Wykopaliska Starunskie Son mamut (Elephas primigenius Blum) i
Transkrypt
Wykopaliska Starunskie Son mamut (Elephas primigenius Blum) i
— — 304 commemoratis concludi posse vi de tur, vomerem proprium citius quam reliuae partes septi narium Rhinocerotis tichorhini evolutum fuisse, quum in Rhinocerotis capite Wiluiensi vomer osseus a septo narium sejunctus non inveniatur«. Czerski (18), który da pierwszy opis gowy nosoroca z Jany, zaznacza w pracy swej, niedostpnej mi niestety, tylko przez Schrencka (68) cytowanej, e przegroda tego vero etiam factis e i bya cakowicie skostnia, okazu nie Schrenck który (68), zaznaczajc dnia, modocianemu wiekowi tego nosoroca. oznaczy okaz ten jako Rh. Merkii, przegrody wcale nie uwzgli uwaa jego gow za przynalen do osobnika modego. tylko, co przypisuje Przegroda nosowa nosoroca staruskiego bya gowy (tab. LXI, ryc. 14), od ona zupen, gdy brak jej koca przedniego kiemi prawej strony jest jeszcze j których dopiero czciami mikodpreparo waem. Nie z które pozostay przy tylnego, i poczona Cz przegrody, odpreparowanej przeze mnie, stanowi blaszka chrzestna, na o 132 mm Grubo najwikszej szerokoci. blaszki jest czworoboku. Oba brzegi, górny lekko w za górze swym zblia si ona w przednim laterales s. s. i gadkie, z wyjtkiem i kocu w rodku, do podunego cz przedua si w zwane wyrostki boczne (car- Z tymi wyrostkami cz przegroda chrzestna processus laterales septi). (cartilagines alares). Powierzchnie przegrody s dwóch nastpujcych zgrubie: Jedno z tych zgrubie znajduje si odcinku duga, tylnym odcinku biegn prawie równolegle, zbiegajc si chrzstki skrzydlaste równe ogóle w rozdwaja si ku bokom, tworzc tak tilagines parietales z przodu dolny W ukowato ku przodowi. kostn, si i mm 280 na obwodzie znaczniejsza ni co bdzie opisane jeszcze wicej szczegóowo. Ksztatem czaszce. z boku widziane przedstawia w mm odlegoci 32 si jako paski od dolnego brzegu majcy guz, 16 mm w tylnym szerokoci wy- i puklajcy przegrod obustronnie, a przeduajcy si prawdopodobnie jeszcze ku tyowi. Przed tym guzem ku przodowi spotykamy na sabiej uwydatnionych. widoczne s drobne i Na przestrzeni 50 mm jeszcze powierzchni tych guzów jak ciemne kropki, które nie s wzdu i kilka guzów mniejszych, brzegu dolnego przegrody bony luzowej do wntrza chrzstki. mikroskopowych wida, e kade takie naczyko otoczone jest beleczkami cemi si ze sob, ale nie przeduajcemi si dalej w chrzstk. krwiononych, wnikajcych Drugie w jej rodku trójkta, którego z nim, szczyt od strony rogiem czoowym. podstawa, 125 za, na 38 nia tego zgrubienia jak pokryta drobnymi reszta powierzchni. Na przekrojach cz- kostnemi, mieci si pod górnym brzegiem przegrody nosowej, mniej wicej zgrubienie a popod naczy niczem innem, jak przekrojami i mm mm Jest ono obustronne duga, zwrócona w do górnego brzegu jest od podstawy oddalony, skierowany cay brzeg górny przegrody w jej naczy krwiononych Obraz mikroskopowy kawaka wycitego otworkami dla i ksztacie równoramiennego jest i schodzi ku doowi. Powierzch- odcinku przednim jest równie skutkiem tego mniej gadka, ze si rodka trójkta jest taki ni sam, jak obraz przekroju guzowatego zgrubienia dolnego. Majc tylko cz przegrody chrzestnej przed sob, pragnem uzupeni czci braku- otrzyma miar caej dugoci jamy nosowej. Na podstawie pomiarów dwóch czaszek nosoroców, wypoyczonych mi uprzejmie przez profesora Szajnoch z gabinetu geologicznego jce, aby i na podstawie wymiarów bony luzowej, pokrywajcej przegrod okazu staruskiego, dosze- dem do nastpujcych liczb: na odcinek kostny przegrody przypadaoby 80 mm, a na bra- — kujc cz kocow — 305 czci 126 mm, co razem z chrzestn stanowioby 486 mm. Liczba w zupenoci z istotn dugoci przegrody 490 mm, któr to miar przesa mi na moje yczenie prof. omnicki. czaszkach nosoroców kopalnych zbiegaj si brzegi górne dolne przegrody w stron stosunkowo nizkiej koci sitowej, tworzc w przyta zgadza si prawie W i blieniu kt, chrzestnej odcinka, w w Jeli zwaymy, w istniejcym kawaku przegrody odcinku tylnym brzegi biegy jeszcze równolegle, to brakuje jej wanie tego jej którym brzegi si zbiegaj Aby zoryentowa si naleycie podaj jeszcze opis rzeczywiste, e rozwarty ku przodowi. jej który i w ksztacie, pierwszego, rozmiarach uwaa na przekrojach, które poniewa prócz miaby 126 mm, wzgldnie 130 ju który naley i mm dugoci. gruboci przegrody nosowej, raczej za szematy ni za obrazy zostay wykonane wiernie istnia, wedug pomiarów. W odlegoci mniej wicej 126 si na przekroju w nastpujcej formie EYC. C: brzegu na miesza i 14 zwa mm rozszerzona. o od koci sitowej przegroda nosowa przedstawia (ryc. C 1): Blaszka chrzestna jest w swym dolnym SZEMATY PRZEKROJÓW PRZEZ PRZEGROD NOSOWA. si ku górze si zgrubienie duje mm do przekroju Tem rozszerzeniem nagle do 7 owalnym, wchodzi ona mm. Na 32 zawierajce mm w odpowiedni rowek nad brzegiem dolnym w rodku jdro, le- znaj- równie owalne, To zgrubienie ley na wysokoci wyej opisaPrawdopodobnie zgrubienie to jak i czciowo take niej poo- ciemno zabarwione, o nierównych brzegach. nego guzkowatego zgrubienia. cz w skad zatoki klinowej. Brandt (9) mianowicie opisuje, e u dorosych nosoroców istniej w tylnym odcinku przegrody dwa zagbienia puste, jedno nad drugiem, które rozszerzaj zatok klinow ku przodowi. Chocia w przegrodzie nosowej ona przegrody wchodzi nosoroca staruskiego zagbienia ich i jeszcze niema, lecz tylko ksztat zgrubienia wskazuje na przemiany, które w naczynia krwionone, pooenie tem miejscu si odbywaj. Powracajc znowu do obrazu przekroju przegrody widzimy, e ta w kierunku ku powyej zgrubienia coraz wicej cienczejc, ostatecznie leciwie do 1*5 mm gruboci dochodzi. Pod samem sklepieniem czaszki blaszka rozdwaja si, tworzc cieniutkie, do sklepienia przylegajce blaszki, ku bokom sterczce. grzbietowi, WYKOPALISKA STARUSKIE 39 — Posuwajc si od w ku przodowi przegrody widzimy nastpujce zmiany tego przekroju Przegroda grubieje ksztacie. jej skraca si i — 306 przylegajce a do sklepienia nieco, rozszerzaj si stopniowo. Ostatecznie otrzymujemy obraz przekroju przegrody, stawia rycina C si odcinek kostny przegrody dugoci otworu nosowego soko z chrzestnym, czyli e znajduje porównaniu z przekrojem poprzednim przegroda jej wynosi 106 mm, brzeg dolny a dopiero w jest tej koców mieszcz si tych U miejscu rozdwojenia Dalej si s one uwydatnione na ku przodowi w i przegrody wynosi 88 za okoo 60 mm. sigaj na 58 mm ku bokom, nieco. pewnem oddaleniu od W mog by kie nie otworu siecznego (apertura inciswaj zmieniaj nosowa jest tu ju cakiem skostniaa. Na przekroju ma s wzite te w jej kocu dolnym (ryc. mniej wicej 20 czci mikkich, pokrywajcych z grubo s w które mm na 20 tylko chrzstek skrzydlastych zachodzi jej i brzeg przedni, który mm, w górnym koci, a jako ta- w muszla ni w poprzednim przekroju. skonie ku górze; skróciy si wic o ca znacznie krótsze, stercz i wyrostki boczne cz si byy pod ktem ostrym bezporednio chrzstki jeszcze odosobnione, a na (maxillo-tur>inale), która w wewntrzn stron czaszce staruskiej tworzy dwa po sobie pooone ksztat przegrody chrzestnej, pozostaje czy si z odcinkiem nam jeszcze do uwzgl- kostnym przegrody. Kontur przedniego E 1, str. 317) wychyla si u góry ukowato ku przodowi, a dalej górne jest wiksze, a drunastpujce wklnicia, z których przednie brzegu przegrody chrzestnej niej Wyso- 3). chrzestn. Omówiwszy pooenie gie dugie na poprzednim przekroju skrzydlaste, które dnienia s tern miejscu odcinka kostnego przegrody. Z nimi jest jeszcze C dokadne. przegrody chrzestnej, te przekroju. Jakobsona, z którego wystaje chrzstka Zaokrglone brzegi przegrody kostnej przeduaj si bezporednio Wyrostki w rycinie. mm, grubo Pomiary boczne, i ksztat trójkta z zaokrglonymi ktami, odwróconego szczytem ku doowi ko Czci grubieje. Ku obrbie Przegroda stosunki zupenie. znowu prosty. i chrzstki skrzydlaste nosa, uwidocznione na rycinie spodu przegrody ley chrzestny przewód Stensona esowata. Nie zupenie inny ksztat. Wy- samej gruboci jak poprzednio maj t sam grubo co przegroda kt tpy. Na kocach zawijaj si one przegrod czy si mniej wicej na poowie ma ju wystajce z przegrody, z przed- którem na dnie jamy nosowej W tworzc nam kostnego. przegroda cienczeje górze w Przekrój ten przypada na miejsce, 2. jaki blaszki (ryc. i mniejsze. Nastpnie linia konturu opada skonie ku tyowi. Koniec dolny ley dalej ku tyowi, ni górny. Brzeg ten jest w caym swym przebiegu rowkowao wyobiony. W ten rowek wchodzi odpowiednio wypuklony brzeg odcinka kostnego przegrody. Rowek ten jest w górnym swym kocu przynajmniej 29 mm szeroki; dokadnej miary z powodu uszkodzonej lewej jego strony trudno byo otrzyma. W rodku brzegu przedniego przegrody wysokoci przegrody szeroko jego wynosi 18 przedzielajca rowek na 2 czne zlewaj si w jeden, mm, a w dolnym kocu 16 mm. rodka poduna, 6 mm czci boczne. Dalej ku doowi wynioso ta niknie, który w dalszym swym przebiegu wyabia chrzstk szym odcinku górnym rowka wychyla si Tylko midzy dwoma wyej cznie uoonym opisanemi szeroka z jego wklniciami rowek jest W najszer- wynioso, a rowki bo- do gboko. przecity znacznym, poprze- grzebieniem, oddzielajcym jego odcinek górny od dolnego. Powierzchnia rowka pokryta jest brunatn, ziarnist i tward substancy, tak sam — — 307 chrzstka stawowa na granicy chrzstki i koci, jak to zauwaaem kostkami koci podjzykowej. to zogi wapienne i resztki substancyi jak S rwaa si od koci, co stwierdziem na skrawkach mikroskopowych. mona byo kach rem niema e dalej stwierdzi, ladu dalej w Co najwyej wida chrzestnych. warstewk substancyi gb gb chrzstki stawach kostnej, midzy która ode- samych skraw- tych koczya si w tem warstewka koci posuwajcego si procesu czek kostnych, przeduajcych si w chrzstki, ani Na w miejscu, poza któ- bo nie widzimy ani bele- kostnienia, te rzdami ustawionych komórek ani wnikajce naczynia krwionone, otoczone kostnej. B) Chrzstki skrzydlaste (cartilagines alares). W bezporedniem poczeniu s poczone, lewej jest za do jest tylko 62 z ni po poczenie tutaj po prawej przypadoby na to maem Brzeg brzeg zaokrglone i jej (C. stronie Na po s prawej i wyrostkami której chrzstki 130 mm, po stronie chrzstkami skrzydlastemi spojone z przegrod albo wiza- Muller F. w Przestrze, jej u nosoroca Przeszo dwa razy 44). staruskiego wskazuje, brzeg górny, w przednim swym e lew rycinie 15, tab. LXI, uwydatniajcej ma na ogó ksztat czworoktnej tworz do dolny i doowi skierowany, s wszystkie inne brzegi zgrubiae, blaszki odcinku nierówny ukowato siebie prawie równolegle wikszy od tylny jest falisty, Prócz górnego brzegu, który na jest prosty. nierówny, lewej z których górny jest znacznie chrzstki, ku tej doowi, górny jej towi wypuklone, szczególnoci z wciciem. Chrzstka skrzydlasta ryc. 15) u konia, stawem wielkim wahaniom. to podlega chrzstk, poczenie zakoczony w mm. Tak cise poczenie midzy przegrod np. jest w uku niezwyke, poniewa owe chrzstki u innych zwierzt dusze poczenie i bowiem wynosi znaczna, dami, albo te wyjtkowo, jak i przegrod nosow, a chrzstki skrzydlaste. bocznymi s, jak zaznaczylimy, dolnego, zgitej uoone uki, ku grzbie- gdy tymczasem przedni za, pochylony take cokolwiek ku przestrzeni, gdzie czy si z przegrod, zupenie równe, czciowo nawet jak przedni e a co jest dowodem, LXI, (tab. chrzstka nie przedua si poza dolny i brzegi. te Wychodzc od prze- dniego falistego brzegu, widzimy sabe wypuklenie powierzchni na zewntrz, co powoduje wg- Chrzstka skrzydlasta bienie si nie jest okolicy brzenej górnej w przebiegajcy znajduje si w zupenie paska i dolnej. i równa, lecz wygina si. Znacznie silniejsze wypuklenie, a raczej fad ukiem tylnym odcinku chrzstki, oddzielajcy mniejszy odcinek tylny, przyblieniu trójktny, od wikszego przedniego. Cay brzeg dolny i cz brzegu przedniego mieci si w nozdrzach przednich jako w czciach mikkich, pooonych poza nad nozdrzami, penic zadanie ju wicej podrzdne, co te uwydatnia si jego sabszym rozwojem i cienkoci blaszki chrzestnej. Tak prosta budowa chrzstki skrzydlastej jest niezwyka. Zwykle bowiem ma ona ksztat uku, którego ramiona tworz podpor dla otworu nosowego utrzymuj go w stanie rozwartym. U nosoroca, którego koci nosowe sigaj daleko ku ich podpora. Tylny odcinek trójktny mieci si i i s wzmocnione znacznie rozszerzon przegrod nosow, zadanie chrzstek skrzydlastych, potrzebnych do podtrzymywania fadu skórnego nozdrzy, jest uproszczone. Chrzstki skrzydlaste tworz tylko ogrodzenie zewntrzne nozdrzy, a koci, na których si przodowi i nadto one wspieraj, tworz roca z ju stae ogrodzenie takiemi u konia okazuje si, e wewntrzne. pierwsze Z porównania odpowiadaj tylko tych chrzstek nosogórnej rozszerzonej — czci chrzstki skrzydlastej chrzstki koskiej, jest u konia, reszta za, mianowicie ukowato nosoroca zbyteczn dla — 308 ko poniewa zanika, i cz zakrzywiona dolne ogrodzenie nozdrzy midzyszczkowa szczkowa. Dla sprawdzenia tego przypuszczenia dokadnie zbada uoenie przyczepy mini, co w okazie staruskim nie nosoroca tworzy trzebaby jeszcze i i byo moliwem. cise poczenie chrzstek skrzydlastych z przegrod nosow byoby jednym dowodem wicej, e pochodz one z przegrody, wzgldnie z jej wyrostków bocznych (processus later ale septi cartilaginei dorsales), jak to Spurgat (74) stara si wykaza w swej pracy nad chrzstkami nosowemi. C) Chrzstki podstawowe boczne Bocznie koo (cartilagines basales narium). brzegu dolnego przegrody nosowej le dalsze chrzstki, roca dotychczas nie byy opisane. Z tego, co podaj anatomowie: Muller Leisering (34) w podrcznikach anatomii zwierzt domowych, wynika, w obok brzegu dolnego chrzstka rurkowata, Ellenberger Dokadniejszy opis podaje i e Frank u konia i (23), istnieje Jakobsona. wedug których wyrostki boczne przegrody wysyaj z kadej strony wyrostki, (21), przegrody nosowej po stronie wentralnej przykrywajce otwory podniebienne (fissurae palatinae) nosowo-lemieszow (44), mieci si przewód Stensona której Baum które u noso- i czce chrzstk si z Ductus nasopalatinus, do którego otwiera si przewód Jakobsona. nie ma pokrycia chrzestnego. Jako zupenie osobn blaszk chrzestn, podpierajc przedni koniec muszli nosowej, autorowie opisuj chrzstk esowat lub sigmoidaln. Spurgat (74), który bada porównawczo chrzstki nosowe konia i rozmaitych innych ssawców, znalaz chrzstki wyej wymienione w tern samem pooeniu, ale nazywa inaczej. je Odpowiednio do wyrostków bocznych przegrody górnej (proc. later. septi dorsales) rozrónia on wyrostki boczne dolne jako processus later. septi cartil. ven- cartil. odgaziaj si cartilagines basales narium, mianowicie trales, z których i Jakobsona (cartilago nomeronasalis). lateralis i cartil. ductus nasopalatini. Cartilago basalis nar. med. okazuje u wszyst- do stae