Diagnoza niepowodzeń szkolnych – nowe zadanie dla nauczyciela
Transkrypt
Diagnoza niepowodzeń szkolnych – nowe zadanie dla nauczyciela
Renata Czabaj Diagnoza niepowodzeń szkolnych – nowe zadanie dla nauczyciela Zmiany systemu edukacji w sferze opieki psy- nych. Dzięki rozpoznaniu problemu można otoczyć chologiczno-pedagogicznej nakładają na nauczy- go opieką i udzielić mu zindywidualizowanej pocieli konieczność poszerzenia wiedzy i nabywa- mocy. Wczesne zdiagnozowanie trudności umożnia nowych umiejętności, szczególnie w zakresie liwi uczniowi udział w zajęciach korekcyjno-komrozpoznania trudności, jakie uczeń napotyka w co- pensacyjnych. dziennej nauce. Nauczyciel jest pierwszą osobą, Pojęcia niepowodzenia szkolne używa się zaktóra może, a obecnie musi dostrzec trudności zwyczaj w bardzo szerokim znaczeniu. Zdaniem w uczeniu się dziecka, zaobserwować objawy ry- wielu autorów są one złożonym zespołem zjawisk zyka dysleksji czy symptomy dysleksji, dysgra- powodujących pewne rozbieżności między wymafii i dysortografii, rozpoznać stan ganiami stawianymi przez szkofunkcjonowania ucznia oraz załę a umiejętnościami dziecka. Od pewnić mu właściwą pomoc. wielu lat problem niepowodzeń Priorytetowym zadaniem szkolnych skupia uwagę nie tylko Nauczyciel jest edukacji wczesnoszkolnej jest pedagogów, lecz także psychopierwszą osobą, nauka czytania i pisania, jedlogów, lekarzy, terapeutów i roktóra musi donak pewien odsetek dzieci nie dziców. Przyczyny niepowodzeń strzec trudności potrafi opanować tych podstaszkolnych mają różnorodne podw uczeniu się wowych umiejętności. Zgodnie łoże. Doświadczają ich uczniowie dziecka, rozpoz rozporządzeniami MEN z dnia mający trudności w nauce spoznać stan jego 17 listopada 2010 roku nauczywodowane stanem zdrowia, zafunkcjonowania ciel musi temu problemowi poniedbaniem środowiskowym, zaoraz zapewnić mu święcić szczególną uwagę. Jego niedbaniem dydaktycznym szkoły właściwą pomoc”. zadaniem jest wczesna ocena czy obniżoną sprawnością intewłaściwego rozwoju procesów lektualną. Trudności w nauce czytania i pisania. Trudności w tym zakresie po- czytania i pisania mogą mieć uczniowie o prawiwinien zauważyć nauczyciel przedszkola jeszcze dłowym rozwoju intelektualnym, u których współprzed podjęciem przez dziecko nauki szkolnej. Zna- występują deficyty rozwojowe funkcji percepcyjjomość objawów zaburzeń rytmu rozwoju psycho- no-motorycznych zaangażowanych w proces ruchowego, czyli opóźnienia rozwoju niektórych nabywania tych umiejętności. Ze względu na kofunkcji poznawczych i ruchowych oraz ich integra- nieczność różnicowania wielu postaci trudności cji, leżących u podstaw uczenia się czytania i pi- w uczeniu się wskazana jest wielospecjalistyczna sania, pomoże nauczycielowi trafnie ocenić przy- diagnoza, która pozwoli na ich rozpoznanie i okreczynę i stopień trudności ucznia. Na tym etapie ślenie przyczyn ich występowania. edukacji problemy w nauce czytania i pisania kwaDiagnoza nauczyciela jest procesem polelifikują ucznia do grupy ryzyka niepowodzeń szkol- gającym na gromadzeniu i systematyzowaniu in14 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji formacji o uczniu. Ma na celu rozpoznanie i dokonanie oceny poziomu umiejętności czytania i pisania. W konsekwencji ma to mieć przełożenie na zorganizowanie uczniowi specjalistycznej pomocy. Danych o diagnozowanym uczniu, o tempie i dynamice jego rozwoju, informacji o jego trudnościach szkolnych dostarczają: obserwacja – pomaga zinterpretować dane uzyskane podczas badania testowego; w diagnozie trudności w nauce cenne są obserwacje poczynione przez rodziców i nauczycieli na wszystkich przedmiotach, rozmowa – pozwala zorientować się w trudnościach szkolnych ucznia, ustalić ich ewentualną przyczynę i zakres; w bezpośredniej rozmowie nauczyciel oceni sposób budowania zdań, myślenia i wyrażania sądów, dobór słownictwa i poprawność gramatyczną, analiza prac ucznia – pozwoli na udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy uczeń ma wybiórcze trudności w pisaniu. Prace uczniowskie są