otwarcie kopalni „Hoym”
25 marca 1835 r.
połączenie z kopalnią „Sylwester”
1840 r.
przyłączenie kopalni „Biertułtowy”
30 grudnia 1870 r.
połączenie kopalń „Hoym”
i „Laura”
15 listopada 1882 r.
przyłączenie kopalni „Carolus”
1887 r.
zakup kopalń przez księcia
Hugona von Hohenlohe-Öhringena
1914 r.
przekształcenie przedsiębiorstwa
w spółkę akcyjną
czerwiec 1922 r.
kopalnia w zarządzie władz
polskich
4 września 1936 r.
zmiana nazwy kopalni „Hoym”
na „Ignacy”
1939 r.
przejęcie kopalni przez niemiecki
koncern Reichswerke Herman
Göring
1 stycznia 1968 r.
przyłączenie kopalni „Ignacy”
do kopalni „Rydułtowy”
1990 r.
zmiana nazwy zakładu
na „Rydułtowy Ruch Ignacy”
lata 90. XX w.
wyłączenie z eksploatacji
Fragment mechanizmu
rozrządu pary maszyny
wyciągowej szybu „Głowacki”.