formy kich badanych przez niego zwierzt nazywa t chrzstk niutk, przebiegajc medialis cartil. take cartil. wzdu en ko wat chrzstk narzd Jakobsona. Spurgat paraseptalis. Cartil. bas. nar. lateralis ciany bocznej (cartil. (maxilloturbinale); przednim otacza i nosa. Kocem tylnym namcidaris), pozostajc za kocem cartil. bas. czy si blaszk jest ta blaszka z w lunym zwizku nar. lateralis czy (74) cie- czó- muszl z si beleczk chrzestn nad tylnym brzegiem otworu poclniebiennego (incisura palatina) z chrzstk pa- pod któr przebiega ductus nasopalatinus. raseptaln, podniebienny czy si z ma ogrodzenie chrzestne bon luzow nosa, W tem miejscu przewód nosowo- od strony przyrodkowej, górnej i bocznej, ku tyowi i koczc podobny sposób jak u konia uoone ku przodowi przenika przez incisura palatina si lepo, tworzy blaszk chrzestn, zakrywajc reszt otworów podniebiennych. U i nosoroca staruskiego chrzstki uksztatowane, z mona ich t tylko wic nazwa wanie nosoroec e nie s cz w si bezporednio z przegrod nosow; wyrostkami przegrody nosowej. staruski, pewnej przestrzeni jedn rónic, te cartil. cao, parasepttalis z której i cartil. U osobników modych, jakim nie jest ductus nasopalatini tworz na odgazia si blaszka cartil. lateralis, podobnie jak — u zwierzt przeuwajcych — 309 Stensona, te U koni za roców w póniejszym wieku przyczaj si te chrzstki cilej do przegrody, LXI, (tab. od chrzstek Jakobsona dzielona czna jednak pozostaje z niemi U nosoroca nego przegrody, i w ryc. 16). mm 5 poniej do przedzielona od przegrody cz si maj nastpujce te i znaczn warstw kocu Dokadnej dugoci lepo. ucita. Spaszczona podstawa cienczejc zwajc i cznej. tkanki tej si równoczenie. rurka brzegu dol- ma rurki, Dolna powierzchnia spaszczona jest mniej wicej 72 mieci i si przegrody dla — 100 rurki, mm dugoci poda nie mona, gdy jest w przednim przedua si jednak dalej ku tyowi na 90 mm, rurki tej rurki W niej to Jakobsona (organon nasovomerale czyli chrzstka bo- Wzdu pooenie. si po obu bokach zagbienia, Sama dla lemiesza przeznaczonego. koczy si u noso- i obu stronach chrzstka, ksztatu biegnie po niej, pytkich rowkach kostnych, znajdujcych wzgldnie Moe z przegrod. przylegajca co blaszek podniebiennych koci szczkowych, w ccirtil lateralis jest od- zwizku. staruskiego chrzstki ale o dorosych Jakobsoni), s. nosowo-lemieszowy mieci si narzd t. e zn. byaby pa- cartil. to wedug mianownictwa Spurgata (74) cartil. bas. nar. medialis. W przednim odcinku rurka narzdu Jakobsona grubieje do znacznie, poniewa zlewa nieco ku górze wzgldem niej, drug chrzstk rurkowat, pooon na zewntrz raseptalis, albo si z i otaczajcej przewód nosowo podniebienny Stensona. - dzimy zatem chrzstk, na przewody obok 15 mm grub Drugi przewód siebie. mm 12 i W na jest tylko przednim odcinku jamy nosowej wi- w wysok, mieszcz si której chrzstk, otoczony przestrzeni krótkiej dwa te on pokryty tylko od strony przyrodkowej chrzstk i uchodzi nastpnie 60 mm. do jamy nosowej. Caa dugo tego przewodu wynosi 30 Trzecia chrzstka, która z poprzedniemi jest w poczeniu i wychyla si jako dalej ku tyowi jest — do duga blaszka na zewntrz, odpowiadaaby wedug Spurgata chrzstce nar. cartil. bas. odgazia si ze sklepienia drugiej rurki chrzestnej na przestrzeni, 9 mm dugiej, bezporednio za zawinit ku doowi blaszk koci midzyszczkowej; dalej tworzy cienk blaszk, na 30 mm szerok, która biegnie równolegle do wewntrznego brzegu lateralis. Chrzstka szczki górnej, wynosi 155 ta mm; niec muszli, koca czy nie ca ona zatem prawe zajmuje rach nosowych kostnych. dla przedniego Dugo ogradzajcego przedni odcinek jamy nosowej. Chrzstka muszli nosowej. si jednak ta, U wystajc do znacznie chrzstka konia z rurkowatemi cz widzialn ku tej blaszki chrzestnej w jamy nosowej górze, otwo- tworzy podstaw równie podpiera przedni ta chrzstkami obok przegrody i w jest ko- pod- rcznikach anatomii zwierzt domowych, jak wyej zaznaczono, zawsze osobno traktowana. Poniewa pooenie jej u nosoroca jest takie same jak u konia, niema wic wtpliwoci, i twory te u konia i nosoroca s homologiczne. Rónica polega tylko na tem, e u konia si chrzstka boczna prawdopodobnie ju wczenie oc chrzstek rurkowatych, u nosoroca za pozostaje z niemi w poczeniu. oddziela Przedniego paracie niema. koca chrzstki, ogradzajcej Prawdopodobnie przewody te narzd Jakobsona czyy si w i w pre- odcinkach, jak przewód Stensona przednich ich który od- midzy sob, wytwarzajc canalis inciswtis, koczy si maymi otworkami powiednimi otworami kostnymi uchodzi do jamy pyskowej u wielu zwierzt po kadej stronie i (foramina inciswa), które poznalimy przy opisie podniebienia. — — 310 D) Muszle nosowe (maxillo-turbinalia). e Przechodzc do opisu muszli nosowej (maxillo-tnrbinale), zaznaczy musz, bardzo skpe. Brandt (9) zajmuje si wiadomoci nasze o jej budowie u nosoroców muszlami nosowemi tylko pobienie. Z opisu Zuckerkandla (83), dotyczcego muszli s nosoroca wspóczesnego, dowiadujemy si bliej nieoznaczonego gatunku ten w szkielecie jest defektowny. Tylna jego cz jest e tylko tyle, za cakowita, przedni twór uzupenia za ycia chrzstka. B e d d a r d T r e v e s (4) podaj rycin bez objanie, obraz jego przekroju podunego, caego waka wchowego i i która oddaje wprawdzie ksztat nie uwidacznia jednak kszta- tów muszli. W w których si mieszcz, bardzo ku przodowi doowi i jest i do wewntrz, a jeszcze zupenie chrzestne nym brzegiem kow. Muszla koniec przedni mae jej uwidoczniona pozna ni lepiej czy jest waków, clo mm dug 40 i si muszla drugi. gruby i w zaokrglony, Na kocu s ostro 18 i (tab. LXII), swym przednim zakoczone. póniejszym wieku zwierzcia z na rycinach 17 tyu blaszka faduje si si popod fad wszystkie inne brzegi w kocu i mm góry dostpne zagbienie. i do jest przednim zawija blaszki od tyu znacznie rozszerzony, zaostrzonym W wypuklony do wewntrz. Podczas gdy dolny brzeg muszli do stosunku Jeden fad przebiega skonie przez blaszk od góry przednim drugiego fadu mieci si odcinku nawet w i mae. Tworz one blaszk chrzestn na 104 szerok, podwójnie pofadowan. powtórnie s okazie staruskim muszle z których Tyl- koci szcz- mona ksztat z opisu. E) Wntrze jamy nosowej (partes interiores nasi). Znajc obecnie czci szkieletowe chrzestne i majc do dyspozycyi bon luzow, wydo tworów szkieletowych czci mikkie, cielajc jam nosow, oraz przylegajce clo niej moemy sobie wytworzy cakowity obraz jamy nosowej. Wedug Brandta (9) nozdrza zewntrzne, o ile zachoway si w okazie z nad Wilui, okazie miay ksztat szczelin, ku doowi zwróconych, z ktami tylnymi nieco wyszymi. z nad Jany nozdrza s cakowicie zachowane, zwaszcza po stronie prawej, jednakowo z poi W wodu zasuszonej skóry zbyt s silnie rozszerzone. Wedug opisu Niezabitowskiego (47) nozdrza zewntrzne nosoroca staruskiego maj ksztat romboidalny na 82 mm ') dugi i 21 mm szeroki. Sdzc z resztek nozdrzy, które po odciciu skóry pozostay przy nozdrza biegy na ogó równolegle do brzegu warg, czaj autorowie, nieco wzniesiona. jakie istniej Co do ksztatu i a tylko tylna ich te znaczne rozmiary, bya, jak zazna- pooenia przypominaj nozdrza prowadz do przedsionka nosa (vestibulum a powikszonego jeszcze sionek nosa rozprzestrzenia Przez omyk si gównie podana jest w dugo nasi), stosunki, majcego podobnie jak u konia przedueniem, koczcem, znanem pod nazw trbki nosowej (clwerticulum ) cz u gatunku Bhinoceros simus. Otwory l czciach mikkich, kierunku grzbietnym na 28 mm. i do lepo si nasi). Podczas gdy przed- ku przodowi, to przeduenie — — 311 uwaane za trbk, skierowane jest ku tyowi ponad brzegiem nozdrzy. Trbka przeduaaby si wic poza tylny kt nozdrzy jeszcze o 46 mm, a najwiksza dugo przedsionka wraz z trbk wynosiaby 135 mm. Te przeduenia uwaam za twór homologiczny z trbk nosow konia z tego wzgldu, poniewa mieci si pod skór, tworzy zauek na 46 mm gboki, na 35 mm wysoki tylko na kilka milimetrów szeroki, nie majcy na caej przestrzeni 46 mm adnego innego poczenia z jam nosow jak przez przedsionek, a wreszcie dla jego, i i poniewa tego, wysana jest dyncze ciemne woski. W nosoroca byaby nieco widoczny, sam przedsionek skór zewntrzn, porównaniu z kosk trbk, która ma 50 60 jak i krótsza, do a nadto otwór, prowadzcy, niej w zwizku co pozostaje nie tkwi której — mm mieciby si pod nozdrzami, lecz w poje- dugoci, trbka byby od zewntrz rozwojem z silniejszym chrzstek skrzycllastych u nosoroca. w swym Przedsionek roki i ku przodowi wego. to zdania zwaszcza wieym Kormanna dobrze lub e i i go materyale i staruskim tak, muszlo- jamy nosowej, wysanej skór zewntrzn, zapomoc skrawków mikroskopowych, przyczem bon luzow jest s widoczne nieregularnie. Po- byyby zbyt badania histologiczne obecnoci wosów, istniejcych w skótake przy dokadnem rozpatrzeniu bony tego wynika, poziomu clo bardzo przebiega zniszczony, jedynie tylko przyrodkowej jamy nosowej siga e granica przedsionka po cianie waka w zwonym muszlowego, ku przodowi wysunitym odcinku znacznie wyej, mianowicie prawie gdzie chrzstka skrzydlasta oddziela waka przedni koniec sze- i lup bez uszkodzenia bony luzowej. Z bocznej za cz mm bada bon luzow nosa zwierzt domowych, midzy skór bon luzow jest moliwe tylko na i mona kierowa si za w bonie luzowej. Wosy te utrudnione obszerny, mniej wicej 20 który (32), midzy skór okazie t si granicy ustalonym granica niewa nabonek w przez uwaa do jest Od tyu zacienia rozwinity. konia, ustanowienie okazuje si. rze, nie przednim odcinku za przedsionek Jeli wedug i górze a do miejsca, si od wyrostków bocznych przegrody nosowej. Cae wywaka poza jej przedni czci jest utwo- sanie jamy nosowej ponad poziomem zwon i bon luzow. Od tych miejsc rozpoczyna si wic dopiero waciwa jama nosowa. Zarówno bona o charakterze skóry, jak bona luzowa jest z podoem silnie zronita wyciela jam nosow, wszystkie do wntrza jej wystajce wyniosoci na zewntrz rzone przez i i i wysunite zagbienia zupenie równo bez jakichkolwiek fadów. Chcc opisa budow wntrza jamy nosowej, musimy rozróni w niej cian: przyrodkow, górn, doln boczn. Przyrodkowa boczne ciany zbiegaj si na przodzie pod ktem ostrym, który tworzy uk, rozpoczynajcy si od przedniego kta nozdrzy zewntrznych i biegncy ku górze, gdzie, rozszerzajc si, przedua si w cian górn. W tyle jama nosowa i ograniczona jest i koci sitow bona luzowa, wycielajca t i blaszkami (ethmoturbinalia), z cz jamy, nie jest niej wystajcemi. Poniewa cakowicie zachowana, niepodobna poda przestrzeni chrzestnej ciana przyrodkowa jamy nosowej jest na przegrody nosowej prawie zupenie paska równa. Dopiero w przednim swym czy szczegóowego jej odcinku, opisu bez uwzgldnienia czaszki. gdzie i si z przegrod kostn, wygina si na zewntrz, odpowiednio do coraz wicej ku przodowi grubiejcej przegrody nosowej kostnej. Brzegi przednie ciany przy- rodkowej schodz si zupenie z brzegami kostnymi otworu nosowego (kostnego) Na linii, przedzielajcej otwór nosowy kostny na legoci 33 mm od górnej poow przedni i w czaszce. tyln, rozpoczyna si w od- ciany nosowej ze ciany przyrodkowej wychyla fad, ukowato — ku tyowi fadu tego 5 mm jest skierowane ku górze Na bony luzowej. z zgrubienia pod fadu na mm doowi przebiegajcy, na 63 i razie i mona Brzeg jego dolny tyowi. wytómaczy. Nie wpywem cinienia, poniewa wystpuje w tym samym stopniu rozwoju. z samej jest w naczynia ylne, niewtpliwie zbiegaj si do yy które zupenie symetrycznie po obu stronach przegrody Górna ciana jamy nosowej mm, do 35 luzowa a nawet zachowaa nie Dolna ciana wym szlo preparatu czyli w (v. tern miejscu tak s samo co nie rozoon ciemnem koca dolnego nasalis post.), uchodzcej do przednim wicej, i tle ona od- jest S przegrody. rozwinite v. i to które sphenopalatina. swym odcinku zwona, rozszerza si ku tyowi dao si dokadnie stwierdzi, poniewa bona caoci. dno jamy nosowej w jest midzy wakiem mu- przednim odcinku nosow na szeroko palca (mniej wicej 18 mm) cieniona. W odleod przedniego koca waka muszlowego poziom dna obnia si nagle, gdy znajduje si szeroko rozwarte ujcie przewodu noso-podniebiennego a przegrod mm goci 77 w moe si w i w kierunku tylnego u konia nosowej tylnej jakiegokolwiek on przypadkowym, wytworzonym pod jest bony luzowej jest cakiem gadka. Po stronie lewej od przegrody. Gdy pat ten przewietlimy, widzimy na jego jasn siatk naczy, zbiegajcych si wystaje na i Znaczenia tego luzowej. Reszta dzielona ostry ma ladu bony Wypuklenie ginie. do jest chrzstki przegrody nie powierzchni sobie znowu dugi, który nastpnie fadem, który zatem utworzony nie — 312 tern miejscu (cluctus nasopalatinus). Nastpnie a twardem ciana na podniebieniu dolna, rozszerzajc si, przebiega do nozdrzy tylnych zupenie równo. czci Najciekawsz jamy nosowej jest ciana boczna, poniewa z niej wystaje do we- wchowe w niej to znajduje si ujcie do zatoki szczkowej. Zasadnicza ilo waków wchowych u ssawców wynosi wedug Blumenbacha Schwalbego 5, do których doda trzeba jeszcze waek muszlowy (maxillotnrbinale), nie majcy nic wspólnego z wchem. Pierwszy z waków wchowych, nasoturbinale, jest dochodzi zazwyczaj do przedniego koca jamy nosowej, inne s mniej najsilniej rozwinity wntrz waek muszlowy i walki i i i rozwinite mieszcz si gównie po waków dniczych koci i sitowej, znalaz tak, e stronie Zuckerkandl ogólna ilo ich przyrodkowej jamy nosowej. (83) jest jeszcze zmienna. dalsze, Prócz tych zasa- Dla konia, tapira nosoroca podaje i Zuckerkandl 8 waków, z których 3 — 4 ostatnich mieszcz si w Brandt (9) widzia w czaszkach Rh. tichorhinus waki wchowe podaje i dwie i »numerosissimae«. Prócz tego opisuje w które s dusze ni u Rh. javanicus. Poniewa oznacza jako ich muszle, nosoroca staruskiego tylny, palczaste wypuklenia. wa ta cz wywnioskowa, si prawie z ma waek, w czaszce w w i rozchodzi si o nasopozostay w bonie luzowej nosa, i klinowej. ich rysunek; ilo po kadej stronie opisu ich ma-xillotiirbinale. wycielajcej jej odcinek ethmoturbinaliów. Ponieniezupena, trudno wic z tych szcztków których tkwiy blaszki kostne bony, jak wyej zaznaczyem, jest bya ilo waków wchowych. jaka zatoce dokadniejszego przyczepu nie podaje, przypuci naley, U czci wystajce z bocznej Pokrycie pierwszego z nich zachowao zupenoci. Tylny jego odcinek, widocznie skostniay, pozosta przy czaszce wraz czci bony lecy pod poowie dugoci luzowej. samem O ile mona sdzi sklepieniem jamy nosowej z jamy nosowej podstawa kostna ukadu bony i wiotkiej, pokrywaa ona wystajcy ku doowi. waka przedua si dalej Mniej wicej ku przodowi — ju tylko waka po t sam dorodkowej wynosi 22 mm. szeroko, ku przodowi jednak znajduje si na przez tylny W kt. (9) z jak wynika, jest powyszego przed sob wyej. Jest to do kierunku nozdrzy zewntrznych Koniec i waka przebiegajcej gra, wystajc z we- tylko i wynika, si albo jeszcze ma chrzestna