wiarygodnym świadectwem występowania problemu dysgrafii lub dysortografii, częstotliwość występowania błędów i ich charakter (typy i rodzaj błędów) pozwolą określić, czy są to błędy symptomatyczne dla zaburzeń funkcji percepcyjno-motorycznych i współwystępują z błędami typowo ortograficznymi, czy są to jedynie błędy ortograficzne. Ich obecność może sugerować nieznajomość zasad ortografii. Bardzo liczne błędy ortograficzne występujące w analizowanych pracach pisemnych mogą sugerować występowanie zaburzeń percepcji i pamięci wzrokowej, kiedy uczeń ma trudności z zapamiętaniem i utrwaleniem obrazu graficznego wyrazu; ogląd zeszytów pozwala na ocenę jakości graficznej strony pisma, analiza prac plastycznych – pomoże poznać cechy indywidualne dziecka, ocenić poziom rozwoju psychomotorycznego i jego umiejętności; rysunki mają niewerbalny charakter, a czynność rysowania jest ulubioną formą aktywności dziecka; w diagnozie ryzyka dysleksji wytwory plastyczne są źródłem informacji o zaburzeniach motoryki, percepcji wzrokowej, koordynacji wzrokowo-ruchowej i orientacji przestrzennej, Nr 1/Wiosna 2012 testy i sprawdziany – są źródłem wiedzy o trudnościach dydaktycznych ucznia. Opracowany przeze mnie zestaw narzędzi do diagnozy nauczycielskiej ukazał się nakładem Wydawnictwa OPERON. Zawiera on pomoce do diagnozy dziecka przedszkolnego, uczniów klas I–III i IV–VI oraz uczniów gimnazjum. Przed przystąpieniem do wykonania testów i sprawdzianów ważne jest ustalenie stopnia opanowania przez ucznia zasad pisowni. Jeżeli uczeń nie zna podstawowych zasad pisowni, trudno jest określić, co stanowi przyczynę popełnianych przez niego błędów ortograficznych. Mogą być one konsekwencją zaniedbań dydaktycznych, małej ilości ćwiczeń utrwalających pisownię czy skutkiem dysharmonii rozwojowych funkcji percepcyjno-motorycznych. Należy pamiętać, że znajomość zasad ortografii u dzieci i młodzieży z dysleksją nie zapobiega popełnianiu błędów. Ważne jest jednak, aby uświadomić im, że umiejętność ta stanowi istotny czynnik opanowania poprawnego pisania. Przykładowy sprawdzian znajomości zasad pisowni dostępny do pobrania ze strony: www.ptd.edu.pl/co_robimy/dysleksja_biuletyn_ ptd/w_numerze Diagnoza nauczycielska obejmuje ocenę umiejętności czytania i pisania, wnikliwą analizę błędów popełnionych w czytaniu i pisaniu z uwzględnieniem symptomatyki zaburzeń, ocenę poziomu graficznego pisma oraz znajomość zasad pisowni. Badanie opanowania umiejętności czytania, w zależności od wieku diagnozowanego dziecka, dotyczy następujących aspektów: • rozpoznawania wzrokowo-słuchowego i odtwarzania liter, • techniki czytania (głoskowanie, czytanie sylabami lub metodą kombinowaną, czytanie wyrazami), • rodzaju błędów popełnianych w czytaniu (mylenie liter, przestawianie szeregu liter w wyrazach, dodawanie lub opuszczanie liter, zamiana koń15 cówek, niekończenie wyrazów, konfabulacje), • tempa czytania, • rozumienia czytanej treści w czytaniu głośnym i w czytaniu cichym. Istotne jest sprawdzenie zrozumienia czytanego tekstu jako całości, rozumienia zależności przyczynowo-skutkowej zdarzeń i faktów oraz zapamiętania szczegółów. W próbach czytania należy zanotować czas i liczbę popełnionych błędów. Umiejętność pisania bada się, stosując w zależności od wieku ucznia cztery rodzaje prób: przepisywanie, pisanie z pamięci, ze słuchu i pisanie samodzielne. Wyłonienie charakterystycznych błędów, ocena tempa pisania, jakość poziomu graficznego pisma to cele tych prób. Podstawową próbą jest odwzorowywanie (przepisywanie), które stosuje się już u dzieci na początku edukacji. Podczas wykonywania przepisywania należy zwrócić uwagę, czy uczeń przepisuje po literce, sylabami, po kilka liter czy wyrazami. Czasami uczeń dyktuje sobie wyrazy lub zapamiętuje całe zdania. Kolejne próby pisania to pisanie z pamięci, pisanie ze słuchu oraz pisanie samodzielne. Błędy pojawiające się w próbach pisania: • zamienianie, opuszczanie lub dodawanie liter, • przestawianie kolejności liter, • dopisywanie zbędnych liter, • gubienie drobnych elementów