wersja 1.5 - 04.01.2009 - Amatorski Leksykon Organowy

Transkrypt

konrad zacharski
amatorski
LEKSYKON
ORGANOWY
wadowice 2009
konrad zacharski
amatorski
LEKSYKON
ORGANOWY
wadowice 2009
Kopiowanie, publikowanie, rozpowszechnianie i wykorzystywanie Leksykonu dozwolone jest bez ograniczeń pod warunkiem, że czynności te mają cel wyłącznie prywatny
lub edukacyjny oraz że nie jest naruszana integralność Leksykonu (Leksykon zawsze
musi występować w całości, a informacja o prawach autorskich i tekst zezwolenia musi
się znajdować we wszystkich jego kopiach).
Niedozwolone jest wykorzystywanie Leksykonu do celów komercyjnych, w szczególności zabrania się pobierania jakichkolwiek opłat za jego użytkowanie, wypożyczanie
lub rozpowszechnianie.
Cytowanie Leksykonu w dowolnej formie (elektronicznej bądź drukowanej) dozwolone
jest wyłącznie z podaniem źródła.
Wyłączne prawo do edycji i aktualizacji Leksykonu posiada jego autor.
Leksykon jest wciąż rozbudowywany i uzupełniany (w razie potrzeb wprowadzane są
również poprawki). Przed wykorzystaniem informacji z Leksykonu warto sprawdzić,
czy posiadana wersja jest wersją najbardziej aktualną. Numer wersji wraz z datą jej publikacji umieszczana jest w stopce.
Ostatnią wersję Leksykonu można pobrać ze strony:
http://www.slownikorganowy.prv.pl
Wszelkie uwagi dotyczące Leksykonu, uzupełnienia opisów i haseł, a także ewentualne
informacje o dostrzeżonych błędach proszę przesyłać na adres: [email protected]
Więcej informacji na temat budowy organów (wraz ze szczegółowymi opisami oraz animacjami objaśniającymi ich działanie) można znaleźć na stronie:
http://www.organy.of.pl
http://www.arsorgani.republika.pl
Amatorski Leksykon Organowy
wersja 1.5 (04.01.2009)
data publikacji wersji 1 – 01.09.2007
© Copyright by
Konrad Zacharski
Wadowice 2007-2009
AMATORSKI LEKSYKON ORGANOWY
Wstęp
Słowniczek podstawowych terminów z zakresu wiedzy o organach powstawał od
kilku lat, pierwotnie na moje prywatne potrzeby. Równie długo trwało (i trwa nadal)
poszukiwanie i studiowanie unikalnych i niestety trudnodostępnych źródeł jakimi są
pozycje literatury organoznawczej (polskiej i zagranicznej).
Z biegiem czasu, haseł i materiału ilustracyjnego przybywało, a słowniczek rozrósł
się do rozmiarów, które przekraczały moje pierwotne o nim wyobrażenie. I dlatego,
mając świadomość istnienia dość sporej grupy ludzi, którzy - podobnie jak ja pragną zgłębić tajemnice organów i zdając sobie równocześnie sprawę z trudności
jakie mogą napotkać, postanowiłem uporządkować ten zbiór haseł i udostępnić go
szerszemu gronu, jako "Amatorski Leksykon Organowy". Amatorski - podkreślam ponieważ leksykon ten nie aspiruje absolutnie do miana opracowania naukowego.
Sam nie jestem zawodowo związany z organami... jestem amatorem - miłośnikiem
organów, który być może słowniczkiem tym ułatwi start innym pasjonatom i pozwoli
im zaoszczędzić wiele czasu.
Kilka uwag dotyczących zawartości Leksykonu:
–
nie umieszczono w nim opisów głosów organowych, z wyjątkiem podstawowych
informacji o rodzinach głosów oraz o niektórych głosach charakterystycznych ze
względu np. na wygląd piszczałek, stosowanie ich w prospekcie, itp.,
–
hasła, które oprócz znaczenia typowego dla organów mają również znaczenie
ogólnomuzyczne nie są na ogół definiowane w ich ogólnym znaczeniu - skupiono
się głównie na zakresie znaczeniowym dotyczącym organów i ich budowy,
–
ze względu na wariantywność nazw wielu urządzeń i zjawisk (a także miejscami
dość dużą niejednoznaczność i skromność polskiego słownictwa), każdy z
wariantów można odnaleźć w Leksykonie jako oddzielne hasło, choć oczywiście
nie jest ono za każdym razem ponownie definiowane - podano w takich
przypadkach stosowne odniesienie (przekierowanie) do hasła "głównego",
–
podobne przekierowania występują przy hasłach wieloczłonowych, które w
większości przypadków można znaleźć w odpowiednich miejscach Leksykonu jako
warianty z przestawioną kolejnością wyrazów (co - mam nadzieję - ułatwi
wyszukiwanie tych haseł, zwłaszcza w wersji drukowanej Leksykonu),
–
w wielu przypadkach, na końcu opisu hasła znajdują się odniesienia do innych
terminów, których definicje mogą uzupełnić ten opis,
–
Leksykon zawiera około 1200 haseł i blisko 300 ilustracji.