i prosta rozwin dopiero Poniewa i blaszka takie wzdu dolnego zwinita, albo brzegu ju bya znajduj si proste blaszki w rozwijajc si muszl nosow (nasoturbinale) waka muszlowego sy- powleczone sam razie jeszcze take grub warstw bon tylko te nie luzow, [ szkie- l a z przodu U Jf\\ ] \-S tkanki cznej, zawierajcej naczynia krwionone, które Czci (maacilloturbinale), {f~~\ lecz . (concha inferior), poznalimy ju po- chrzestna muszla boczna chrzstki pa raseptaln ej tym (cartilago bas. nar. lateralis). Chrzstki liczne mniejszym. pierwotnie W dopiero tworzce podstaw s ma ten wiadczc o istnieniu tam muszli nosowej (nasoamliwa blaszka kostna atwo ulega zniszczeniu. Jak z rysunku ona ku doowi i na zewntrz zawinita. okazie staruskim jest niej letowe, blaszka i waek po obu stronach jamy nosowej, prawdopodobniejszem wydaje mi si tómaczenie, metrycznie mamy wszym si coraz zawinita, lecz zostaa sztucznie spaszczona. e strony bocznej i opisu Z tylko nieco zgrubiaa. Od nosoroców wida zazwyczaj czaszce turbinale), która jako cienka Brandta staje stojcej prostopadle linii, ich wntrznej strony koci nosowych ona, dajca si skalpelem wypreparowa. Szeroko jako cieniutka blaszka chrzestna, nie stronie — 313 r uwidoczniaj si jako drobne otworki na przekrojach. Skutkiem tego waek ma rozmiary znacznie wiksze, ni przypuszczaby naleao z rozmiarów chrzstek. Waek ten zajmuje nosowej, a w te mianowicie ca cian jest na najszerszem miejscu na 60 EY c. d. boczn jamy 242 mm mm wysoki szematyczne przekroje przez muszlowy. waek dugi, i mm 40 szeroki. Jego przedni koniec zgrubiay koczy si prawie na wysokoci przedniego kta nozdrzy zewntrznych. Ksztatem przypomina maczug z boków spaszczon. Zewntrzn stron spaszczon waek ten jest zronity z boczn cian jamy nosowej, a nawet ze znacznym odcinkiem chrzstek skrzy dlasty eh, z ich dolnym brzegiem mianowicie tylnego ukowato wycitym. Dalej ku tyowi, a to na obramowania otworu nosowego kostnego, zmniejsza si maczugowate wysokoci zgrubienie, mia- waek wydua si spaszcza, majc tylko 23 mm wysokoci a 5 mm gruboci. Darównolegle do paszczyzny dna jamy nosowej ku tyowi, a w kocu lej waek ten biegnie rozszerza gubi si w cianie bocznej. W caej swej dugoci jest on poczony ze cian boczn. Poczenie to nie znajduje si w samym rodku szerokoci waka, lecz bliej jego brzegu dolnego, skutkiem czego wytwarza si midzy wakiem a cian boczn od strony grzbietnej rowek gbszy, ni od strony brzusznej. W miejscu, gdzie zgrubiay koniec przedni przedua si w tyln, prosto biegnc^ rowek grzbietny wygina si na zewntrz, tworzc poza wygiciem do obszerne, z góry otwarte zagbienie, w swej czci gbszej za wnika na dugo ostatniego czona palca przedua si w kierunku prostym ku przodowi w gb maczugowatego koca waka. Gdybymy wykonali przekroje poprzeczne przez waek nowicie i i cz i muszlowy, otrzymalibymy, patrzc krojów, któreby szematycznie WYKOPALISKA STARUSKIE w od przodu do jamy nosowej strony prawej, szereg prze- nastpujcy sposób si przedstawiay: 1-szy byby przekrojem 40 — sam koniec wystajcy waka, przez bienia 2-gi przez koniec dwa zag- maczugowaty, 3-ci przez miejscu, pokrywajca go bona 4-ty przez prosty odcinek waka. i kocem waka w Pod przednim maczugowatym luzowa zawija si ku doowi (w kierunku w który — 314 w preparacie istnieje cz oczodole w si waka muszlowego do si ujcie przewodu zowego, w Podwójne otwory zowe si do jamy nosowej, który dostawszy jeden przewód, stronie bocznej równolegle przedsionka), znajduje dugoci. caej swej gdzie uchodzi na jego i czaszce przy po biegnie kocu otworem na 4 jej mm szerokim, pokrytym zwieszajcym si fadem bony luzowej. kocu waka muszlowego Ujcie zatoki szczkowej mieci si na tylnym cz tam, gdzie cian boczn jamy nosowej. Znajduje si ono midzy cian a wakiem przedstawia szpar na wystajca waka zlewa si ze kocu na wicie rowka grzbietnego szerok, skonie ustawion. Szpara Dokadniejszego opisu kiem. byaby wic od ta poda otworu tego bya miejscu po obu stronach i nie miano- 20 mm przykryta wa- mona, gdy bona luzowa w tern strony przyrodkowej rozerwana. Uwagi nad przegrod nosow. Jak z powyszego opisu wynika, przegroda nosowa nosoroca Staruskiego jtkiem przedniego tylko odcinka kostnego nowicie czy ta przegroda zupenie chrzestn. Poniewa uwaa kostn, czy chrzestn, jest cech systematycznych, przeto zajmiemy si obszerniej t Dotychczas nie posiadamy adnej pewnoci co do roca wochatego ra si z dzie i czaszk nosoroca a podstawowe jeszcze nosoroca zbodoach. Z uwaam co dym wieku w czci chwili, w w zbów korony ostatnich osobników z najwaniejszych której przegroda Brandta. w u noso- mona Jak Pallas s czaszce opie- pierwszym rz(55, 56) jeszcze dobrze trzonowych górnych, mao startych, wielko nosoroca dowodzi, e byo to zwierz Pallas Brandt wyranie zaznaczaj, jest jeszcze drugiej strony jak i Czci boczne wan, wiadczc koca przedniego równie o stosunkowo mo- przegrody, nad Wilui skostniae, nie zrosy si jednak jeszcze z z wy- przegrody, mia- tym wzgldzie byo mode, gdy szwy na za okoliczno bardzo tego osobnika. widzimy u to przez z spraw Dlatego kostnieje. opisanego Wilui, zwierz si jako jedna porównaniach z czaszkami innemi, a i nad Przegroda nosowa, dorose. ruchoma, z zaznaczaj, (9) widoczne, ju na przypuszczeniach tylko Brandt tkwi (Rh. antiuitatis) jako bya starszych. cho byy w komi Za wiekiem modszym przemawia czaszce nosowemi, jak w kocu to niezupene skostnienie samej przegrody. Drugi skiego dzenie (18) okaz i syberyjski, Schrencka (68) moemy koci nad rzeki tego osobnika tutaj Jany, take stosunkowo modym. podstaw kostnych rogów nad Jany równaby si wedug nie z równie na niezupenie skostniaej przegrodzie daniu sabo rozwinitych z pochodzcy Schrencka i by wedug Czerski zdania Czer- opiera swoje twier- w tylnej czci, a Schrenck na bamao startych koron zbów. Nosoroec wiekiem nosorocowi z nad uwzgldnia, poniewa nie Wilui. Mimo to zbadano wcale poszczególnych jego czaszki. Dla lepszego zoryentowania si stosunku do czaszki, czaszki dyluwialnych wypoyczyem nosoroców. w ukadzie badanych przezemnie z gabinetu geologicznego Jedna, znajdujca czci mikkich tutejszego si ju od dawna w Uniwersytetu i ich dwie gabinecie, pochodzi — koo Radowa, druga przechowana tame z Woli Przemykowskiej s z okolic Buczacza. Obie te czaszki Obie ma drugiej z nich nie ulega s czaszka niewtpliwie do osobnika starszego. istnieje tylko z przodu czaszki drugiej znacznie wiksze zb piero ostatni t Z w w z Fraskati nickich (dugo gub. kijowskiej. mogem Przemykowskiej, poniewa w pochodzc co do wieku zgadza s w mao starte tym- ma rozmiary od modsz jest wykluwajcy si i od do- zupenie ruchomy. jest jeszcze w zbiorach hr. si najzupeniej z czaszk cakiem wyrane a Otó wykucia. okresie jej ta Bra- brzegu rzeki Rosi pod Biaocerkwi z nad wszystkie szwy niej szczki górnej znajduje si dopiero nosow w stosunkowo przypadkowo porówna inn, znajdujc si czaszka ta zby szwy, Warszawie a Otó czaszki, to oznaczenie 770 mm), a przytem o wiele wynosi jej naleaa starte, poniewa przegroda nosowa kostna usprawiedliwione, Nadto kostny kawaek przegrody trzonowy. czaszk Co do pierwszej naley o budowie dla tego pod kocami koci nosowych, a caa czaszka dowodz niezronite czego by mogoby czasowe jako Rh. Merckii zby i zby mocno niewidoczne a e adnej wtpliwoci, zupenie skostnia przegrod Poniewa szwy gatunku charakterystycznej. dopiero od lat kilku, pochodzi bardzo dobrze zachowane, brak im tylko dolnej szczki byy nazwane Rh. Merckii. Co do do gatunku Rh. antiquitatis, bo niej, — 315 ostatni czaszka ta zb z Woli trzonowy miaa przegrod dugoci ju zupenie skostnia nieruchom, a tylko szczelina, znajdujca si midzy bocznemi czciami przegrody a komi nosowemi, wiadczya, e zrost midzy temi komi nie by jeszcze cakowity. Z tych wic czaszek najstarsz jest czaszka ewentualnie nosoroca z Buczacza; do modszych osobników naley czaszka z nad Wilui take z nad Jany, cokolwiek modsze za s czaszki z Biaocerkwi i Woli, a najmodsza z nich jest czaszka staruska, poniewa zachoway si w niej jeszcze zby mleczne, a kocaej swej i i rona ostatniego zba trzonowego górnego wielka rónica wieku chyba nie zachodzi i zwaszcza Staruni, w rónice kadego roca z za pomidzy tkwi w jeszcze pomidzy czaszkami trzema ostatniemi, Woli, przegrody chocia obie kostnej u s nosoroca z nad Wilui, Biaocerkwi, Woli widzimy Biaocerkwi a brak jej si. do rónych tak znaczne w czaszce noso- równego wieku. Pierwszem pytaniem, które si wobec tych rónic nasuwa, byoby: czaszki ju Przedewszystkiem zastanowi musi budowie przegrody nosowej u tych czaszek! istnienie z jednak a Prawdopodobnie zbyt zbodole. gatunków, do gatunku Rh. Merckii? a mianowicie Prócz wielu czy czaszka z innych Woli i czy nie ze Staruni nale te nie odnosi rónicych Rh. antiuitatis od najwaniejszych jest budowa zbów. cech, Rh. Merckii, podawanych przez rónych badaczów, jedn z ni typowe okazy gatunku Rh. Merckii. To ul a (77), który zbada przesane mu odlewy tych zbów, wyraa si o tej czaszce w sposób nastpujcy: »Ich m o eh te nach allem den Schadelrest von Przemykowska trotz der Kleinheit der Zahne ais zu Rhinoceros antiuitatis gehórig betrachten, vielleicht wird dabei an eine gewisse Variation z u Otó czaszka z Woli Przemykowskiej ma zby odmiennie zbudowane e nie wszystkie osobniki gatunku Rh. antiuitatis posiaday przegrod zupenie skostnia e wród nich mogy istnie take odmiany, u których za chrzestn. W kadym razie istnietylko przednia cz przegrody bya skostnia, reszta denken sein«. Wynikaoby z tego, i jej nie lub nieistnienie cakowitej przegrody skostniaej nie rozstrzyga pytania, czy by dany okaz ma Merckii? To te Schroeder (70) przy oznaczeniu wykopanych czaszek nosoroców gówny nacisk kadzie na ksztat zbów. zaliczony do gatunku Rh. antiuitatis, czy do Rh. — wzgldu na jako bez albo wcale kostna, len przegrody. niema, jej w skania si tem pewna e Brehm rosn, a to w cigu W u form kopalnych wzrost i w pierwszych mm na wysoko a 8-ym roku ycia nosoroec do 13-go roku, jako kresu swego dalej w roców, trzymanych w niewoli do 20 Europie wzrostu. 30 i czaszk jako przynaco wiemy o wzrocie z tego, lat, a mm 150 szybko dugo. na redniego wzrostu, jest Zaobserwowano w do trwa do miesicach nosoroce miesica przecitnie o 130 niej wzrastanie postpuje wolniej. ronie jeszcze i (12) mianowicie podaje, uwaa t poniewa racya, nosoroców wspóczesnych, przypuszcza naley, dugo. czciowo czaszce kopalnej istnieje przegroda albo Schroeder to do osobnika modego. Jest w ile — 316 ale u noso- to nawet do Indyach Pó- 45 lat. — Wedug Brehm a nosoroec yje do 80 100 lat. Skoro wic wzrost u nosoroców wspóczesnych odbywa si w pie w (np. porównaniu z koniem), przypuci przynajmniej trzeba czciej wród jednego i taki sam, wobec potniejszych kopalnych dla to jeli nie wikszy okres penie skostnia, natrafi na okazy, znajdujce si jeszcze Wród przegrod niezupenie skostnia. wykopano które z biegiem czasu byy znale si czaszki cz tylna przegrody Brandt der (9) bya w kadym e twierdzi, orodków w podniebieniem; dym w i posiadajce nosoroców wochatych, niemal zbiorze, powinnyby Tymczasem albo z tego rodzaju jak czaszka z tak nie przegrod chrze- nad w Wilui, której jeszcze chrzestna. ku tyowi, Schroe- kostnienie przegrody postpuje od przodu (69) natomiast jest nieco innego zdania; kilku póniejszym wieku zu- rozmaitym stopniu skostnia. wyjtków naley czaszka stn, a do rzadkich i w z przegrod si rozmiarów Monaby wic okresie wzrostu spotyka si tylko czaszki albo z przegrod zupenie skostnia, jest; lub w niezliczonych czaszek tych które znajduj i w ich wzrastania. samego gatunku z przegrod nosow, tego powolnem tem- tak przegrodzie, które wedug dopiero przednim odcinku przegrody niego kostnienie rozchodzio póniej zrastaj si z wedug niego kostnienie si z jednego komi nosowemi wystpowao w ka- ni w reszcie przegrody. Jeli wic jaki nosoroec kopalny nie posiada przegrody (Schroeder opiera si na jednym z okazów przez niego badanych), to mona sobie brak przegrody wytómaczy tem, e kostnienie, rozprzestrzeniajce si z orodków kostnienia wród przegrody, nie dosigo jeszcze koci nosowych. Na poparcie tego twierdzenia Schroedera niema dotd dostatecznych dowodów. W razie czaszce wczeniej z intenzywniej, i nad Wilui znajduje si luka mniej wicej za peniona koci, reszta w Gdyby choma. przegrody przegrodzie wierajce naczynia krwionone nie uwaam, lecem koci. przy to przegroda samym w brzegu, Tymczasem niema jest czaszki i staruskiej miejscach, by powinna tu ani ladu nej kostnej i grody jest cznej. Poniewa w w i kostnienia, ogólnoci podlegaa skostnieniu. ona chrzestna, wystpuje tylko w czesnych, jak np. u Rh. sumatrensis tylnego odcinka, Mimoto przegroda opisane dwa uznano jako orodki zwaszcza spojona ze w sklepieniem wic trudno przypuci, wy- ta jest ru- za- kostnienia, za jakie ich czaszki do rozmiarów, prowizoryczn Brzeg górny przegrody wida take na nie miejsca szorstkie, górnem, znacznych od sklepienia oddzielony okazie staruskim nie adnych ladów wyej takiego spojenia. utworzony z chrzstki wcale niezmienionej tkanki zupenie skostniaa. beleczki kostne, tych w rodku jest gadki, znaczn warstw granicy przegrody chrzest- aby cz Skostnienie przegrody u form, chrzestna prze- u których zazwyczaj pónym wieku, nawet u nosoroców wspówedug bada To uli (75). Majc przed sob czaszki bardzo — w kopalne, których braku skostnienia przypisa jedynie porównujemy ze sob czaszki jeli okolicznoci, na które Brzeg przedni opatrzony rowkiem, w których jest ona niezupenie modemu ich wiekowi, zwaszcza niema zupenie przegrody, albo albo moemy skostnia, nie — 317 z Woli Zachodz Biaocerkwi. i w np. przegrody nosoroca staruskiego, chrzestnej którego przebieg uwidocznia ryc. E W 1. W w tern miejscu Prawie zupenie taki sam kontur brzegu z chrzestnym. kostnego w take w przegrody, jak si duje to niema Biaocerkwi, z jak wyej opisaem, jest rowek ten wchodzi odpowie- Niezabitowskiego. czaszce zapewne jeszcze inne chciabym zwróci uwag. dnio wypuklony brzeg tylny kostnego odcinka przegrody, jak podanej przez tu wynika z ryciny czaszki, czaszkach z zupenie kostn przegrod nosow, jak najmniejszego ladu zrostu odcinka tylnego odcinka kostnego okazie staruskim, znaj- czaszce z Woli E 2). (ryc. Jeli zestawimy kontur brzegu przedniego przegrody z czaszki schodz nie w tylnym z Woli, odcinka e widzimy, si staruskiej czaszki chrzestnej brzegiem kostnego wprawdzie e dokadnie, jednak maj ten sam przebieg. Nadto znajdujemy w górnym odcinku zaokrglonego brzegu tylnego w czaszce z Woli w rodku rowek, który najzupeniej odzasadzie powiada wzniesieniu rodkowemu, wysta- jcemu i rodka rowka na przednim ze górnym brzegu przegrody Zreszt czaszki staruskiej. ym tylnym brzegu chrzestnej