Kryminał po śmierci Mankella

Bernadeta Urszula Nowak
Kryminał po śmierci Mankella
Kim był Henning Mankell?
Henning Mankell urodził się w Sztokholmie
3 lutego 1948 w Sztokholmie, zmarł 5
października 2015 roku w Göteborgu, dorastał
w Sveg (region Härjedalen) oraz
w Borås (Västergötland). Ojciec Henninga,
Ivar, był sędzią, a dziadek, również
Henning – kompozytorem. Pisarz był
czterokrotnie m. in. z żonaty z Evą
Bergman, córką Ingmara Bergmana.
Mieszkał na zmianę w Szwecji
i Mozambiku. W roku 2014 Henning
Mankell ujawnił, że zdiagnozowano u
niego raka płuc. Poinformował o tym na łamach gazety "Goeteborgs-Posten". W
związku z tym pisał coś na kształt dziennika, informując swoich czytelników o tym, co
się dzieje. Był lewakiem. Na ten fakt wpłynęło wiele przyczyn. Przede wszystkim
nieszczęśliwe dzieciństwo, fakt opuszczenia przez matkę, poszukiwanie swojego
miejsca na świecie poprzez imanie się różnych zajęć, obserwacja wydarzeń paryskich
w roku 1968 i inne. To wszystko ukształtowało tego człowieka, który na pytanie,
dlaczego tyle razy zmieniał partnerkę swojego życia odpowiadał niezmiennie, bo jest
optymistą. Mankell porusza w swoich powieściach tematy społeczne, analizuje
zmiany zachodzące w mentalności szwedzkiego społeczeństwa oraz międzyludzkie
relacje. Z racji fascynacji Afryką często w jego publikacjach pojawiają się akcenty
krytykujące ekonomiczną eksploatację tego kontynentu oraz bierność świata wobec
degeneracji afrykańskich społeczeństw i kultury. Tego typu przemyślenia rodzą się z
faktu, że pisarz pragnął opuścić Europę, aby zerwać z europocentryzmem jako
perspektywą postrzegania współczesnego świata. Mankell pisał dla dorosłych, jak i
dzieci a także młodzieży. Za książki dla najmłodszych czytelników został
uhonorowany Nagrodą Astrid Lindgren (w 1996) oraz Medalem Nilsa
Holgersona (1991). W Polsce, podobnie jak w większości krajów poza rodzinną
Szwecją, popularność przyniosła mu seria powieści kryminalnych, których bohaterem
jest komisarz policji Kurt Wallander. Kim jest ten szwedzki bohater powieści
Mankella? Kurt Wallander jest fikcyjnym policjantem, który mieszka i pracuje
w Ystad. W powieściach wspólnie z grupą współpracowników z komendy poszukuje
sprawców brutalnych morderstw. Publikacja serii rozpoczęła się w 1991.
O twórczości
Autor kładzie duży nacisk na pokazanie żmudnej pracy policji, drobiazgowo rejestruje
procesy myślowe swoich bohaterów. Skupia się na dociekaniach psychologicznych, a
rozwikłanie zagadki zabójstwa poparte jest solidną i wytrwałą pracą policjantów,
którzy nie są wolni od ludzkich słabostek, zdarza im się mylić i popełniać błędy. Sporo
miejsca w utworach pisarza zajmuje analiza społeczna. Bohaterowie Mankella żyją w
XX i XXI wieku w społeczeństwie dobrobytu szwedzkiego modelu socjalnego, gdzie
stawić trzeba czoła brutalnym stosunkom społecznych, wszechobecnej przemocy,
której źródła są niezwykle złożone. Na porządku dziennym jest zdrada małżeńska,
rozpad związków małżeńskich, rozpad rodzin, alkoholizm, kłopoty związane z utratą
pracy, negatywne doświadczenia z dzieciństwa, które rzutują na dorosłe życie
bohaterów. Konstrukcja powieści sprawić może polskiemu czytelnikowi niejeden
kłopot, ale fabułę kształtują: realizm i maksymalizacja prawdopodobieństwa zdarzeń.
Pisarz stworzył cykl dwunastu powieści związanych z Kurtem Wallanderem.
Nazwisko to miało się pojawić zupełnie przypadkowo, jako pozycja w książce
telefonicznej i po raz pierwszy zostało użyte przez autora w roku 1991 w powieści
„Morderca bez twarzy”. Sam autor wyjaśniał sprawę następująco – nie był ani
miłośnikiem, ani tym bardziej znawcą powieści kryminalnej, ale skoro utwory tego
typu pokazują ciemną stronę rzeczywistości, winien pokazać zło, aby potępić rasizm,
ksenofobię, wyzysk słabych, przemoc wobec kobiet. Twórca stworzył postać
komisarza – człowieka mało sympatycznego, mruka borykającego się z rozmaitymi
kłopotami osobistymi i służbowymi, ale przede wszystkim człowieka, który ma
świadomość swoich wad, ograniczeń, błędów. Wallander ma kłopoty nie tylko z
nadwagą, ale i alkoholem.
„Rok temu prowadziłem samochód mocno podchmielony i nie stało się nic, bo
koledzy mnie osłonili.”1
Wallander jest rozwodnikiem, żona Mona odeszła od niego, a z jedyną córką Lindą też
nie łączą go najlepsze relacje. Komisarz im bardziej stary szuka pozytywnych relacji ze
swą jedynaczką oraz innymi kobietami. Skomplikowane więzi łączą go z ojcem,
którego stara się przynajmniej raz w tygodniu odwiedzać w jego samotni. Nie potrafi z
nim rozmawiać, bo starszy pan nigdy nie zaakceptował tego, że syn postanowił być
policjantem. Chłód relacji na linii dziecko – ojciec przełożył się na jego stosunki z
córką. Kurt Wallander również będzie miał kłopoty, aby pogodzić z tym, że córka
zostanie policjantką ( „Nim nadejdzie mróz”). Przypuszcza się, że chorującego na
cukrzycę i alzheimera komisarza miała w kolejnych powieściach zastąpić Linda.
