Świat od nowa. Sztuka w Polsce lat 40. i jej konteksty. semestr

Świat od nowa. Sztuka w Polsce lat 40. i jej konteksty.
semestr zimowy 2015/16
Koncepcja i prowadzenie: Dorota Jarecka, Luiza Nader
Seria wykładów dotyczących sztuki lat 40. w Polsce i jej istotnych ram: historii politycznej,
społecznej i kulturowej, organizowana we współpracy Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu
Warszawskiego z Narodową Galerią Sztuki Zachęta.
Sztuka w Polsce lat 40. XX wieku to w historii sztuki obszar nadal nierozpoznany, choć
decydujący dla wyborów egzystencjalnych, ideologicznych oraz estetycznych wpływających na
pojęcia nowoczesności, modernizmu i awangardy. To czas przełamany okrucieństwem,
ludobójstwem, śmiercią - kataklizmem Zagłady Żydów i II wojny światowej, naznaczony ich
psychologicznymi, historycznymi, politycznymi i społecznymi następstwami. To w końcu
moment, w którym ustanowiony zostaje nowy geopolityczny porządek Europy i świata, a w
Polsce zaczyna być utwierdzana tzw. władza ludowa. W sztuce splatają się ze sobą
doświadczenia traumy i nadziei, zniszczenia i modernizacji, kryzysu humanizmu i rekonstrukcji
pojęcia człowieczeństwa, etos uczestnictwa w życiu społecznym i kulturowym z idiomami
sprzeciwu. To jednocześnie moment, gdy otwiera się pamięć, zarysowuje się horyzont
nowoczesności i nowej przyszłości, a idee związane z aktualnością dopiero się formują.
Podczas wykładów zajmiemy się zarówno historią polityczną i społeczną, jak również
literaturą, designem, fotografią oraz wybranymi wątkami dotyczącymi sztuk plastycznych w
Polsce lat 40. Celem naszych spotkań jest z jednej strony przedstawienie złożonych kontekstów
historycznych polskiej kultury lat 40., z drugiej zaś konfrontacja z materialnymi obiektami:
analiza i interpretacja dzieł sztuki, dokumentów, artefaktów eksponowanych na wystawie "Zaraz
po wojnie" poświęconej sztuce lat 40. w Galerii Zachęta (kuratorki: Joanna Kordjak, Agnieszka
Szewczyk, 03.10.2015-10.01.2016). Postawimy pytania dotyczące relacji sztuki, świadectwa i
dokumentu, wymiaru pamięci i aktualności, politycznych znaczeń kształtującej się wówczas
sztuki i kultury. Wykłady mają charakter otwarty.
Program:
7 października 2015, godz. 18.00
Sala Matejkowska Galerii Zachęta
Prof. dr hab. Andrzej Paczkowski
Polska 1944-1949: jak wkraczało Nowe.
W wykładzie przedstawione zostaną główne parametry zmian, szczególnie tych, które miały
istotne znaczenie dla "przeciętnego" człowieka, m.in. terytorialne, demograficzne, gospodarcze i
kulturowe. Ukazana zostanie wojna domowa i walka polityczna tych lat.
14 października 2015, godz 17.00
Sala kinowa Galerii Zachęta
dr hab. Marcin Zaremba
Wielka Trwoga. Polska 1944-1947. Wybrane aspekty.
Współczesne badania psychologów dowodzą wyższego niż w innych społeczeństwach
europejskich poziomu stresu pourazowego w starszym pokoleniu Polaków. Pytanie brzmi, jaki
wpływ na to miał okres powojenny. Jakie lęki wówczas dominowały i co nam „zostało z tych lat”
do dziś?
21 października 2015, godz.17.00
Sala kinowa Galerii Zachęta
prof. dr hab. Jacek Leociak
Tu już dla was nie ma miejsca
Formy zapisu doświadczenia żydowskiego pierwszych lat w powojennej Polsce.