zna odcinka na ca- kostnego czaszki z Woli dokadnie granic, do której dochodzia chrzstka chrzestnej cz- ci przegrody. Do tej 1. KONTUR BEZEGU PRZEDNIEGO PRZEGRODY NOSOWEJ CHRZESTNEJ NOSOROCA ZE STARUNI. KONTUR BRZEGU TYLNEGO PRZEGRODY NOSOWEJ KOSTNEJ CZASZKI Z WOLI PRZEMYKOWSKIEJ. RYC. E. koci granicy brzeg 2. jest chropowaty czastej, i ma wygld koci gb- poza t za granic ko jest gadka. Nie wchodzc ruskiego, której nie nie naley, pragn bynajmniej mog tylko si podj, e w Mayera (41), czaszki Brandta i tylko 5 czaszki przed sob, przy oznaczeniu budow Touli (11), dyluwium europejskiem istniao trzeba z (75, 76, 78) chus i inne nale jak do jednego z tych mianowicie w tym samym s tylko stopniu, zby w Po gruntownych badaokazao (70) si, gatunków nosoroców, mianowicie Rh. Merckii, i Rh. antiuitatis i e wszyst- Rh. leptorhinus, Rh. megarhinus, Rh. hemiteu5 wymienionych. uitatis, etrtiscus, hundsheimensis miay przegrod Rh. kronstadtensis znane a co zreszt do mnie Schroedera i Sta- nosoroca ze Staruni liczy przegrody nosowej. Rh. etruscus, Rh. hundsheimensis, Rh. kronstadtensis kie inne dawniej opisywane gatunki, przynalenoci nosoroca systematycznej majc nie e zaznaczy, si z ogromnymi rozmiarami niach w spraw i nosow niektóre koci), jakim widzimy Wród w tych gatunków zupenie skostnia za Rh. Merckii czaszce z Woli i tylko Rh. anti(z gatunku czciowo, ze Staruni. — — 318 Tymczasem pojawiaj si jeszcze w nowszych czasach opisy czaszek, które z powodu braku zupenego lub czciowego przegrody oznaczane bywaj jedn z dawniejszych nazw jako osobny gatunek, nie dajcy si na razie pod tamte podcign. Tak oznaczya i Mary a Pawowa wa posiaday wcale przegrody nosowej. nie widoczne szwy, uitatis, druga zna czaszki te z z Kijowa, s zupenie mimo braku na przypuszczenia te (69) e Jedna z nich pochodzi z Moskwy szwy której sdzi, fotografii, opiera przynalene do gatunku Rh. leptorhinus, ponie- (57) dwie czaszki jako zatarte. badaniach czaszki maj nalecej niewtpliwie do Rh. antiguitatis, poniewa zby budow gatunku gdy modego, osobnika to i ostatni zb der przepiowa Przegroda jest kostna. koniec koci nosowych. jest ruchoma Twierdzi on, e i cz prze- odpada zupenie, gdy Schroeto, czego dokona sztucznie, mia- i moe si take mianowicie przegroda niezronita z komi nosowemi moe si wymogy powsta Rh. leptorhini, które opisaa Pawowa. O ile z ryciny w kruszy. W ten sposób Schroedera (69) ma, uamkiem duy wcale nadtarty. poczona zdarza sunkowo Turyngii, Póssneck brak koci z z niemi jest przemiany czaszki gatunku Rh. tichorhinus na Rh. leptorhinus, jest tylko w Póssneck nowicie przyrodzie, który (70), charakterystyczn dla tego czaszce ta grody nosowej, która z jeszcze gatunku Rh. anti- do trzonowy nie byaby w równym wieku z czaszk z Woli. W midzyszczkowych, zachoway si natomiast koci nosowe Czaszka Schroeder nale przegrody ma i wida, kawaek przegrody, który w czaszce z Póssneck jeszcze si utrzy- Uamek istniejcej dawniej cakowitej przegrody kostnej. ten jest sto- o brzegach nierównych, nie zosLa dokadniej opisany przez Schroedera. Czaszka byaby podobn do czaszki z nad Wilui. Równie oznaczy S eh we der (71) czaszk, pochodzc z Muromu nad Ok jako przynalen do gatunku Rh. leptorhinus, poniewa nie posiadaa skostniaej przegrody nosowej naleaa do najwikszych, dotychczas znanych czaszek kopalnych nosoroców. Mimo róniaby si zatem od ta czaszki z Woli Staruni, a i i Schroeder (69), którzy widzieli fotografi Pohlig naley do modego osobnika gatunku Rh. tichorhinus. to Z powyszego opisany w tej i i dobrze oznaczony, cz których kostna zestawienia krótkiego przegrody krglony, jak czaszka ze Staruni ska, kijowska i do jest muromska s i ma wynika, szczupy. takie Woli, i e Mamy czaszki, sdz, e czaszka ta materya porównawczy, o tylko czaszki gatunku same ksztaty i nawet taki zosta! ile Rh. Merckii, sam brzeg tylny zao- jeszcze czaszki bez przegrody, które jak moskiew- oznaczone jako przynalene do Rh. leptorhinus. Pawowa, w W czaszce daa si wykaza, pomimo e szwy w czaszce byy zatarte, a zatem bya starsz. wiadczyoby to o bardzo lunem poczeniu przegrody z komi czaszki, które dla Rh. tichorhinus nawet we wczesnym wieku jest niezwyke. Nie jest jednak wykluczone, e wanie te czaszki bez przegrody miay tylko przegrod kostn od przodu, która ze zniszczeniem koci midzyszczkowych lub kijowskiej przegroda nosowa, jak podaje nawet ladach nie i po uszkodzeniu koci nosowych odpada. Poniewa tak i brzeg samo si zachowuje Woli wyróni wicie kostnieje. em tylny i uzna W tern przygodnie na jak je w odcinka kostnego przegrody czaszkach Rh. Merckii, jako w sdz, czaszkach e ze Staruni naley czaszk ze i Woli Staruni przynalene do osobników, u których przegroda niecako- mniemaniu utrwalio mnie jeszcze jedno spostrzeenie, które uczyni- lemieszu fvomerJ. — mogc Nie prosiem zda sobie — 319 sprawy z pooenia przegrody nosowej u nosoroca staruskiego, listownie o wyjanienie, jaki ma W ksztat lemiesz. odpowiedzi przesa mi o- prof. mnicki uprzejmie lemiesz okazu staruskiego, który odrazu spraw wyjani. Porównujc ten wida pewne rónice w jego pooeniu kszta- lemiesz z lemieszem gatunku Rh. tichorhinus, cie. Lemiesz staruski w swym jest i odcinku tylnym utworzony z cienkiej blaszki kostnej, ry- w nienkowato zgitej jak u nosoroca wochatego, spaszczonym cinek rynienkowaty tworzy ze kt przednim za spaszcza si kocem tpy. Spaszczonym i Od- grubieje. przednim przy- Od strony górnej nie zna tego ktowego zgicia, dno rynienki ukowato zgite ku przodowi, tak jak brzeg dolny przegrody chrzestnej. czaszce Rh. tichorhinus z Buczacza dolny brzeg przegrody jak i do niej przylegajce lega do podniebienia twardego. biegnie W lekko i biegn resztki lemiesza kt niebieniem w prostym kierunku ku przodowi, wskutek czego tworzyyby z podgdyby ze nie wystawa znaczny grzebie, podpierajcy lemiesz do ostry, mógby si wytworzy pod lemieszem stapóniejszym wieku, poniewa szerok podstaw przylega do podniebienia. przegrod. Taki podpierajcy grzebie kostny nie i ruskim nawet w Nawiasem dodaj, e lemiesz staruski da Gdyby lemiesz z Woli. nie by kostk do odrónienia czaszek. cha, przydatna odrónienia czaszki ze Staruni Z nosoroca zachowaa gow, dalej ciaa. Wosów w krywajca boku skóra tak czsto Otó i rogi (integumentum, si, mm, caej lewej nogi Niezabitowski za 03 — 05 mniejsze aden z których nie pozosta lad, ani Na pierwszy rzut oka daj powysze opisy. Dopiero zachowuj si miejscach jednako. zagbienia niezmiernie wyrane. suy mógby pili omnicki ju jak to wany, a to dziki obecnoci woreczkowatych 1 to jako wana ce- przedniej i et cornua). pokrótce (36) opisa, skóra, na 250 cm dugi pat po- z lewego skórze nie byo. Opis ten uzupenia posiadaj ginc, zachowanie si lemiesza skania mnie do to i Woli od typowego Rh. antiuitatis. i wosy Skóra, si prawie zupenie dokadnie dostosowa do czaszki s W mm w (47), dodajc, S rednicy. w skórze, ani i to jej zagbienia a w wykazao, innych jeszcze dokach tych wanie miejsc tkwi wiksze z których pczków wosów, dla ma wygld e (tab. jeszcze jaki po- taki, nie wszystkie skóra zupenie gadka bez ladu lekko zaznaczone, szagryno- otoczeniu. zakonserwowana dokadniejsze zbadanie jest ma wygld skóra zagbie, rzdami uoonych, skóra wypchana Miejscami e czci jej w zagbie, LXII, ryc. 22) innych s one pczki wosów, które s doka uamane. Niema mojem zdaniem wtpliwoci i w miejscach, gdzie wosy wypady, delikatna rzeba powierzchni zatara si albo zupenie, albo prawie zupenie, a zachowaa si tylko w tych miejscach, w których utrzymay si jeszcze wosy. Do wygadzenia skóry w niektórych miejscach przyczyniy si prawdopodobnie przewanie przy samem ujciu jeszcze ze warunki zewntrzne, jak sprasowanie skóry pod skór wykonane poczwszy od wydobycia zabiegi, , , jej , wpywem cinienia ziemi ze szybu a do jej i rozmaite wypchania i za- konserwowania. Opis powierzchni skóry, który podaj, opiera si gównie na kawaku, w okolicy prawego policzka. wieray pczki wosów. Ta W cz tern wanie miejscu skóry odpowiada wycitym z zagbienia byy najwyraniejsze wygldem swym najzupeniej opisom gowy i za- i ry- — cinom, podanym rycina w W w pracach Pal las a (56) '), Brandta Schrencka, wykonana drog pracy zagbienia w — 320 skórze, ich rozmieszczenie (9) Schrencka i fotograficzn, Zwaszcza (68). rozpozna pozwala dokadnie uoenie. i porównaniu ze skór mamuta, która prawie gadka, jest powierzchnia skóry noso- roca ma wygld chropowaty, przypominajcy stolarsk raszpl. Ju Brandt (9) zauway, skór pokrywaj mae wzniesienia, midzy któremi znajduj si zagbienia. Bzut oka na skór (tab. LXII, ryc. 22) poucza nas, e wzniesienia powstaj w ten sposób, i doki nie zagbiaj si w skór prostopadle do jej powierzchni, lecz pod ktem ostrym, przewanie w kierunku brzuszno - grzbietnym. Skutkiem tego ciana zewntrzna czyli grzbietna kadego zagbienia wznosi si cokolwiek ponad powierzchni skóry, tworzc nad samym dokiem brzeg ukowato zawieszony. Zagbienia s uoone miejscami w bardzo regularnych szeregach e w e ten sposób, zagbienie jednego szeregu przypada ponad dwoma zagbieniami nast- pnego szeregu. Otwory doków waa rozmaitej wielkoci nietylko ciy si na wargach i x od siebie oddalone przecitnie o samej okolicy skóry; tej i Schrenck, s w /2 mm. S rozmaitych okolicach, one, jak to lecz take ju w zau- jednej nadto wydaje si Schrenckowi, jakoby najwiksze zagbienia mie- na skórze midzy ramionami szczki dolnej. Bónice w wymiarach s wahaj si wedug bada Niezabitowskiego (47), które w zupewicej od siebie oddalone noci potwierdzam, midzy 1 — 0'3 mm, a na wargach s wiksze Aby mie pojcie o gstoci uoenia zagbie, staraem si na kawaku skóry z pobardzo znaczne istotnie i i liczka obliczy, na ich przypada ile 1 centymetr kwadratowy. Wyniki tych oblicze, z powodu niezupenie równej powierzchni skóry, dao 50 — 60 W zagbie na 1 wahay si w pewnych przecitnie przypa- granicach; cm. wosów zagbienia wydaj si zupenie pytkie, ale na przekrojach pod mikroskopem wida, e przeduaj si jeszcze dalej wgb w ksztacie zupenie zacinitego przewodu na 2 — 3 mm dugiego, przebiegajcego w tym samym skonym miejscach kierunku, co doek. i ogooconych W z miejscach, zachoway si gdzie jeszcze wosy, wypeniaj one doek przeduenie, skutkiem tego rozszerzone. jego Powyszy opis powierzchni wyjtkiem warg, rego, z do skóry, pozbawionej naskórka, z któ- nigdzie nie pozostao ani ladu. ków byyby prawdopodobnie U skóry odnosi si Gdyby naskórek istnia, otworki do- nieco zacienione, ale natomiast wyraniejsze. zoony z komórek, których granice jdro dopiero po wielokrotnych usiowaniach udao mu si uwidoczni. W zasuszonym kawaku skóry nosoroca z nad Jany wymierzyem jego grubo na 48 80 nosoroca z nad Wilui znalaz Brandt (9) naskórek cienki, i — Nie jednak jest e wykluczonem, zuszczyy si warstwy powierzchniowe. skóry z zewntrznej strony warg nosoroca staruskiego, gdzie wida wyranie, nice a we s e skada si zupenie wyrane. wszystkich widoczne z przekrojach jeszcze naskórek, wikszej iloci warstw komórek nabonkowych, których gra- Gbsze jest zachowa si Na v-. komórki miejsce s nieco janiejsze, wysze, powierzchowne wyranie odgraniczone, za spaszczone, które odpowiada istniejcemu tam niegdy jdru. x ) p. A. Praca Pallasa nie Mierzejewski w bya mi dostpn; znam Petersburgu, za co mu j tylko serdecznie dzikuj. z wycigów, które wygotowa dla mnie — Budowa skóry waciwej przewanie uszkodzona, si w tylko — 321 nie przedstawia si ttnic Grubo yy. i Janiejsze, dobrze ograniczone wókien z grubych Tu przewanie równolegle do powierzchni skóry przebiegajcych. jc jest na wargach widoczne byy stokowate brodawki, wychylajce Warstwa siateczkowata skada si stron naskórka. Warstwa brodawkowa nic osobliwego. i wida rozgazia- owdzie wród miejsca klejodajnych, przypominaj tkanki, — waciwej wynosi przecitnie 6 7 mm. O skórze waciwej okazu z nad Wilui podaje Pallas (56), e »corium substantiae est tenacissimae fi rosa e, corio arte calceamentorum soleis durato elastyczna, a na similis«, a Brandt (9) pisze, e skóra bya miejscami do spoista przekrojach mikroskopowych widoczne byy krzyujce si wókna tkanki cznej, komórki jdra. skóry i tuszczowe i naczynia. wyej wymienionych zasuszonych kawaków skóry skóry, pokrywajcej wargi, przewód do porównania skór, wycielajc otwór nosowy miaem jeszcze do dyspozycyi uszny. Naskórek by w tych miejscach zniszczony, a skóra waciwa miaa najwyej poow Prócz i i i gruboci skóry, pokrywajcej ciao. Jak na ogó s zagbienia, które jednak powierzchnia skóry dalone, a wic w w skórze, tak Mimo bardzo mae. s to ni w skórze. Na w skórze nosa goem one widoczne S tych miejscach jest zupenie gadka. rzadziej rozstawione, i one na 2 i ucha istniej okiem, mm poniewa od siebie od- przekrojach mikroskopowych wida, e wród ma- kadego zagbienia wystaje jeden bardzo may wos, znikajcy prawie zupenie ych woreczków gruczoowych, które uchodz do szyjki torebki wosowej. Zaznaczy naley, e wosy w tych miejscach stoj prawie prostopadle do powierzchni skóry. jeszcze w skórze z Wosy. Woski, które przy dokadniejszem badaniu znalazy si przedsionka nosa i w w wargach, przewodzie ucha zewntrznego, nie dozwalay jeszcze na wyprowadzenie wniosków co do ogólnego uwosienia nosoroca staruskiego, poniewa byy rozmaitej barwy. Odnalezienie wosów w samej skórze usuwa dobardzo nieliczne, drobne piero te wtpliwoci i daje nam pojcie o zewntrznym wygldzie nosoroca. jakichkolwiek i Ju Pallas (56) wspomina, e wosy u nosoroca z nad Wilui, miejscami bardzo Brandt (9) podaje, e wicej wosów, z których dusze znajduj wosy s ustawione grupami, zoonemi z 20 si w rodku, krótsze za na obwodzie. Grupy te mieszcz si w maych woreczkach, bez porzdku po skórze rozsianych. Ustawienie wosów w pczkach uwaa Brandt (10) za tak wane, e przezwa nosoroca wochatego »buschelhaariges Nashorn«. S c h r e n c k (6 8) stwierdzi obecno pczków równie u nosoroca z nad Jany, u którego skadaj si one liczne, wystpoway pczkami ze skóry (fasclculatim nascentes) , a i z 30 do 40 wosów, bardzo dego pczka, tego s skrcone i blizko siebie stojcych. ze sob Czerski jest wedug popltane. nosoroca byy pczkami ustawione, co roca Wosy, mieszczce si na obwodzie ka- (18) podkrela równie, e niego cech znamienn dla noso- wosy kopalnego. Wedug de Meijerea (39) wosy nosoroca z nad Wilui tworzyyby »prawdziwe pczki«, pod którto nazw rozumie on te przypadki, w których kilka wosów wystaje z jednego wspólnego otworku skóry. Same pczki byyby u tego gatunku »bez porzdku po skórze rozsiane*. skór nosoroca staruskiego goem okiem, wtedy obecno zagbie skórze wskazuje na istnienie pczków wosów, albowiem wosy s przy samej skórze uaJeli si bada w WYKOPALISKA STARUSKIE 41 — mane z e tak, zagbie ju wcale wida, albo co najwyej widzie prostopadle i — mona