liter, • łączenie wyrazów, • zapis fonetyczny, • brak wielkiej litery na początku zdania, • opuszczanie znaków diakrytycznych i interpunkcyjnych, • błędy typowo ortograficzne. Teksty do przeprowadzenia prób pisania należy umiejętnie dobierać. Nie mogą być ani zbyt długie, ani zbyt krótkie. Powinny zawierać niezbędny materiał ortograficzny, uwzględniający podstawę programową dla danego etapu kształcenia. Próby pisania ze słuchu powinny składać się z dyktanda wyrazowego i tekstu wiązanego. Jeśli uczeń nie jest w stanie zapisać tekstów trudniejszych czy dłuższych z danego poziomu edukacji, należy dać mu tekstłatwiejszy lub z niższego poziomu edukacji. Przykładowy zestaw do pisania ze słuchu w klasie V a) dyktando wyrazowe krótka spódnica nudna historia potężny żubr córka burmistrza krzew róży różowe okulary strużka deszczu wzdłuż alei futro z królików szybka decyzja b) dyktando zdaniowe Niebezpieczna wyprawa To była niebezpieczna wyprawa. Jej celem był stary dębowy zagajnik. Chłopcy umówili się, że nie będą się oddalać. Nie wszyscy jednak przestrzegali tej umowy. Józek był ciekawy, co znajduje się za krzewami. Nie był tchórzem. Postanowił przedrzeć się przez krzaki za wszelką cenę. Widok, jaki ujrzał, rozczarował go. Jego oczom ukazała się obszerna, pusta polana. Chciał wrócić do kolegów, ale nie umiał znaleźć powrotnej drogi. Najwyraźniej zabłądził. Nagle usłyszał za plecami trzask łamanych gałązek. Obejrzał się z przerażeniem. To byli koledzy, którzy podążali jego tropem. Odetchnął z ulgą. 16 Biuletyn Polskiego Towarzystwa Dysleksji Dokonując oceny poziomu graficznego pisma na podstawie obserwacji wykonywania prób pisania, należy uwzględnić: • mieszczenie się w liniaturze, • sposób łączenia liter (często występuje brak połączeń), • rozmieszczenie tekstu na stronie, • kształt liter, • kierunek kreślenia liter, • nacisk narzędzia pisarskiego, • uchwyt narzędzia pisarskiego i ułożenie ręki podczas pisania, • płynność ruchów ręki, • postawę ciała podczas pisania. Szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci leworęczne, ponieważ często nieprawidłowo trzymają długo- pis czy ołówek, a ręka pisząca jest źle ustawiona. Wykorzystując w diagnozie testy i sprawdziany, należy pamiętać, że są one narzędziem wspierającym diagnostę w złożonym procesie rozpoznawania problemu osoby badanej. Badanie wykonane przez nauczyciela stanowi podstawę do określenia przyczyn trudności w uczeniu się i określenia formy pomocy. Analiza wyników badań uzyskanych w diagnozie nauczycielskiej pozwoli na określenie mocnych i słabych stron ucznia. Mocne strony badanego ucznia powinny być punktem wyjścia do budowy indywidualnego programu pracy wyrównawczej lub korekcyjno-kompensacyjnej. Tylko specjalistyczna pomoc terapeuty pedagogicznego zapewni uczniowi ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się skuteczną pomoc dydaktyczną. Bibliografia M. Bogdanowicz, Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia, Warszawa 1997. M. Bogdanowicz, Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Gdańsk 2002. R. Czabaj, Próby diagnozujące umiejętność czytania i pisania dla klas I–III, Gdynia 2010 (dostępne do pobrania ze strony www.ortograffiti.pl). R. Czabaj, I. Mańkowska, M. Rożyńska, E. Tryzno, Gotowość szkolna – zestaw ćwiczeń do wspomagania procesu diagnozy gotowości szkolnej oraz stymulacji funkcji percepcyjno-motorycznych i umiejętności matematycznych. Seria eduSensus Specjalne potrzeby edukacyjne, Gdańsk 2009. ICD-10. Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, Kraków – Warszawa 2000. J. Jastrząb, Nauczyciel współczesnej szkoły jako dydaktyk, wychowawca, diagnosta, terapeuta, „Wychowanie na co dzień” 2008, nr 9. J. Jastrząb, D. Baczała, Wybrane zagadnienia z pedagogiki korekcyjno-kompensacyjnej. Wzorzec terapeuty, Toruń 2011. B. Kaja, Diagnoza dysleksji, Bydgoszcz 2003. J. Mickiewicz, Jedynka z ortografii? Rozpoznawanie dysleksji w starszym wieku szkolnym, Toruń 1994. H. Spionek, Zaburzenia psychoruchowego rozwoju dziecka, Warszawa 1965. Nr 1/Wiosna 2012 17