Skupię się na trzech fundamentalnych wyzwaniach, wobec których stanęli Żydzi podejmujący
próby odbudowy życia społecznego, politycznego i kulturalnego na terenie Polski w pierwszych
latach po wojnie. Po pierwsze – imperatyw sprostania doświadczeniu Zagłady w kraju, który stał
się miejscem eksterminacji oraz wielkim cmentarzyskiem Żydów europejskich, w którym
nieostygłe jeszcze prochy zgładzonych są bezczeszczone, a wokół rozciąga się krajobraz
spustoszenia. Są to lata intensywnej działalności dokumentacyjnej i edytorskiej, a także lata, w
których powstają pierwsze literackie zapisy doświadczenia Zagłady. Po drugie – doświadczenie
ocalenia, powrotów do miejsc rodzinnych, opustoszałych, odmienionych, zamieszkałych przez
sąsiadów nastawionych do powracających w najlepszym razie obojętnie, w najgorszym wrogo i
agresywnie. Jest to również paradoksalne doświadczenie ocalenia, a jednocześnie nieustannego
zagrożenia, kiedy próbom odbudowy, czy raczej budowy nowego życia po Zagładzie towarzyszy
stale poczucie nietrwałości, tymczasowości, braku bezpieczeństwa fizycznego. Po trzecie –
powojenne pogromy i inne akty agresji zmuszają ocalonych Żydów do dramatycznych wyborów
egzystencjalnych: zostać w Polsce i przyjąć jakąś strategie przetrwania, asymilacji czy otwartego
i aktywnego poparcia komunistycznej władzy, czy też wyjechać z Polski i szukać swojego
miejsca za granicą. Warto sobie uświadomić, że w pół roku po pogromie kieleckim wyjechało
łącznie 92 tys. Żydów, a właśnie w lipcu 1946 odnotowano największą liczbę Żydów, którzy
kiedykolwiek mieszkali w Polsce po wojnie: od 192 tys. do 216 tys. Oznacza to, że do lutego
1947 r. opuściło Polskę mniej więcej 46% wszystkich Żydów, którzy znaleźli się w niej po
wojnie. Pogrom kielecki wygnał więc z Polski co drugiego ocalonego Żyda.
4 listopada 2015, g. 17.00
Sala kinowa Galerii Zachęta
Dorota Jarecka
Lewica i surrealizm.
W wykładzie pokażę skomplikowane relacje surrealizmu z lewicą i komunizmem w Polsce z
uwzględnieniem tzw. tła międzynarodowego. Kluczowy będzie moment około roku 1948 z
Wystawą Sztuki Nowoczesnej w Krakowie, kiedy to surrealizm wydaje się potencjalnym
„trzecim wyjściem” pomiędzy dwiema opcjami, które dla nowoczesnych artystów wydają się nie
do przyjęcia: z jednej strony włączenie sztuki w propagandę państwa, z drugiej – autonomia
czystej formy. Bohaterami będą Alfred Lenica, Tadeusz Kantor, Zbigniew Dłubak, Jonasz Stern,
Mieczysław Porębski, Kazimierz Wyka i inni.
18 listopada 2015, g. 17.00
Sala kinowa Galerii Zachęta
prof. dr hab. Andrzej Turowski
tytuł wykładu do potwierdzenia
2 grudnia 2015, g. 17.00
Sala kinowa Galerii Zachęta
dr Piotr Korduba
Nieludowa ludowość. Jak wzornictwo miało połączyć wieś z miastem.
Zajęcia będą poświęcone temu, jak w latach 40. XX w. spożytkowano ukształtowaną już przed
1939 r. koncepcję związku polskiej tradycyjnej sztuki i rękodzieła ludowego z nowoczesnym
wzornictwem. Zastanowimy się, co z tego pomysłu przeniknęło do ideologii, a także praktyki
projektowania, wytwarzania i sprzedawania wyrobów inspirowanych wytwórczością wsi, w jaki
sposób poddano go modyfikacji, zreinterpretowano, obarczono nowymi zadaniami. Postaramy
się zdekonstruować metody pracy, jakimi kierowano się w powojennej rzeczywistości, próbując
odpowiedzieć na pytanie, na ile rzeczywiście ludowa była owa transponowana do miejskiego
odbiorcy wytwórczość i czy ukształtowała ona jakiś wyraźny styl polskiego projektowania,
przedmiotu, wnętrza.
9 grudnia 2015, g. 17.00
Sala kinowa Galerii Zachęta
prof. dr hab. Marta Leśniakowska
Przed obrazem ruin. Widmowość i melancholia.
W jakim stopniu doświadczenie wojny przetworzone w doświadczenie obrazu staje się jej
metaforą (obrazem ekwiwalentnym) w wymiarze tak indywidualnym, jak zbiorowym? Podczas
wykładu rozważane będzie doświadczenie obrazu jako jedno z najmniej wyjaśnionych pojęć,
powiązane z kwestią pamięci aktywnej i pasywnej, czyli pamięci wpisanej w kulturowe artefakty
i angażowanej w procesy produkowania pamięci za pomocą projekcji
wyobrażeniowej, kształtowanej przez pamięć ikonograficzną. Chodzi jednak nie o
konwencje obrazowania, determinowane psychologiczną ciekawością oglądania destrukcji i
cierpienia, ale o to, jak krytyczny wymiar tych obrazów ulega neutralizacji jako przedmiot
estetycznego przetworzenia.