tylko pojedyncze, Dopiero badanie skrawków mikroskopowych, przeprowadzonych wystajce woski. skór równolegle przez nie ich 322 daj nam wyobraenie do kierunku wosów, o obfitoci wosów. wida szereg pczków ksztatu maych trójktów, skonie zapuszczonych w skór do gbokoci 4 mm. Wosy ciesze sigaj mniej wicej do poowy zagbienia trójktnego, dusze za do jego koca. Przytem ciesze dusze za rodkowe. Jest to krótsze wosy zajmuj pooenie wicej obwodowe, grubsze widoczne na przekrojach prostopadych do kierunku wosów (tab. LXIII, ryc. 24), w których Na podunych przekrojach (tab. LXIII, ryc. 23) i i kóeczka mniejsze, oznaczajce granic za w wiksze dzie, e si najgbiej jej mieszcz si przewanie na obwo- midzy wosy rozdziela je na dwie do duych rodkowych wosów uoone grupy. Naley to w ten sposób brodawka dla wszystkich wosów wspólna, najgrubsze wosy wytwarzaj istnieje w waciwa rodku. Skóra prawie symetrycznie rozumie, torebki wosowej, wdziera si rodku, a ciesze powierzchowniej na i jej obwodzie na wtórnych brodaweczkach. Ilo wosów, znajdujcych si w jednym pczku, wynosi 24 — 32, z których 2 albo 8 s grubsze, reszta za ciesze. Grubsze byyby wedug de Meijere'a gównymi (Stammhaare), ciesze pobocznymi. Prawie zupenie te same stosunki znalazem w skórze nosoroca z nad Jany, któr otrzymaem od p. Stolcmana. Jedyna rónica polega w tern, e ilo wosów w jednym pczku skóry nosoroca z nad Jany jest wiksza dochodzi do 50 i i e torebki waek wosowe w to mona Nie wiadomo tylko, jednak przypuci, e czci ciaa ten ilo wosów w pczkach z której kajest poszczególnych okolicach ciaa. Co do budowy w zachowane. lepiej mimo skóry pochodzi; rozmaita chodz s i skórze zupenie te same si jednak na ogó w wosa zaczci zachoway gorzej. Na przekrojach wida tylko granice cznowos wród zogów bezksztatnych. Bezporednio koo stanu zachowania skórze stosunki, jak o wiele tkankowe torebki wosowej, a w pojedynczej niej torebki na wargach. wosowej Wszystkie wosowych do wspólnego zagbienia zaznaczay si w ujcia torebek kontury gruczoów ojowych ranych gruczoów potnych o wiele sabiej rozwinite, w w ksztacie krótkich, na kocu skórze nie dostrzegem, ni okoo wosów na i cebulki te niektórych preparatach nieco rozdtych woreczków. a jeli istniej, to s w kadym Wyrazie wargach. Wosy nosoroca z nad Wilui miay by wedug Pallas a (56) szare (griseo-cinerei) z domieszk czarnych. Brandt (9), który bada wosy tego samego okazu w 78 lat póniej, twierdzi, e zmieniy si pod wpywem wiata powietrza tak, e »de animalis viventis colore nunc uidem vix aliuid certi ex iis perivari posse videtur«. Wosy i byy blado-brunatno-ótawe (brunneo-flavicantes), albo tylko u podstawy brunatno-ótawe albo biaawe, na kocach za óte albo czarne, albo te byy rudo-brunatne albo brunatne. Wszystkie ciesze wosy byy ótawe. Dugo wosów waciwych dochodzia wedug Brandta co 40 mm, grubo najduszych najgrubszych wahaa si wedug niego midzy m P ar y s kiej czyli 75 112i-\ a grubo cieszych wahaa si okoo 37 7 20 V3o Skóra gowy nosoroca z nad Jany, którego bada Schrenck (59), pokryta bya po i — x '* i ') ich nie na W 1 j ao i ), liczbach podanych — 1 lecz j so 1 I2 — 1 I S0 przez Brandta linii paryskich. i*. zasza niewtpliwie pomyka, bo Brandt podaje grubo — — 323 Otó zupenie wosami. jednej stronie jeszcze prawie ku tyowi gowy idc, coraz dusze. si, od przodu — 35 jak Schrenck wosy opisuje, Na wargach miay mm 5 te staj dugoci, koo mm, a na karku 40, 45 60 mm. Schrenck wspomina, e Czerski znalaz koo ucha wosy na 72 mm dugie. Gruboci wosów Schrenck nie podaje, brak ten mog jednak zastpi wymiarami, które wykonaem na kawaku skóry, otrzymanej od p. Stolcmana. rednica 2 3 grubszych wosów, wród pczka lecych, waha si od 72 104 i\ pod40 64 \k Zaznaczy jednak pragn, i odrazu uderzya czas gdy rednica reszty wosów od mnie mikko tych wosów, albowiem wyobraaem sobie, e wosy nosoroca wochatego ucha 30 i — — — s o wiele twardsze. Wosy wosa. Barwa ziarenek wosie, chociaby mode. nosowa groda najgrubszym, Potwierdzaj Schrenck ciemniejsz. przodowi i i barwa s dowodem, to które wypeniaj cae wntrze e jeszcze zupenie bada wielokrotnych Brak rdzenia. zwierz tym wosem pokryte byo jeszcze te wzmianki Czerskiego Schrenck a, którzy znaleli, i przeBarw zasadnicz wosów oznacza i skostnia. gowy barwa staje si janiejsz lub ciemieniu, ku Najwyraniejsz barw rudo-brunatn okazyway wosy na czole bokom gowy wosy przyjmoway stopniowo barw janiejsz, mianowicie óltojako rudo-brunatn. Na rozmaitych czciach i brunatn, ku tyowi e znalazem mimo nie wosów bya nie komórki kory, i i barwika, mikko i kutikul óta, jak posiadaj wosy cae komórki korowe, pochodzi od które w tyche komórkach si gromadz. W adnym natomiast jednostajnie jasnych rdzenia jak wyran posiadaj te za wosów tuowia z odcieniem czarnym, mianowicie czarno - brunatn. ciemniejsz, na odnóy po i stronie grzbietnej za stronie brzusznej Oznaczenie barwy przez S c h r e n c k a maj wosy z tego nosoroca, 10 próbek barw wosowych barw istotnie E. Fischera; s i trafne. - przypuszcza, zewntrznej bya rudo - brunatna i wewntrznej odnóy jest rudo Schrenck raczej Na tym kawaku brunatn i óto - brunatna. skóry, który mam zbliaj si bardzo do numeru jednak cokolwiek ciemniejsze z odcieniem zielon- kawym. Najgrubsze wosy kadego pczka wyróniaj si od reszty barw ciemniejsz. Ze szybu w Staruni wydobyto bryy iu, w których tkwiy wosy. Jedne bryy zawie- ray wosy, inne tylko czarne tylko jasne, o czem przekonaem si po usuniciu ziemi przewanie wosy s grubsze tworz drobne pczki, które uoone. Janiejsze s znacznie ciesze runkach popltane. Zachodzi wic pytanie, do jakiego zwierzcia wosy prawie caego szkieletu mamuta staruskim znalazy si prócz skóry leytem oczyszczeniu wosów. Czarne i i i w rozmaitych kienale? W szybie te i na- do siebie równolegle s i gowy, nogi, skóry koci innych zwierzt sscych, które poniej wymienia Dr. Kiernik w odpowiednim rozdziale niniejszego dziea. Jest rzecz bardzo nieprawdopodobn, aby wosy naleay do któregokolwiek z tych zwierzt, z których zachoway si tylko poi koci nosoroca jedyncze z tych koci zwierzt, tylko pojedyncze w caoci z których lub fragmentach; przypuci zachowaa si take skóra. zachowania ciaa mamuta z nad Berezówki stwierdzi, czci które ciaa, byy pokryte ziemi, jak np. raczej naley, e Pfizenmayer e na brzuchu wosy tkwiy w i nogach. Z wosy pochodz (58) skórze tylko tych reszty skóry pokryway ziemi dokoa ciaa na kilka metrów w promieniu. skórze zachoway si Podobne stosunki zachodz take w Staruni. wosy w miejscach lepiej ochronionych zarówno u mamuta jak i u nosoroca, powypaday opisujc stan wosy i W tkwi bardzo luno w skórze, reszta za zostaa ze skóry wydarta, krótkie tylko ale i te wosy prawdopodobnie podczas — w Jakiego przesunicia si zwierzt ropnym i skór powierzchowniej znalezionego mamuta ze bardzo nieostronie. Ale sabo ju w skóry nosoroca nie i mamuta tylko do wosy robotnicy przez nale czarne w mamuta, jak do niewiadomo mona byo wydoby si obchodzili tak ostronoci, aby wosy luno znalezione mogem porówna wosy z warg Wobec nosoroca. Z wosami tymi i skóry nosoroca tudzie wosy, tkwice e podczas wydobywania ich ze szybu. Zwaszcza tkwice wosy mogy si zachowa. niej mog nalee i ile — 324 z tego Z porównania tego okazao si, postaram si udowodni to póniej, a wosy jasne skórze mamuta. do nosoroca. Podobnie jak na wargach jednorodn. W przewanej iloci maj wosy w skórze nosoroca wosów nie mona rozróni ani Barwa wszystkich wosów nawet najgrubszych nia. rednica wosów pobocznych spotyka si wosy Wosy lune tworz oliwkowej. W s dotyku v-\ zupenie skórki, ani kory, ani rdze- powo-oliwkowa, a przekrój ich zupey-, najczciej 40 — 48 \>.. zwój na pierwszy rzut oka o barwie zupenie jednostajnie powo- one mikkie do lup, widzi si jednak budow w pczku waha si midzy 16 a 32 rednica za wosów gównych pczka wynosi nie kolisty. o rednicy 24 jest tkwice i wydaj si równomiernie w znaczne rónice adnym cienkimi. gruboci ich barwie, Rozpatrujc je pod dugoci. Co do barwy i poniewa maj kolor ciemniejszy od numeru 24 z wyranym odcieniem matowo-oliwkowym. Wród przewaajcej loci cienkich wosów zdarzaj si take grubsze o barwie jeszcze ciemniejszej, mianowicie oliwkowo-brunatnej, a bardzo rzadko nawet zupenie czarne. W pojedynczych wosach rozpozna mona tylko gdzieniegdzie warstw skóreczki, zoonej ze stosunkowo duych na siebie zachodzcych komórek. Cae wntrze wosa jest zupenie jednorodne a przewietlone okazuje zgadzaj si z nie próbek wosowych z odcieni E. Fischera, i barw ótaw. Rdzenia ani ziarenek barwikowych nie wida; tylko szych wosach zaznacza si w niektórych w drobnych ziarenek barwikowych miejscach warstwie korowej. w ciemniejszych paseczek rdzenia cieniutki i i grub- obecno Ciesze wosy posiadaj rednic, wa- Poniewa wosy s kruche amliwe, przeto pomiary ich dugoci s bardzo niepewne. Z cieszych wosów udao mi si jeszcze kilka wyosobni zmierzy; dugo ich dochodzia do 90 mm. Grubsze natomiast wosy kruszyy si tak atwo, e niepodobna byo ich bez poamania wycign. Dla lepszego przegldu zestawiam w nastpujcej tabliczce rednic gruboci wosów hajc si midzy 20 a 40 H-, grubsze za dochodz do 96 i^ rednicy. i i okazów syberyjskich i nosoroca Staruskiego. Staruni ze Wosy nosoroca: z nad Wilui nad Jany z w na wargach cienkie grube Z gach i w .... .... 40—64 72—104 37 75—112 zestawienia tego wynika, skórze ta sama, e podczas maj do 40 grubo wosów u nosoroca gdy wosy w Staruni luno staruskiego znalezione grubsze. Okazy syberyjskie liczbami, podanemi dla okazów syberyjskich, pochodz prawdopodobnie std, nie byy wzite z tego samego miejsca ciaa zwierzcia. 20-40 72-96 16—32 40—48 do 32 na ogó wosy grubsze. wosy lune skórze jest s przecitnie Wahania, jakie zachodz Wosy przez e na war- midzy wosy badane Brandta (9) badane — pochodziy niewtpliwie 325 — gowy, poniewa znaleziono z je w ziemi przylegajcej do gowy. Na- pochodz wosy nosoroca z nad Jany. Przypochodz one nie z gowy lecz z innej okolicy poza gow, miejscach wedug Schrencka wos by na ogó duszy a, co za tem idzie, take odpowiednio grubszy. Ta sama uwaga odnosi si prawdopodobnie take do wosów w tym wypadku nic nie wiemy, z której okolicy ciaa one pochodz, luno znalezionych; jednak z ich dugoci znaczniejszej gruboci mona wywnioskowa, i nie pochodz z prze- tomiast nic nie wiadomo, z jakiej okolicy ciaa puci jednak w których to e naley, i i czci gowy, dniej w rónice by lecz raczej z tylnej, albo rónym spowodowane take wosy najciesze, jest jeszcze Naley take grubsze. Z wyjtkiem pracy o e tem pamita, niestety i pora roku nie nad uwosieniem gronostaja dotychczas w i nam jeszcze do omówienia kwestya mikroskopem wosy w skórze tkwice z wosami luno W zabarwieniu. kowym, a mog tylko w jednych grubszych i i Toldta jun. prac, nad uwo- tyczcych si rozmaitych porach roku. zabarwienia wosów. Rozpatrujc pod znalezionymi, nie widzi drugich barwa jest jednostajnie wosach i wykonanych systematycznie Pozostaje w Drobne ma przecitnie s starsze maj wosy nieco jest bez wpywu na uwosienie. bardzo mody, podczas gdy tamte uwosienia na rozmaitych czciach ciaa zwierzt nicy gow. wiekiem zwierzt. Nosoroec staruski, który Schwalbego lisa niema sieniem nawet z czci ciaa lecych poza gruboci wosów, istniejce pomidzy okazami syberyjskimi a staruskim, zauway mona ótawa gdzieniegdzie si adnej ró- z odcieniem oliw- drobne ziarenka cie- Poniewa wosy w skórze tkwice zgadzaj si w budowie, rozmiarach i barwie z wosami luno znalezionymi, uwaam te ostatnie za przynalene do nosoroca. Zachodzi tylko jeszcze pytanie, czy barwa powo oliwkowa, któr te wosy w wikszem skupieniu okazuj, jest ich barw waciw, któr zwierz miao za ycia, czy te barw wtórn, która z czasem powstaa z tamtej pierwotnej? Krótko mówic, czy wosy nie wypowiay? mniejszego barwika. Schrencka (68), wyjania nam wosów nosoroca staruskiego. U nosoroca z nad Jany Opis uwosienia nosoroca z nad Jany, podany przez do pewnego stopnia spraw barwy wosy w odpowiadajcych sobie Podczas gdy wos w niektórych w miejscach strony lewej miejscach strony lewej i prawej mia kolor gowy miay ywo rón barw. wos rudo-brunatny, mia barw óto-szaraw. Z tego Schrenck wyprowadza wniosek, e gowa leaa lew stron w ziemi, na co wskazuj tu owdzie do wosów lewej strony przylepione bryki ziemi, a prawa bya przez duszy czas wystawiona na dziaanie wiata. Zasadnicza barwa wosów bya wic wedug niego rudo - brunatna, w przedniej czci gowy nieco janiejsza, w tylnej na wargach jakote koo nozdrzy ucha odpowiednich miejscach strony prawej i i i ciemniejsza, nawet bez odcienia rudego. U nad Wilui widzia Pallas (56) jeszcze wosy tkwice w 'skórze, które »griseo-cinerei«, a w innem miejscu pracy jako »sordide cinereo- nosoroca oznacza jako z pallescentes«. Ostatnie zwaszcza orzeczenie wskazuje, e wos tego nosoroca ju wówczas by wypowiay, a potwierdza to opis Brandta (9), wedug którego wosy byy »ex parte pallide brunneo-flavicantes, ex parte basi tantum brunneo-flavi- cantes vel albicantes, apice autem fus ci vel nigri vel toti rufo brunnei vel brunnei, minor es coclarium simulantes, vero omnes pallidissime f a v i.cantes«. Z opisu tego wnosi mona, e wosy nosoroca z nad Wilui byy na ogó równie 1 rudo-brunatne z odcieniami janiejszymi i ciemniejszymi, dochodzcymi do koloru czarnego — a e wszystkie inne — 326 przez Brandta wymienione odcienia, sam jak powstay dopiero twierdzi, wpywem warunków zewntrznych, mianowicie wiata. Wosy nosoroca staruskiego z sw barw powo oliwkow bez poysku czyni wraenie, jakoby byy take mocno wypowiae, w czem utwierdza nas jeszcze ich obraz mikroskopowy, mianowicie brak wikszej iloci ziarenek barwikowych w komórkach korowych brak ladu barwika pynnego. Przy tem jednak uwzgldni naley, i nosoroec staruski by nie posiada zupenie rozwinitych wosów, poniewa w wikszoci ich nie ma jeszcze mody rdzenia. Wiadomo, i zwierzta mode maj zwykle inn barw anieli dorose, a barwa ta wtórnie pod - i i zalena od obecnoci wikszej lub mniejszej jest janiejszy lub ciemniejszy i które e zwaszcza ziarnistego, odbarwi si albo zanik, a zachowa si byy zwaszcza janiejsze barwiki, zwierzt w samemu procesowi ulegy take, obecny nie podobnie rucie, tylko gdzieniegdzie które zwykle stosunkowo krótkim nawet czasie gin, pierwotnym, jest t. pod j. wtórnym. lecz atwo rozkadajcy si i we wosach grubszych, znan Zreszt pynne, we wosach wpywem wiata mojem zdaniem, wosy nosoroca przypu- to trzeba jego zawieray. s moe by który wic we wosach nosoroca prawie zupenie niema, gdy wiksz ilo pierwotnie ciemniej zabarwione, e rzecz, pigmentu, od obecnoci barwika pynnego. Skoro staruskiego tych barwików, ci, iloci ziarenek i jest skórze powiej. Temu staruskiego, których kolor Modociany wos nosoroca zawiera prawdo- gincy