Konrad Zacharski
3
█ fala
podłużna,  fala w której cząsteczki ośrodka sprężystego drgają w kierunku jej rozchodzenia się.
Hasło – czcionka pogrubiona
█ półorgany, 1.  organy których najniższym
Znaczenia hasła – poprzedzone pogrubionymi
cyframi arabskimi (w przypadku tylko jednego
znaczenia nie umieszczano żadnej cyfry)
głosem w manuale jest głos 8' (ośmiostopowy);
2. organy z ośmiostopowym (8')  pryncypałem w
prospekcie. (por.  duże organy, ćwierćorgany)
█ czapka, kapelusz, nasadka, kołpak, element
składowy metalowej piszczałki krytej lub piszczałki półkrytej, będący równocześnie  dostroikiem (...)
Wariant(y) hasła – czcionka pogrubiona i
pochylona, kolejne warianty oddzielone
przecinkami;
wariant podany za hasłem głównym dotyczy
wszystkich znaczeń hasła
█ chór, 1. chór muzyczny, balkon usytuowany naj-
wariant podany po cyfrze arabskiej poprzedzającej
wybrane znaczenie hasła dotyczy tylko tego
znaczenia
█ głos
Odniesienia – terminy, których użyto w opisie hasła,
a które same również występują w Leksykonie jako
odrębne hasła – czcionka pogrubiona, hasło poprzedzone znakiem strzałki ()
częściej w tylnej części kościoła, nad głównym wejściem; miejsce w którym zwykle umieszczone są
organy; 2. rząd, rząd piszczałek (zob.  głos jednorzędowy,  głos mieszany).
kryty, głos organowy zbudowany z
piszczałek krytych, bądź  półkrytych, należący
do jednej z głównych  rodzin głosów (...)
█ Brustwerk <niem. brust = pierś, klatka piersio-
wa>,  sekcja w organach należąca do jednego z
wyżej położonych manuałów(...)
█ manubrium [l.p. to manubrium, l.mn. te manu-
bria], 1. cięgło rejestrowe, klucz registrowy, klucz
rejestrowy, włącznik głosu (...)
█ crescendo
<wł. wzrastając, wzmacniając>
[wym. kreszendo, nie: kreszczendo], aparat crescendo, 1. urządzenie pozwalające organiście w prosty
sposób (...)
Skróty: arch.
ang.
fr.
gr.
łac.
niem.
wł.
zob.
por.
4
– archaizm w języku polskim
– język angielski
– język francuski
– język grecki
– język łaciński
– język niemiecki
– język włoski
– zobacz
– porównaj
Etymologia lub kwalifikator – w nawiasie kątowym, język, wyrazy obce lub kwalifikator podane
kursywą
Wymowa oraz uwagi dotyczące poprawności – w
nawiasie kwadratowym
A
█ ab, <z niem. abstellen = wyłączyć> wyłącznik, np.
█ akustyczny
bas, zob. bas akustyczny
“koppeln ab” - wyłącznik  kopulacji, “mixturen ab”
- wyłącznik  mikstur.
█ akustyczny
efekt, zob. efekt akustyczny
█à
█ akustyczny
bascule <fr.>, zob. połączenie à bascule
█ abstrakt, cięgło klawiszo-
we, cięgło manuałowe, listewka, element  traktury mechanicznej (najczęściej drewniany), służący do przekazywania ruchu po linii prostej
(kierunek i zwrot przekazywanej siły nie ulega zmianie), co
odbywa się najczęściej poprzez pociąganie, stąd też
abstrakty mogą być cienkie i
długie; abstrakty są najczęściej
delikatnymi
konstrukcyjnie
 cięgłami występującymi w
trakturze  manuałów i  pedału (określenia tego używa
się również w odniesieniu do
 cięgieł rejestrowych o delikatnej konstrukcji).
typ piszczałki, rodzaj  piszczałki określany ze względu na jej właściwosci akustyczne, czyli na sposób powstawania w jej  korpusie
 fali glosowej, z uwzględnieniem m.in. miejsc w
których powstają  strzałki i  węzły  fali stojącej;
ze względu na właściwości akustyczne wyróżnia się:
 piszczałki otwarte,  piszczałki kryte oraz  piszczałki przedmuchiwane (zob.  piszczałka,  piszczałka wargowa).
■ akustyczne typy piszczałek
■ abstrakty
█ abstraktura, ligatura, zespół elementów mecha-
nicznych ( dźwigni i  cięgieł) łączących  klawisz
z  wentylem.
█ accouplement <fr.>,  połączenie; termin uży-
wany głównie we francuskim budownictwie organowym; ze względu na fakt, że dla połączeń do  pedału
stosowane jest specjalne określenie:  tirasse, termin
'accouplement' używany jest na ogół tylko w stosunku
do połączeń między  manuałami (zob.  połączenie
tirasse,  połączenie à bascule,  połączenie à tiroir).