Niestety życie napisało inny scenariusz. Pisarz w roku 2013 uległ ciężkiemu
wypadkowi samochodowemu, a trakcie badań ujawniły się guzy na karku i w płucach.
O raku pisarz poinformował czytelników popularnej gazety, a w pisanym przez siebie
dzienniku „ Grząskie piaski” informował o postępach choroby, samopoczuciu i
refleksjach nad życiem.
Literatura, którą uprawiał Mankell określana jest mianem popularnej. Pomimo tego
uprawiali ją wielcy twórcy np. Agata Christie, Conan – Doyle a współcześnie Umberto
Eco – znany filolog, profesor kilku włoskich uniwersytetów. Nie ulega wątpliwości, że
w kulturze postmodernistycznej renesans przeżywają twórcy literatury kryminalnej,
czego dowodem fakt, iż Mankell za swoją twórczość był wielokrotnie nagradzany. W
roku 2014 otrzymał Polską Nagrodę Wielkiego Kalibru. Uroczystość jej wręczenia
odbyła się we Wrocławiu, ale pisarz nie odebrał jej, gdyż przechodził chemioterapię, a
za nagrodę dziękował Polakom konsul reprezentujący królestwo Szwecji.
Książki szwedzkiego pisarza przetłumaczono na 35 języków świata, nakręcono serial
z udziałem komisarza. W serialu angielskim Wallandera zagrał Kenneth Branagh.
Pisarz prowadził bardzo aktywne życie, mając łącznie czterech synów, będąc
czterokrotnie żonaty podróżował między Szwecją a Mozambikiem, gdzie spędzał czas
dystansując się od Europy, prowadząc teatr, zastanawiając się nad własnym życiem.
Pisarz był związany z Afryką przez ponad 40 lat, a wszystko zaczęło się od momentu,
w którym zaciągnął się na statek i pracował jako ładowacz na trasie Europa –
Ameryka. W latach osiemdziesiątych mieszkał w Gwinei, Mozambiku, Zambii.
Problemy mieszkańców Afryki odnaleźć można w jego powieściach – np. dziecięca
przemoc personalizuje się w „Fałszywym tropie”. Autor stawia pytanie – dlaczego
czternastoletni chłopiec stał seryjnym mordercą? Pytania skierowane są także do
1
Henning Mankell, Psy z Rygi, przeł. G. Ludvigsson, Foksal, wyd. 1, ISBN 978-83-280-1566-1, s. 235
społeczeństwa, w którym wzrastało i wychowało się to dziecko, co dzieje się ze
społecznością szwedzką, w której liczba rozwodów stale wzrasta, zagmatwane stają
się relacje między rodzicami i dziećmi, liczba samobójstw jest największa w Europie.
Mankell umieszczając swoje powieści w Szwecji lub poza jej granicami, zawsze kreśli
obraz pewnej społeczności, w której umieszcza wydarzenia ( cecha strukturalna
powieści kryminalnych). Często powraca temat imigrantów, którzy w
dziesięciomilionowej szwedzkiej społeczności stanowią aż dziesięć procent a
najpopularniejszym imieniem dziecka nowonarodzonego obywatela jest Mohamed.
Mankell w „Mordercy bez twarzy” pokazuje zabójstwo Somalijczyka dokonane przez
bojówki paramilitarne. Wallander otrzymuje pogróżki i zapowiedzi podpalenia
ośrodka dla uchodźców, a następnie ginie para staruszków… Mankell umieścił akcję
swoich powieści w Skanii, w niewielkich miejscowościach, z pewnością nie są
metropolie, ale problemy jej mieszkańców pokazują to, czym żyją Szwedzi w XX i XXI
wieku.
„Oto Szwecja, pomyślał. Pozornie wszystko jasne i świeże, lotniska zbudowane tak,
by nie mógł się w nim zagnieździć żaden brud. Wszystko na widoku, wszystko jest
tym, na co wygląda. Nasza religia i narodowa nadzieja to bezpieczeństwo zapisane
i zagwarantowane przez prawo, cały świat wie, że śmierć z głodu jest u nas
przestępstwem. Nie rozmawiamy z obcymi bez potrzeby, bo oni mogą nas
skrzywdzić, zaśmiecić nam kąty, zaczernić nasze neony. Nie zbudowaliśmy nigdy
imperium, dzięki czemu nie musieliśmy nigdy oglądać jak się rozpada. Wmówiliśmy
sobie, że stworzyliśmy mały, ale najlepszy ze światów. Byliśmy zaufanymi stróżami
raju, a teraz, gdy party się skończyło …”2
Mankell uprawiał literaturę popularną, ale społecznie zaangażowaną. Zatem
naprawiał świat, sam będąc lewakiem, którego życie dawno pozbawiło złudzeń. Po
śmierci pisarza docierają do opinii publicznej informacje o napadach na imigrantów,
podpaleniach domów, w których mieli znaleźć schronienie i dotyczy to miejsc np.
wielokrotnie pokazywanych w powieściach Mankella np. w Trelleborgu… czyżby
lewak okazał się prorokiem nowej cywilizacji…?
2
Tamże, s. 235