barwik rudo - brunatny, po wypowieniu którego gowy nosoroca z nad Jany przyj barw ótoTylko wosy lepiej ochronione, mieszczce si na wargach szaraw czyli powo - oliwkow w silnie zacinitych ktach pyska posiadaj, jak to wyej zaznaczono, barw ciemno-brunatn, dochodzc prawie do czarnej. W tem wanie miejscu nosoroec z nad Jany mia wedug Schrencka wosy ciemno-brunatne bez odcienia rudego. Poniewa znalazem wród zwoju lunych wosów take kilka zupenie ciemnych, przypuszczam, e te ciemne wosy, podobnie jak ciemne wosy mamuta, jako najtrwalsze, zachoway swoj waciw barw, która zga- wos ten podobnie jak wosy prawej strony x ). dzaaby si najzupeniej do wosów barwy z rudo-brunatn reszt uwosienia, a która tworzy pewien kontrast powo-oliwkowej. Z opisów autorów wnoszc, Brandt brunatne, chocia rysuje Prawdopodobnie wypowiaa gow e wraenie, oba okazy syberyjskie miay wosy nosoroca z nad Wilui w wikszoci wosów a pozostaa przewanie czarna, która Wilui mam jest u niego najtrwalsza. mia wos ciemno - rudo - brunatny, nosoroec z z barwa wosem - popielatym. o której wspomina, ruda, Prawdopodobnie szaro wic nosoroec z nad nad Jany nieco janiejszy, a nosoroec staruski najjaniejszy, rudo-brunatny. Rogi. wych jednego Otrzymaem do zbadania take kawaek z dwóch rogów nosoroca staruskiego. rogu, odupanego z warstw Substancya rogowa wókna rogowe, które s uoone równolegle uszczaj si bardzo atwo. Nic te dziwnego, e z obu rogów zachowa si dek, podczas gdy warstwy obwodowe ulegy prawie zupenemu zniszczeniu. krucha i *) amliwa. Pojedyncze Zaznaczyem powyej, e wszystkie wosy rudo-brunatne nosoroca z jest do obwodo- niezmiernie siebie, tylko od- sam ro- Przy okazach nad Jany, zwaszcza gowy zachoway pierwotn barw. Nizka temperatura i pooenie gowy na lewej stronie wpyno widocznie korzystnie na konserwacy tego barwika. Wosy nosoroca staruskiego musiay by przez duszy czas wystawione na dziaanie wiata, skoro nie utrzyma si w nich barwik. wosy sw grube zawieraj ziarenka brunatnego barwika. Dziki temu wosy z lewej strony — wyej omawianych rogów syberyjskich, zycyi rogów tego samego okazu, Brandta budowy, podany przez co nowego. ryc. 21) jak by zbada te Brandt, rogi inne, dokadny i . Dworu Racica p. staruskich, a w doda (tab. LXII, resztki oczów, jak okazao si ywy w udzia zakonserwowaniu wykopalisk poamanej czaszki nosoroca, zarezerwowa zestawieniu Z jest z czaszki. bra H. Kadyi, który szczególnie lewe oko nosoroca trudno ich (oculi). czci mikkich wyniszczeniu i e i wykonanego z kawaka mi przesanego. XLII, ryc. 20) rogu, (tab. do dyspo- zbiorach petersburskich wyczerpujcy, oczodoach nosoroca Staruskiego tkwiy jeszcze po zdjciu skóry w majc nie wspóczesnych nosoroców. Opis ksztatu rogów i (9), jest tak Oczy W to si przeto do podania ryciny przekroju poprzecznego Ograniczam podunego i nie znaleziono, zniewolony si znajdujce, zarówno kopalnych — 327 waciw mu wytrwaoci sobie sumiennoci wypreparowa wszystkie minie i liczne naczynia krwionone, z których zdoa nastrzyka ttnic z jej najgrubszemi rozgazieniami. Z odpreparowanego ju oka wykona zdjcie fotograficzne (tab. do opracowania. Bya oko od przodu. przedstawiajce LXIII, ryc. 27), i praca naukowa, ostatnia to jego zdoa ju pozostawi ladu pimiennego, zaskoczony mierci przedwczesn. Opracowujc czci mikkie tego nosoroca, chtnie wziem na siebie obowizek opisania tego przez Kadyi'ego ju zupenie przygotowanego preparatu, aby tym krótkim przy- z której nie pami czynkiem uczci znakomitego badacza Z oka prawego pozostay W niajcych oczodó. tylko w mona byo nich zawsze yczliwego i wysokim stopniu zniszczone rozpozna w zupenie zniszczone, a z pocze zowy) kwasów tuszczowych jedynie tylko na lewe oko od przodu, jak i wapnia. Prócz tego skórze. Po lewej ten to przedstawia ni wida w pochewce na naczy krwiononych, w prawe, ale rycina 27, tkanki cznej, (wewntrznej) stronie u dou take widzimy tylko dowem pooeniu, fotografii lecz prze- których za- w rodku odcitej od powiek, wystaje czciowo. Patrzc z tej tkanki resztki biaawej które pozostay przy pczek wókien, musculus oblimis inferior ze znakiem misie w swym odcinku dorodkowym, nie znajdujcy si oznaczy Kadyi na to istotnie o wiele lepiej grub warstw otoczone na 5 i wókna spryste. Lewe oko zachowao si twardówki, twar- pochewce mieszcz si skupione krysztaki igiekowate, które krojach poprzecznych jeszcze tylko przekroje drobnych choway si may kawaek cm dugi kawaek nerwu grub pochewk. Ju we wstpie zaznaczyem, e wókna nerwowe wzrokowego, otoczonego powstay wype- resztki tkanek, strzpy mini, tylko dówki, patki przypominajce gruczo (prawdopodobnie s kolegi. jako które zapytania. w swem Jest prawi- ku przodowi wycignity. Rozpatrujc czci poza zgrubieniem przedniem lece, widzimy odpreparowane przez Kadyiego wszystkie inne minie, z których najwicej powierzchownie pebrae superioris i m. depressor palpebrae u nosoroca indyjskiego. Oba jcej gak. jest najsilniej nego Dalej rozróni rozwinity. minie kocz mona inferioris. Ostatni si, rozszerzajc cztery proste, których m. levator pal- wykaza ju si znacznie, dolny w Owen (53) tkance otacza- (m. rectus ventralis) minia skonego górpodchodzc pod misie prosty górny, Nastpnie wida jeszcze przedni koniec (m. obliuus superior), który tak jak u konia, le — przyczepia si do gaki midzy nim a wszystkimi miniami mieci si — drugi pod w towarzyszce nerwowi wzrokowemu gazek Najgbiej popod Cu vi er który jak su- (17) nerwem wzrokowym. Wypeniy si oczywicie uwydatni. prostym zewntrznym. wreszcie m. retractor bulbi, Kadyi znalaz ttnice Prof. miniem u nosoroca rozdziela si na dwa minie, z których jeden ley bezporednio sznie zaznacza, nad — 328 cieszych, nawet Kadyiemu uwydatni w dobrym tak nastrzyka w Mimo ostronej pochwie. jego ich do tego stopnia, aby mona je aby je, tem je cieszych gównie tylko pnie grubsze, a z kocach obwodowych ich e stanie, tylko lepiej gazki, mozolnej preparacyi i nienastrzykanych, udao si nie prof. zemu oznaczy, co przypisa naley Poniewa szczegóowe opisy przebiegu naczy ocznych tylko porówna z naczyniami ocznemi konia wedug pracy stanowi zakonserwowania gaki ocznej. mogem je Bacha (7). Gównym pniem ttniczym, przebiegajcym nerwu wzrokowego, jest ttnica oczna zewntrzna nosoroca nie istniej, odgazia si, malis) ttnic, i oznaczenie tych troch odmiennie jest gazek w si na dziela jak u konia, mini dochodzcych do i tak ophthalmica (a. pie wspólny u konia na zewntrz od jak dla ttnicy przedua si u ttnic sitow u nosoroca trzy gazki, z prawdopodobnie ttnic sitow. ethmoidalis), tylko lacry- (a. za gbi rozdorodkow stanowi wnika do i i Druga urywa si, dochodzia jednak prawdopodobnie do gaki gazka ocznej od strony wewntrznej. Trzecia wego ku przodowi. Tyle j konia po oddaniu tam- najwiksza biegnie na stron których zo we niego gaki ocznej po stronie zewntrznej. Dokadne ich niemoliwe. Ttnica oczna zewntrzna (a. Od ext.). mona byo wów oczodoowych zachoway si nareszcie biegnie w pochewce nerwu wzroko- stwierdzi co do rozgazienia ttnic. Z tylko niektóre bliej nieoznaczalne Nerw wzrokowy zachowa si na przestrzeni 10 cm i gazki y ner- i postrzpione. jest otoczony pochewk, ma ogromne rozmiary. która, U nosoroca staruskiego pochewka jest równie bardzo znaczna. Jest ona z boków zwona. Jej rednica duga (pionowa) wynosi w rodku dugoci nerwu wzrokowego 11 mm, rednica za krótka (pozioma) tylko 6 mm. Nerw wzrokowy, lecy w tej pochewce na wewntrz ku górze, a wic ekscentrycznie, ma przekrój zupenie kolisty o rednicy 3 mm. Wedug zdania Leuckarta (35) grubieje tylko zewntrzna warstwa pochewki, zoona z podunych wókien czno -tkankowych, wewntrzna warstwa, utworzona z okrnie przebiegajcych wókien czno tkankowych, przylega cile do nerwu. Zdaje si, e tak jest istotnie, czego jednak dokadnie stwierdzi nie mogem, gdy stan zachowania tych czci jest niedostateczny. Prócz jak opisuj autorowie, u wielkich zwierzt (sonia i wieloryba) i - kilku drobnych ttnic, które podobnie tuszczowa, rozpozna nie Wedug czynia której nastrzykay si budowy z w pochewce, mieci si w niej tkanka prawdo- powodu nagromadzonych krysztaków igiekowatyt h mona. opisu autorów limfatyczne, w a u zwierzt pochewce oka sonia w maj wodzie yjcych, jak si mieci bardzo znaczne na- u wieloryba, sploty naczy krwio- Sam nerw jest otoczony grub pochewk wewntrzn, od której do jego wntrza odgaziaj si czce si ze sob przegródki, pomidzy któremi przebiegaj pczki wókien nerwowych. Te pczki s w preparacie tak dalece zniszczone, e wida tylko rusztowanie nonych. przegródek, w którem mieszcz si gniazda krysztaków igiekowatych. Gaka oczna jest prawie zupenie zniszczona, pozostaa z niej tylko tylna dówki. Brak zupenie caej przedniej czci gaki, przedewszystkiem rogówki. cz twar- Twardówka jest — postrzpiona jest do wntrza oka wtoczona. i cian górn doln i twardówki, Oko wewntrz. wic jest tak To, s w wida na co w rycinie gaki ocznej, miejscu we wntrzu oka prawie zupenie do przylegajce podczas gdy ich przednie odcinki zagite do — 329 na zewntrz, a tyle i znieksztacone, mona nie siebie, ku przodowi znowu dalej wyobrazi sobie ani jego ksztatu ani rozmiarów. Campera Wszyscy autorowie, poczwszy od Camper na ogó mae. a nadto podaje, bya mi dostpna w praca nie nosoroec staruski musia mie e oko sonia istotnie w oczy take ksztatne wika, od komórki któr podaje Johnson tej, mona waciw mu nadajcego te dnu oka nosoroca i i jest po bezwzgl- dugoci szpary ocznej, stosunku do swej wielkoci bardzo mae. w fadach twardówki resztki naczy- uoeniu ciemno-brunatnych barw. Ma ona odcie (31) dla oka nosoroca indyjskiego. ótawy i Wielo- ziarenek bar- ciemniejsz jest Barwa oka zaley wedug wic przypuci, e kolor dna oka Prawdopodobnie nie byo te u niego zarówno jak u Johnsona od barwy komórek naczyniówki. roca staruskiego by brunatny. roca indyjskiego naczy centralnych by jak Trzeba siatkówki a s którego mikroskopem okazuje charakterystyczny swój wygld. bony rozpozna tej oczy nosoroców Sómmering, po rednicy nerwu wzrokowego Wskutek zgniecenia gaki ocznej zachoway si niówki, która rozpatrywana pod e twierdz, jak u sonia. kuliste oryginale, twierdzi, Sdzc dnie mniejszem od oka konia. e s (13), doeczek rodkowy nosonoso- (fovea centralis) u tego biay. Uwagi nad rekonstrukcy nosoroca. Nosoroec staruski róni si wprawdzie od okazów rozmiarami wszystkich i zupenie chrzestn przegrod nosow, mimo prawie tych jego i suyy swymi ogromnymi tyle istnieje to Chcc wic oprze si na okazach trzeba z koniecznoci jako wzory w cech dla przypuci, aby nosoroec staruski trudno ksztatem zewntrznym znacznie od nich odbiega. wygld zewntrzny, które dotychczas i okazów wspólnych, trzech ogólnym swym wygldem odtworzy syberyjskich syberyjskich, usiowaniach rekonstrukcyi nosoroca wochatego. zachoway si jednak tak kompletnie, aby mogy suy do odtworzenia caoci we wszystkich szczegóach. Z nosoroca z nad Wilui znaleziono mianowicie jedn tyln. Noga przednia górna tylko gow bez rogów uszów, jedn nog przedni Okazy syberyjskie nie cz nogi spalia si tylnej zostaa tylko gowa i i i i podczas dolny odcinek w wysuszania ich lewej W nogi tylnej. znalaz si póniej jeszcze dolny odcinek prawej nogi nosoroca po- muzeum Akademii Petersburskiej tylnej, tak, który wany ni taki sam odcinek lewej nogi. Wedug zdania Brandta dzi równie z okazu z nad Wilui, dosta si jednak póniej do i lewa noga. gow i natomiast lewe za by (9) nawet lepiej zacho- odcinek ten pocho- Petersburga, ni gowa - Z nosoroca jedn nog. spalia si e z tego piecu znalezionego nad Jana odcito Ciao uniosa wezbrana z ciaa, rzeka, prawdopodobnie podczas poaru Irkucka. zachoway si czciowo prawie w uszy, mianowicie gow wysano do Petersburga, noga za Gowie tej brakowao równie rogów, prawe tylko w swej czci podstawowej, zupenoei. Nosoroec staruski uzupenia WYKOPALISKA STARUNSKIE zreszt doskonale zachowanego, niektóre braki u tamtych istniejce, poniewa znalazy 42 — si rogi, cae lewe ucho caa lewa noga i — 330 przednia, a nadto jeszcze duy pat skóry z lewej strony ciaa. czci Krótkie opisy tych uwzgldnieniu pióra podanych przez rycin, omnickiego nawet przy wystarczaj do odtworzenia sobie do- nie ostatniego, Niezabitowskiego i kadnego obrazu caoci zwierzcia. To te model nosoroca wochatego, wykonany przez Ko ni g a z LXIII, (tab. (33) ryc. 28), uwzgldnieniem okazu staruskiego nosoroca staruskiego, wykonana przez Abla jce, poniewa mona byo w nie LXIV, (tab. (2) ryc. uwzgldni pewnych szczegóów, nich s zadowalnia- które dopiero po nie 29) rekonstrukcya i opracowaniu caego materyau na jaw wyszy. Mae niedokadnoci zauwaa mona take w dawniejszych rekonstrukcyach noso- roca wochatego, opierajcych si wycznie na okazach syberyjskich. Wymieniam jedynie dostpne mi rekonstrukcye, wykonane przez Brandta (11) (tab. LXIV, ryc. 30) i Knighta omówi (50) (tab. LXIV, ryc. 31), które poniej wraz z poprzedniemi. bd Wszyscy autorowie, którzy wzorowali si suje, zbyt ostre tuszcz czci w linie w gowy z z solami wapniowemi. znacznej iloci, przewana lecz w zwierz o ile monoci gowy i utrzymane i Abel w w i ciaa, proporcyi. wida na na karku nizki Sdzc prawionej. obchodzono si suy nie moe, poniewa rycinie garb, w pierwotnie, Rh. simus. jaki Garb ten tkank tuszczow, by którym kryje si e uwydatnia si kb. jest dalej niektórych w znacznym stopniu podgardle nich i nogi. Ten garb istnia ju w skórze niewy- skór w tern wic uwaa naley ku tyowi pokrywaa niewidoczny dopiero wówczas, w w zosta on sztucznie wywoany, starano si gow i kryje si jest w i kbem kb. gatunku gow kb Skutkiem tego ku ziemi. przy Wynioso tylnym odcinku garbu. gdy zwierz pochyli Taki sam garb, posiaday prawdopodobnie take okazy sy- To te rekonstrukcye nosoroca wochatego, dokadne, poniewa trzeba szybie znale- u nosoroca staruskiego prawdopodobnie wypeniony za ycia wznoszcy si na karku midzy beryjskie. byo w rycinie nadzwyczajn byy jednak daremne. Garb ten w tern samem miejscu take u wspóczesnego sigajc zwykej postawie zwierzcia kbu z to okazu wypchanego nosoroca staruskiego, znajduje si poza istnieje która Std ropie. jeszcze miejscu wyprostowa. Wszelkie starania za twór normalny, w gowy, jak widzimy na i szybu z rekonstrukcyi nos. staruskiego, rozszerzajc Jak nie- podciók tuszczow, aby formy byy zaokrglone Dokona tego ju Ko ni g (33) w modelu nosoroca wochatego doda nogi nogi zostao tak wiernie odtworzone, jak To te do rekonstrukcyi bezporednio miejscach gow i na tego okazu istniaa niewtpliwie tuszczu rozpucia si z czasem Z resztkami wydobytemi pracy Niezabitowskiego. wysychania tych Staruni, nie natrafiem nigdzie Tkanka tuszczowa u cz w cigu opi- tuszczu albo wcale nie byo, albo znajdowa niej midzy gruboci pochodzi owa dysproporcya starannoci wytopi si nóg nosoroca z nad Wilui i Badajc czci mikkie nosoroca ze piecu. w zwizku zione. miejscach, kty, spowodowane brakiem tkanki tuszczowej. Jak Pallas i naruszon tkank tuszczow, poniewa si tych na na znalezionych okazach bya nadmiernie zapadnita lub zaamana, a przeto wy- gdzie skóra stpoway w ciaem zwierzta staruskim, susznie uzupeniali swe zrekonstruowane bd na okazach syberyjskich, to uwydatniony tylko które kb, Knight, nie s garb karkowy. Ta sama daj Brandt ale nie uwaga odnosi si take do modelu nosoroca wochatego, wykonanego przez i Kón i g a, w któ- — rym kb skiego, Abel nadmiernie wystaje. w uwzgldnia garb — 331 natomiast, opierajc si na fotografii nosoroca staru- swej rekonstrukcyi. do Linia profilu grzbietu od garbu karkowego, jako najwyszego punktu, opada nasi potem znowu ku tyowi, poniewa krzye nosoroca w szkielecie mieszcz tym samym poziomie, co górny brzeg opatki. Nie rozumiem wic, dlaczego Abel gle, lecz wznosi si w w obniy swej rekonstrukcyi tak znacznie linie a nadto skróci jeszcze profilu, tylne nogi. O wiele odpowiedniejsze s w tym wzgldzie rekonstrukcye Brandta Koniga a take Knighta, chocia ten ostatni nada zwierzciu tak pozycy, e trudno osdzi, czy krzye i zwierzcia znajduj si we waciwej wysokoci. w Gdyby rekonstrukcyach przesunito tych wynioso, znajdujc si mylnie nad kbem kostnym ku przodowi na kark, grzbiet zwierzt miaby wygld normalny. W rysunku Abla trzebaby podwyszy krzy wyduy tylne nogi. Takie zmiany sprowadziyby take zmian w kierunku linii profilu brzucha, która i u nosoroca przebiegaa chyba podobnie jak u wspóczesnego Rh. simus, mianowicie mniej wicej lub Knight ni inni. i równolegle W Abel. Osadzenie daje W Schrenck tym wzgldzie w trudno (68), zupenie niewaciwem ksztat ich znów za dugie i W prócz rzcia, zwaszcza rogów, grubo tylko s w to u Koniga znajduj si uszy rysunku Knighta w Staruni i w tyowi, w swym jak to to mie wyobraenie natomiast uszy okazie sta- jednak na rycinie, rekonstrukcyi s rysuje modelu wierniej Abla wzorowane na istniao, zachoway si z nich na skórze miejsca, rogów pozostaa, jak si zdaje, ta zarówno od boków jak od przodu ich któr o jego ksztacie Brandta, chocia naleycie osadzone, lecz tylko czci rodkowe, jako oznaczajce dokadnie rozmiary sama, jaka bya za ycia zwie- tyu zmniejszya si znacznie i ni szczyty Niezabitowski (47), podstawowych, które wytworzywszy si o wiele póniej, ich odcinkach czciami najmikszemi, ulegajcemi chcc uwidoczni na fotografii najatwiej zniszczeniu. rozmiary podstawy rogów, pocign kreski prawie proste od brzegów po pod szczyt rogów. Za Niezabitowskim poszed Abel, nadajc rogom rozmiary, jej zakrelone przez Sdzc Brandta, nia, e niego. po rycinach rogów nosowych nosoroców kopalnych, wykonanych uwzgldniajc ksztat rogów nosowych gatunków tegoczesnych, jestem i rogi szerzone. w s rozpozna, a tem mniej za wycinite tego Dugo podstawy rogów. oddaje ksztat brzucha nad Jany ucho z zbienie ku nie szerokie. Co si tyczy rogów, najtwardsze, je miejscu odpowiedni. jest Kónig gowie nosoroca a grzbietu, profilu linii ksztat ucha nosoroca i ruskim. Chocia do nosowe maj Naleaoby wic ksztat rogowi wysmuky s tylko przy samej nada ksztat wysmuklejszy, jak i przez tego zda- podstawie znacznie rozautorowie to zrobili inni swych rekonstrukcyach. ma podstaw wiksz, tworzc rodzaj piramidy spaszczonej. Tylko u starszych zwierzt dochodzi ten róg do wiKnight. kszej wysokoci, jednak nie dosiga chyba takiej dugoci, jak rysuj Brandt Wargi s w rekonstrukcyach rozmaicie odtworzone. Brandt (11) rysuje w rodku wargi górnej krótki palczasty wyrostek. Rycina z obrazu Knighta wypada bardzo niewyDrugi róg (czoowy), znacznie niszy od poprzedniego, jeszcze i ranie w tak, e nie mona ksztacie wystajcych sobie z niej waków moe wyobrazi ksztatu pyska. cokolwiek za silnie W modelu uwydatnione. Koniga wargi s Zbyt wyduony pysk — — 332 nada Abel zwierzciu zrekonstruowanemu. Wedug moich bada z wargami równemi s nosoroca staruskiego, chocia uszkodzone i wargi znieksztacone, najwicej si zbliaj do warg Naleaoby wic przy rekonstrukcyach wzorowa si na Córy do na (15), z uwzglrysunku gowy Rh. simus, wykonanym przez S cl a ter a (72) dnieniem fotografii gowy nosoroca z nad Jany, któr podaje Schrenck (68), gdy wargi gatunku Rh. simus. tegoczesnego i na niej s zwaszcza warg, bie mog górnej, koci na przednim kocu w moe by cej lub wszy, szerszy lub w e okazy w Syberyi i zaniky zachoway si i [Sclater u e okoliczno, czaszka a to zalenie od kocu skadzie koci na przednim jeszcze uwosienie, uoone jak a których Uwzgldniajc z opisów Pallasa, Jedynie de Meijere (24), (39)] Z (obficie) Ko- czaszki. bdzie równie wi- tego wynika, i Schrencka mona To samo owosione. mode okazy gatunku Rh, sumatrensis Rh. sondaicns (de Meijere) nawet bardzo gste e zaszy Brandta nosoroców wosy po wikszej czci i mode Rh. sumatrensis u kopalnych. zwierzta te Ju tegoczesnych na uszach. tylko Garrod (72), U ogólnie rozpowszechnione, a zmiany, które s t rozmaicie zbudowana, jest byy gsto znalezione nosoroca staruskiego. stwierdzi w na mniej rozszerzona. wynika, kach uwag a zalenie od tego warga górna Pozostaje jeszcze kwestya uwosienia. daj zwraca tem miejscu udzia bierze przegroda nosowa tego, jaki obr- zachodzi pewne zmiany, zalene od uksztatowania si Ju Brandt czaszki. u rozmaitych okazów kopalnych niec ten iw jeszcze najlepiej ze wszystkich zachowane. Nie jest jednak wykluczonem, i samo tak posia- w uwosienie u kopalnych nosoroców w uwosieniu, naley odnie pcz- byo do warunków, yy. istnienie bardzo liczne (do 60 na 1 zagbie wosowych w kwadratowy), centymetr skórze tudzie nosoroca staruskiego, które ilo tkwicych w nich wo- dochodzc do 32, przyzna trzeba, e to uwosienie musiao by gste. Potwierdzaj to te sowa Schrencka, który omawiajc uwosienie gowy nosoroca z nad Jany, wyraa si w nastpujcy sposób: »Bei solc h er Behaarung des Kopfes von Rh. Merckii ist es unzweifelhaft, dass auch sein ubriger Kórper mit einem dichten, auf dem Rumpfe und im oberen Teile derExtremitatenvielleicht noch langhaarigen Pelze bekleidet war«. Wobec tego niezrozumia wydaje si uwaga Pohliga (59), który naocznie bada t gow w Petersburgu, e nosoroce kopalne sów, miay uwosienie podobne jak u . koni. Dalsze dowody na istnienie gstego uwosienia daj rysunki nosoroca, wykonane przez yjcego wspóczenie z nosorocem. Na pierwszym z nich (tab. LXIV, ryc. 32), chocia nieudolnym rysunku, wosy s zaznaczone tylko na podbródku zwierzcia, na drugim, wykonanym z wikszym artyzmem (tab. LXIV, ryc. 33), wosy s uwydatnione na caczowieka, em dugiemi kreskami, a prócz tego silnem cieniowaniem jeszcze na karku poza uszami, na podbródku i szyi, na tylnych nogach i na ogonie. Nawiasem mówic, w obu rysunkach ciele wyrany garb karkowy. Wosy byy w ogóle cienkie mikkie, mimo widoczny jest i wosy wosy i grubsze. nie nosoroca trensis, s z e w pczkach istniay take pojedyncze Schrenck wyranie zaznaczaj, e te grubsze mikkich wosów nosoroca ze Staruni wcale szczecinowate. Od cienkich nad Jany, które take badaem, róni si znacznie wosy modego Rh. suma- których Zarówno Brandt jak i i i próbk otrzymaem dziki uprzejmoci prof. M. Webera z Amsterdamu. — Wosy tego s ostatniego na 104—120 — 333 144—168 i w grube, \>- dotkniciu twarde, koloru brunatnego. Wyej gstoci w wymienieni mikkoci i autorowie uwosienia. Ko ni g a wosy modelu Brandt zaznacza s uwydatnione w uwzgldnili nie swych rekonstrukcyach dostatecznie wosów zupenie istnienie znowu zbyt by struowany przez Abla, sprawia wraenie, jakoby schematycznie Nosoroec staruski, zrekon- silnie. pokryty niezbyt gstym wosem nowatym, do ciaa przylegajcym. Najodpowiedniej przedstawi uwosienie nosoroca Knight, dajc gstoci obrazie tu puszystoci i wosów wyraz tem, e szczeci- w swoim na wosach wyrysowa owdzie patki niegu. i Usuwajc mae niedokadnoci, istniejce w rekonstrukcyach wyej wymienionych autorów, podjem sam prób rekonstrukcyi nosoroca dyluwialnego (tab. LXIV, ryc. 34), wprowadzajc do niej poprawki, które na podstawie wasnych bada wydaway si mi wskazane. Kade nowe wykopalisko przyczynia si jakim nowym szczegóem do poznania zewntrznego ksztatu wygldu istot zaginionych. A chocia nie wiemy, czy nie istniay jakie rónice rasowe midzy nosorocami syberyjskimi a nosorocem staruskim, to mimoto nie wahaem si do rekonstrukcyi tamtych wprowadzi pewne uzupenienia, chociaby w tym celu, aby przedstawi ogóln podobizn nosoroca dyluwialnego. i Skóra wosy mamuta (integumentum i omnicki e (36) opisuje, robotnicy, et pili Elephantis primigenii). zajci kopaniem szybu w natrafiwszy Staruni, wyrzucili wyskór mamuta, mniemali, i maj do czynienia z cierwem wou dobyte czci na had, nie przywizujc do nich adnego waniejszego znaczenia. Z poszarpanych kawaów skóry powykrawali co lepsze czci na swój uytek. Gdy przekonano si na koci w i i kilka dni póniej, stpnie do które e muzeum e szcztki te jeden miejscami ciemniejszej muta nie wyran grubo za jest to O dugi ile to wierzchnia przewieziono na- kawaów wikszych, moliwe w ten sposób, o barwie szeroki, Jedyny pat, który w którym znajduj si mm dug. Grubo skóry tego pata pat z prawej strony gowy, jest caej skóry zdarty jest z miejscami tak, e brunatnej, mona byo powieki, ogra- — 17 mm. Niezabitowski w skóry od 6 mm, wynosi 8 odpowie- pozostaa tylko skóra waciwa, której po- wygadzona, miejscami lekko chropowata. nych wida bardzo drobne zagbienia, majce zaledwo one przecitnie na jeszcze wos, nie 1 mm od siebie oddalone. W miejscach wygadzo- kilka dziesitnych milimetra rednicy. Gdzieniegdzie w takiem zagbieniu tkwi wystajcy jednak ponad powierzchni skóry. Nadto znalazem jeszcze majcej mniej wicej i i rozdziale niniejszego dziea opisuje jako ucho. Naskórek S jeszcze m Nadto znaleziono pat z zawinitym brzegiem, który dnim dopiero nadaniu skórze ksztatu zblionego do ksztatu ma- mm. Na ogó waha si grubo 2' 5 byo przeszo 2 i je nich wybrano 12 za nadto rozszarpana. szpar oczn, na 37 powiek o siebie, m lub janiejszej. byo mowy, poniewa bya dokadnie oznaczy, dzajce do pat na 3*65 wielki do mamuta, zebrano we Lwowie. Z im. Dzieduszyckich po oczyszczeniu dostosowano tworz nale prócz tego jeszcze 6 wosy w pacie twarzowym cm rednicy a znajdujcej na górnej powiece oka. W si 220 skóry, mianowicie mm ponad okiem tych miejscach, które na przestrzeni, (tab. LXIII, ryc. byy widocznie 25) lepiej — sw ochronione ni bius na skórze mamuta, znalezionego (43) zachowaa skóra inne, — 334 chropowato, któr, w jak to ju zauwaa Mo- nad ujciem Leny, wytwarzaj roku 1799 lece midzy zagbieniami dla wosów. Same zagbienia s bez jakiegokolwiek porzdku w skórze umieszczone, nie ma te wedug zdania de Meijere'a (39), które mog potwierdzi, u mamuta adnego staego ugrupowania wosów. Tern wanie róni si skóra mamuta bardzo zasadniczo od skóry nosoroca. Móbius (43), który szczegóowo bada wosy mamuta sonia, rozrónia wród nich puszek wos waciwy. rednica wosów wosów waciwych za puszka, w których niema rdzenia, wynosi wedug niego 64 — 80 280 — 480 \K Wosy waciwe, o ile s cienkie, posiadaj tylko jeden rdze, grube za po kilka drobne wyniosoci, i i i* rdzeni. Zalenski (65, 66), który nych zarysach badania jak Móbius 280 — 400 s te \k tak a podaje, bada wosy mamuta Móbius a. Znajduje on, e rednica wosów waciwych Nadto znalaz on jeszcze bardzo grube w jak nad Berezowki, potwierdza z rednica puszka jest dugie wosy, gównie na ogonie. a najwiksza ich rednica dochodzi do ogonie u soni spaszczone, ogól- tak sam, mianowicie nieco mniejsz, jest i wosów w wynosi Wosy 1 mm dugoci. W skórze mamuta ze Staruni nie znalazem wcale takich grubych wosów, lecz tylko wosów waciwych. I te wosy róni si jednak co co gruboci one mianowicie do znacznie od redniej, podanej przez wyej wymienionych autorów. przewanie ciesze. rednica wosów najcieszych, które zaliczam do wosów puszka, waha 80 si midzy 40 a rednica wosów grubszych, które uwaam za wosy waciwe, powosy, nalece do puszka i S i i* — niewa grubszych od nich wcale nie byo, wynosi 104 152 w Przyczyna tego moe by dwojaka: albo wosy na gowie mamuta maj rednic przecitnie mniejsz, albo wosy najnajdusze wypady, trudno bowiem przypuci, aby mamut staruski róni si od grubsze tamtych cienkoci wosów. Nie by on te zwierzciem bardzo modem. Wosy, tkwice w skórze mamuta staruskiego, zgadzaj si w swej barwie, jak to zreszt póniej omówimy, najzupeniej z wosami okazów syberyjskich. Prócz tych wosów zbadaem jeszcze wosy luno znalezione w ziemi, wydobytej ze bryk. Po usuniciu ziemi, szybu. Wosy te byy pozlepiane ziemi, która tworzya i ma oczyszczeniu uoona, w i i wysuszeniu a tylko wosów okazao na kocach którym niektóre s one wygite wosy dochodz do 50 si, i e ze mm wikszo sob ich jest popltane; dugoci. Wosy równolegle do siebie tworz one spory pczek, te s niezmiernie kruche amliwe. Wszystkie wosy rozpatrywane goem okiem wydaj si maj odcie brunatno - czarny, wosy za ciesze, tudzie koce grubszych wosów odcie brunatny. Grubo wosów waha grubych za si w do znacznych granicacti. rednica najcieszych wynosi 32 — 88 bez poysku; przewietlone za czarne, a raczej matowo-czarne i ogldane pod mikroskopem {>. — 136 Na przekroju s one zupenie koliste. Na wosach cakowitych trudno dopatrzy si ich budowy z powodu ciemnego zabarwienia. Dopiero na wosach w odpowiedni sposób przyrzdzonych (rozskubanych albo odbarwionych) wida, e warstw -zewntrzn tworz cienkie, bezbarwne uskowate komórki 96 !•<•. i skóreczki (cuticula). Poci niemi ciemno-brunatnego barwika, one wrzecionowate. lece których komórki korowe zawieraj liczne drobne ziarenka uoenie uwydatnia nam Komórki korowe, lece na- obwodzie ksztat waciwy komórek. S wosa, zawieraj znacznie mniej — ziarenek barwikowych e — 335 ni dorodkowe. To te na ma si przekrojach poprzecznych wraenie, w zwykych warunkach wida, poniewa warstwy ciemnych komórek korowych zupenie go zakrywaj. Staje si on dopiero widoczny na przekrojach poprzecznych lub podunych lub po zastosowaniu ugu barwik rozchodzi si promienisto od rodka ku obwodowi. Rdzenia nie potasowego albo te wody utlenionej. W nasadzie grubszych on ksztat cieniutkiego pasma cigego albo te wosów rdze jest Ma widoczny. poprzerywanego, przebiegajcego przez rodek Mae rozmiary jego oceni mona dopiero przez porównanie z warstw korow. Jeli wos ma 120 gruboci, to na sam rdze przypada 8 n, czyli e rdze ma /1B gruboci wosa. 1 v- warstwy korowej. Wosy luno rze, bo gdy te róni si gruboci od wosów tkwicych jeszcze w skómiay rednic, wahajc si midzy 40 80, wzgldnie 104 152 n, znalezione nie ostatnie i na przekrojach koliste wygld. W Komórki — 88, wzgldnie 96 maj jednakow budow, i 1 tylko istniejcy, stanowi i 32 rednica pierwszych wynosi to — 136 mianowicie i drugie wosy s rdze, we wosach grubszych gruboci wosa, a komórki skóreczki / 15 i Jedne jak \>-. i kory maj ten sam ksztat równie ziarenka ciemno-brunatnego barwika, który rzadziej, w dorodkowych za gciej uoony. Poniewa tak korowe zawieraj obwodowych komórkach jest wygld jak barwa cakowitych wosów ze skóry wyjtych s zupenie takie same jak wosów luno znalezionych, nie ulega wtpliwoci, e wosy czarne, luno znalezione, nale do mamuta, tak jak znowu wosy jasne, luno znalezione, naleay do nosoroca. Wedug Pfizenmayera (58), który na miejscu bada mamuta z nad Berezowki, tuowiu do 50 cm dugoci, podczas gdy wosy wosy waciwe jego dochodziy na szyi 4 puszka byy tylko na 5 cm dugie. Tej dugoci wosów waciwych nie znaleziono wprawdzie w Staruni, bo wosy luno znalezione dochodziy tylko do 5 cm dugoci, a wosy w skórze tkwice najwyej do kilkunastu milimetrów, ale gbokie osadzenie wosów w skórze, jak to wida na przekrojach (tab. XLIII, ryc. 26), dochodzce do 5 mm, przemawia za tern, e to zarazem wosy najgrubsze, podczas gdy cienkie wosy s musiay by bardzo dugie. osadzone powierzchownie. Przy tem zauwaa mona jeszcze jeden szczegó, przez adnego i i — S z autorów nie zaznaczony, w ten sposób, i korze e korzenie wszystkich podwija si czajcej kierunek przebiegu popod odyg, w skórze haczykowato zagite wychylajc si z paszczyzny, ozna- s tylko wos kdzierzawy u czowieka na gowie, a u mamuta starumogy by wywoane sztucznie, np. w skutek zgniecenia skóry, poniewa znajduj si zarówno we wosach jak nie s rodzaju zakrzywienia korzeni znane kadego wosa. Tego u zwierzt, posiadajcych skiego nie wosów te we wosach i cienkich, grubych, które tkwicych s osadzone bezporednio pod powierzchni skóry, w gbszych warstwach skóry. Zaznaczajc w tem miejscu ten szczegó ciekawy, pozostawiam blisze zbadanie jego na póniej. Co si tyczy w w kocu wietle odbitem, wzgldnie barwy wosów, brunatno-czarna to zachodzi pytanie, w czy barwa matowo-czarna wosie przewietlonym, jest barw swoist wosów mamuta? Brandt (lOa), który zajmowa si take wosami mamuta, przypisuje im barw raczej czarn ni rudo-brunatn, brunatn lub ót, któr posiadaj wosy w rozmaitych kawakach skóry mamutów, przechowywane w muzeach. Wszystkie barwy janiejsze tych wosów s wedug jego zdania, które podziela take Mobius (43), wynikiem powienia. Mobius stwierdzi zarazem, e wszystkie wosy ótawe byy uszkodzone, mianowicie byy pozbawione i naturaln — — 336 bya nadkruszona albo zawieraa szczeliny. Pfizenmayer (58) sdzi, e barwa wosów mamuta bya na ogó ciemno rdzawo-brunatna z odcieniem ciemniejszym lub a kora skóreczki, w janiejszym mamuta u rud poszczególnych okolicach ciaa. czciach tych nad Berezowki, wosy powiejc, przyjy z powo - brunatn. Puszek wród lub W barw janiejsz, mianowicie matowo- a ma odcie powo -jasny umieszczony nich zachoway si które skóry, do óto-brunatnego. Wosy matowo - czarne mamuta ich poysku wytómaczy mona Brak dzielajcy si gruczoów ojowych z niewtpliwie ten sam wosy barw rud, duszem a po jcego wosy przyjmuj wic Zreszt Na tlenu. i podstawie tych barwy, bada uwaam wyszukiwaniu szawie w Bonn byy mi które literatury za objanienia w i w Weberowi prof. i z e ótaw. 24 godzin, prze;: wpywem Pod wyej wymienieni polegajcego wosy mogy zawiera nadaway im odcie wicej utleniona to przyjmuj odczynnika utlenia- opisuj jako autorowie ostatecznie rdzawy. na wiata dziaaniu Pfizenmayerem za waciw odcieniem r dzawo-brunatnym. wraz z p. prof. potrzebne podczas pracy redakcyi natuszczone miay przewietlone jakimkolwiek olejkiem które prac skadam uprzejme podzikowanie krotne wyjanienia, w jakie Wosy ropie. wykluczonem, nie jest wypowienia, wotn barw wosów mamuta: czarn Koczc maj wosy dziaaniu nawet takie powstay skutkiem które takie, jaki mamuta dziaa woda czarne w rozpuci si skóry, take barwiki rozpuszczone, prócz barwika ziarnistego one brakiem natuszczenia, poniewa naturalny tuszcz, wy- odcie brunatny, lotnym lub balsamem kanadyjskim. Jeli na staruskiego nie zmieniy prawdopodobnie swej barwy. pracy. i Dr. M. p. omnickiemu za Dr. E. Kiernikowi Dzikuj równie p. kilka- za pomoc Sztolcmanowi Amsterdamie za materyay porównawcze, oraz pier- i w War- Pohligowi prof. fotografie. i LITERATURA. 1. 2. Abel — 0. »Grundziige der Palaeobiologie der Wirbeltiere«. Stuttgart 1912. »t)ber eine im Erdwachs von Starania Wien Gesellsch. bot. in Galizien gefundene Nashornleiche«. Verh. k. k. zool. 1912. 3. Baer 4. Beddard 5. 6. London 1889. »0n the Anatomy oi the Sondaic Rhinoceros «. Transact. Zool. Soc. London 1885. Ben da C. »Eine makro- und mikrochemische Reaktion der Fettgewebs-Nekrose«. Virchows Archiv, 7. Bach von. »Neue Auffindung eines vollstandigen Mammuth mit der Haut und Weichteilen im Eisboden Sibiriens in der Nahe der Bucht des Tas«. Buli. de PAcad. imp. d. sc. de St. Petersburg. K. E. T. X. 1866. Mel. F. E. biol. and T. V. 1866. (Praca Treves F. »0n the cytowana przez Czerskiego Anatomy of Rhinoceros i Zalenskiego). Sumatrensis«. Proceed. Zool. Soc. — T. CLXI. 1900. »Uber die Gefasse des Pferdeauges mit besonderer Beracksichtigung der Gefa,ssversorgung L. der Aderhaut«. Arch. 8. 9. Bonnet Brandt R. J. f. wiss. u. prakt. Tierheilkunde. T. »Haut und Anhange« F. XX. 1894. in vergl. Histologie der Haussaugetiere von Ellenberger. »Observationes ad Rhinocerotis tichorhini historiam spectantes«. tersbourg. VI Ser. Sc. nat. T. V. 1849. Mem. Ac. sc. St. Pe- 10. Brandt »Uber das Haarkleid des ausgestorbenen nordischen (Mschelhaarigen) Nashorns (Rhi- F. J. noceros tichorhinus)«. Melanges biolog. T. VII. 1869. 10a.— »Einige Worte iiber die Haardecke des Mammuth...« Melanges biolog. T. VI. 1870. »Versuch einer Monographie der tichorhinen Nashorner«. Mem. Ac. sc. Si Petersb. T. XXIV. 1877. eh m. »Tierleben«. III Aufl. 1891. 11. — 12. Br 13. Camper 14. P. .Naturgeschichte des Orang-Utang und einiger anderer Affenarten, des afrikanischen Nashorns und des Rennthiers«. Dusseldorf 1791. Chodakowski L. »Anatomische Untersuchungen iiber die Hautdriisen einiger Saugetiere«. Inaug. 15. Córy don Dorpat 1871. Diss. R. T. ceed. Zool. 16. Cuvier 17. — 18. Czerski »On the Occurence London 1894. G. »Becherches sur les II White or BurchelFs Rhinoceros fossiles«. 3. edit. ed. Paris T. Mashonaland*. Pro- in I-re part. Paris 1825. II, 1845. »Wissenschaftliche Resultate der von der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften des Janalandes und der neusibirischen Inseln in den Jahren 1885 und 1886 D. I. of the ossemens »Lecons d'Anatomie comparee«. zur 19. Soc. Erforschung ausgesandten Expediton. Acad. Sc. Petersbourg. VII Ser. T. XL. 1892. Eckhardt St. C. Abt. IV. Beschreibung Sammlung der posttertiarer Mem. Saugetiere«. »Das Zungenbein der Saugetiere mit Riicksicht auf das Stimmorgan und allgemeinen zoologischen Bemerkungen«. Miillers Archiv, Jg. 1847. 20. 21. Ellenberger W. »Vergleichende Histologie der Haussaugetiere«. Berlin 1887. Ellenberger W. und Baum H. »Handbuch der vergleichenden Anatomie der Haustiere«. IX Aufl. Berlin 1900. 22. 23. 24. w er William Henry. »Einleitug in die Osteologie der Saugethiere«. Leipzig 1888. Franek L. »Handbuch der Anatomie der Haustiere*. II Aufl. Stuttgart 1883. Garrod A. H. »On the visceral Anatomy of the Sumatran Rhinoceros «. Proceedings Zool. FI o Soc. London 1873. 26. Gaupp E. »Das Gegenbaur C. 27. Giebel 25. Hyobranschialskelet der Wirbeltiere«. Ergebnisse Leche W. und C. G. Anat. d. u. Entw. T. XIV. 1904. »Die Epiglottis«. Leipzig 1892. »Die Saugetiere« Bronns in KI. Ordn. u. des Tierreichs. Leipzig 1874—1900. 28. 29. 30. Gleboff. »Becherches microscopiues sur les parties molles du mammouth». Bulletin 1846. Go p pert E. »Uber die Herkunft des Wrisberg'schen Knorpels«. Morphol. Jahrb. T. XXI. 1894. Hertwig O. »Uber die Entwicklung und den Bau des elastischen Gewebes im Netzknorpel«. Arch. f. 31. mikr. Anat. T. IX. 1873. Johnsohn »Contribution to the Comparativ G. L. of ofthalmoscopic T. 32. Examination«. Philosophical the of of Mammalian the Roy. Eye, Soc. chiefly London, based ser. B, CXCIV. 1901. Kor mann tiere »Vergleichende B. histologische Untersuchungen iiber und iiber die Nasentrompete des Pferdes«. Anat. Anz. »Fossil-Reconstruktionen«. Miinchen 1911. 33. Kónig 34. Leisering, Miiller, Ellenberger. »Handbuch 35. Leuckart F. R. » Organologie des Auges. Augenheilkunde. 36. omnicki 37. — 38. Mayer. I den Nasenvorhof der Haussauge- T. XXVIII. 1906. der vergleichenden Anatomie der Haussaugetiere«. Vergleichende Anatomie «. Berlin 1890. Handbuch d. ges. Aufl. Leipzig 1875. nosoroca dyluwialnego Wykrycie mamuta (Elephas primigenins Blum.) {Rhinoceros antiuitatis Blum.) w Staruni (p. Bohorodczaski)«. Kosmos, T. XXXII. 1908. »Miczaki iu pleistoceskiego wydobyte ze szybu mamutowego w Staruni*. Kosmos, T. XXXIII. Lwów T. 39. Anatomy Transactions A. M. Dr. i » 1908. »Zur Anatomie, des Rhinoceros indicus«. Nova Acta Acad. Nat. Cur. Caes. Leop. Carol. XXIV. 1854. de Meijere H. »Uber die Haare der Saugetiere, besonders iiber ihre Anordnung«. Morphol. Jahrb. T. XXI. 1894. 40. Merriam T. J. C. »Recent Discoveries of Quaternary Mammals in Southern California«. XXIV. 1906. WYK0PALSSKA STABUSKIE 4:3 Science — 41. 42. — 388 Meyer H. v. »Die diluvialen Rhinocerosarten*. Palaeontographica. T. XI. 1863—1864. Middendorf »Reise in den aussersten Norden und Osten Sibiriens«. T. IV. (praca cytowana f. przez Czerskiego). 43. Móbius des Maramuths und »Die Behaarung K. der lebenden Elefanten vergleichend untersucht«. Sitzungsber. der. Beri. Akad. der Wissen. 1892. 44. 45. Muller C. Nas ono w F. » Anatomie und Physiologie des Pferdes«. Berlin 1879. »Sur les restes du cadavre du Mammouth trouves aux bords de N. V. gojurjah«. Bul. Ac. imper. Sc. St. Petersbourg. Ser. VI. T. 46. Niezabitowski Lubicz E. Erdwachsgrube gefundenen Dr. Mammut- Kadavers«. Vorl. Mit. la riviere Sau- 1908. und Knochenuberreste des Haut- »Die II. Buli. Starania in de 1'Acad. einer in de Cracovie. sc. d. Ser. B. avril 1911. 47. — »Die Uberreste des in Starania einer in Erdwachsgrube mit Haut und Weichteilen gemndenen Rhinoceros antiuitatis Blum. (tichorhinus Fisch)«. 48. Nordenskiold Fynd »Jakttagelser och E. i Buli. Ac. Sc. w Akad. Stockholm, T. XXXIII. 1900. Referat K. Vet. Cracovie. Ser B. 1911. Grottor vid Ultima Esperanza i Sydvestra Patagonien«. Zool. Zentralbl. T. VII. 1900, 50. Obermaier H. »Das sibirische Rhinoceros«. Urania, Jg. 11, Nr. 42. Wien 1909. Osborn H. F. »The age of Mammals in Europ, Asia and North America«. New 51. — 52. Owen 49. »A dinosaur mummy«. The Americ. Museum Journ. 54. — — 55. Pallas 56. — 57. Pavlow Marie. 53. »On »On the anatomy the Anatomy P. of Mammals and Birds«. »Voyages«. T. IV. Paris 1793. S. »De Reliuis animalium exoticorum per Asiam borealem repertis complementum«. Novi commentarii Ac. Sc. Imp. Petrop. T. XVII. 1773. Russie et T. VI. 58. of »Etudes sur paleontologiue des Ongules«. VI. Les Rhinocendae de 1'histoire developpement des Rhinoceridae en genera. le Buli. Soc. Imper. Pfizenmayer E. »Beitrag zur Morphologie von Elephas primigenius Blum. Beconstructionsversuches«. Verh. min. Ges. Bd. 43. St. 64. Riickert 65. Salensky 61. 62. »Der Pharynx I. (Zalenski) — »Mikroskopiczeskaja St. 67. ais W. Uber Berezowka entdeckten Berne 1904. 66. la N. S. und Erklarung meines Petersburg 1906. 63. 60. Moscou Natural. 1892. Pohlig H. »Eiszeit und Urgeschichte des Menschen«. Leipzig 1911. Ray Lankester E. »Extinct Animals«. London 1909. Reis O. M. »Untersuchungen iiber die Petrifizierung der Muskulatur*. Arch. Retzius G. »Biologische Untersuchungen«. N. F. T. XIII. 1906. Roosevelt Th. »The Suare-mothed Rhinoceros*. The Americ. Museum 59. York 1910. T. XI. 1911. London 1846. the Indian Rhinoceros «. Transac. Zool. Soc. London 1852. Vertebrates«. T. III. London 1868. »History of British Fossil R. 414—416. p. f. mikr. Anat. T. XLI. 1893. Journ. T. XI. 1911. Sprach- und Schluckapparat«. Miinchen 1882. die Hauptresultate izsledowanija niekotorych im Jahre 1901 am Ufer der Compte-Rendu 6. Congr. intern. Zool. der Erforschug des mannlichen Mammuthcadavers«. organów mamonta najdennago na r. Berezowke«. Petersburg 1909. Schmidt W. A. »Chemische und biologische Untersuchungen von agyptischem nebst Betrachtungen iiber das Einbalsamierungsverfahren der alten Agypter«. Mumienmaterial, Zeitschr. f. allgem. Physiol. T. VII. 1907. 68. Schrenck L. v. »Der erste Fund einer Leiche Mem. von Rhinoceros Merckii Jaeg.«. Ac. sc. St. Petersbourg. VII Ser. T. XXVII. 1880. 69. Schroeder H. »Ein jugendlicher Schadel von Rhinoceros antiuitatis Blumb.«. Jahrb. geol. Landesanstalt u. 70. — d. k. Preus. Bergakad. T. XX. 1899. Die Wirbeltier-Fauna des Mosbacher Sandes. I. Gattung Rhinoceros «. Abhandl. d. k. Preuss. Geol. Landesanstalt. N. F. Heft 18. 1903. 71. Schweder G. »Uber die fossilen Nashornarten Russlands«. Vortrag turforscher-Vereins. Riga. T. 72. Sclater 1886. P. L. XXXVI. in Korrespondenzblatt des Na- 1893. »Note on the External Characters of Rhinoceros simus«. Proceed. Zool. Soc. London — 73. Sieradzki W. »0 74. Spurgat 75. To ula 76. — 78. tak zwanej przemianie tuszczo-woskowej »Beitrage zur vergleiehenden »Das Gebiss und Reste — — d. k. »Diluviale Trouessart Soc. 80. zwok«. Kraków 1898. Anatomie der Nasen- und Schnauzenknorpel des Men- k. der Nasenbeine Geol. Reichsanstalt. T. von Rhinoceros (Ceratorhinus Osborn) hundsheimensis*. XX. 1906. »Rhinoceros Merckii Jaeger in Ósterreich«. Jahrb. Saugetierreste Reichsanstalt. T. LIX. 79. — schen und der Tiere*. Morphologische Arbeiten. T. V. 1895. F. »Das Nashorn von Hundsheim. Rhinoceros (Ceratorhinus Osborn) hundsheimensis nov. form*. Abh. d. k. k. Geolog. Reichsanstalt. T. XIX. 1902. Abh. 77. F. 339 d. k. von Gesprengberg, Kronstadt k. in Geolog. Reichsanst. T. LVII. Siebenbiirgen*. Jahrb. Geol. Proceed. Zool. k. 1909. »Le Rhinoceros blanc du Soudan (Rhinoceros simus cottoni)«. E. L. 1907. k. d. London 1909. Verger H. »De Fetat histologiue des visceres apres inhumation de deux a uatre semaines*. Compt. rend. Soc. 81. Weber 82. Wetherill Ch. biol. LXX. 1911. T. M. »Die Saugetiere«. Jena 1904. »Uber Leichenwachs (Adipocire)«. Society V. 11 in Journal 83. Zuckerkandl 84. — f. Auszug aus Transact. of the Americ. Philos. praktische Chemie. T. LXVIII. 1856. E. »Das periphere Geruchsorgan der Saugetiere*. Stuttgart 1887. Ohrtrompete des Tapir und des Rhinoceros«. Arch. f. Ohrenheilk. T. XXII. 1885. Dzieo Blainville'a H.: »Osteographie ou description iconographiue comp. des Mammiferes rec. »tfber die fossiles«. Paris 1839—1869 i Sommeringa sectione horizontali commentatio*. Gottingae D. 1818, nie W.: et »De oculorum hominis animaliumue byy mi dostpne.