█ aerofon <łac. aér = powietrze, phoné = dźwięk>
a
b
c
i powstające w nich fale stojące
(tylko dla tonu zasadniczego):
a – piszczałka otwarta,
b – piszczałka kryta,
c – piszczałka przedęta
█ akustyka, 1. nauka o zjawiskach dźwiękowych, tj.
zjawiskach wyczuwalnych zmysłem słuchu; 2. określenie używane często w odniesieniu do pomieszczeń
(akustyka pomieszczenia), określające różnego rodzaju cechy i właściwości tych pomieszczeń, wpływające
na sposób rozchodzenia się w nich fal dźwiękowych i
powstających w związku z tym dodatkowych zjawisk,
np.  dudnienie,  pogłos,  echo.
■
części  traktury.
alikwoty odpowiadające dźwiękowi C (gwiazdką oznaczono alikwoty, których rzeczywiste wysokości nieznacznie
odbiegają od wysokości wynikających z przedstawionego
zapisu nutowego)
█ akumulator, stosowane w  trakturze elektro-
█ alikwot <łac. áliquot = kilka>, 1. ton harmo-
instrument dęty.
█ agrafa, metalowy element służący do łączenia
magnetycznej lub  trakturze elektr-pneumatycznej źródło napięcia stałego, wykorzystywane głównie
do zasilania obwodów w przypadkach zaniku napięcia
sieciowego, a w czasie gdy parametry zasilania sieciowego utrzymują się w normie, doładowywane przez
 prostownik lub  prądnicę.
█ akustyczna
latarnia,
zob. latarnia akustyczna
niczny, ton składowy  dźwięku, o  częstotliwości
będącej wielokrotnością częstotliwości najniższego
składnika dźwięku ( tonu podstawowego), powstający samorzutnie na skutek drgań źródła dźwięku (np.
 słupa powietrza w  piszczałce); tony harmoniczne będące drganiami prostymi (rzadko występującymi
samodzielnie) składają się na dźwięki o bardziej
skomplikowanym schemacie drgań, i decydują o
 barwie dźwięku; kolejne alikwoty są wyższe od tonu podstawowego, a ich częstotliwości są wielokrot5
nościami częstotliwości tonu podstawowego; 2. zob.
 głos poboczny.
█ alikwotowy
głos, zob.  głos alikwotowy
█ amerykańska
wolna kombinacja,
zob.  Setzer
█ amerykańskie
organy, zob.  fisharmonia
█ amerykański
typ fisharmonii,
zob.  fisharmonia typu amerykańskiego
█ amortyzacyjny
miech,
zob.  miech amortyzacyjny
 elementami wykonawczymi (wpuszczającymi powietrze do  piszczałek), których działanie ma
związek z zasilaniem piszczałek  głosu transmitowanego; aparat transmisyjny steruje działaniem jednego urządzenia wykonawczego, ale pobudzony do działania może być impulsami pochodzącymi z co najmniej dwóch źródeł, (mogą to być impulsy pneumatyczne pochodzące od różnych  elementów
dyspozycyjnych, np. od  zaworów sterowanych
 klawiszami różnych  klawiatur).
█ architektoniczna
█à
tiroir <fr.>, zob. połączenie à tiroir
█ amortyzator, zob.  miech amortyzacyjny
█ atrapa
█ amplituda, jeden z parametrów  fali; najwięk-
█ audiowizualny
sze wychylenie punktu drgającego ze stanu równowagi; w przypadku  fali dźwiękowej, od wielkości
amplitudy zależy  natężenie dźwięku.
█ antykoniczna
piszczałka,
latarnia,
zob.  latarnia architektoniczna
piszczałki, zob.  piszczałka niema
efekt,
zob.  efekt audiowizualny
█ automat
pedałowy, zob.  automat pedału
zob.  korpus,  piszczałka antykoniczna
pedału, automat pedałowy, pedał
piano, urządzenie pozwalające na automatyczne ściszanie  pedału, tzn. wyłączanie głośnych rejestrów
( głosów) i  połączeń w pedale, przy przejściu na
ciszej grający  manuał.
█ aparat
gry, zob.  przekaźnik
█ awaryjne
rowki, zob.  rowki hiszpańskie
█ aparat
crescendo, zob.  crescendo
█ awaryjny
otwór, zob.  otwór awaryjny
transmisyjny, urządzenie transmisyjne, urządzenie najczęściej pneumatyczne lub pneumatyczno-mechaniczne, odpowiedzialne za sterowanie
█ awaryjny
zawór, zob.  zawór awaryjny
zob.  piszczałka antykoniczna
█ antykoniczny,
█ aparat
6
█ automat
B
█ baczek, zob.  baczki
█ baczki, bokobrody, jeden z  elementów uzupeł-
niających stosowanych w  piszczałkach wargowych; pionowe blaszki lub listwy drewniane (o kształcie zaokrąglonym lub kanciastym) znajdujące się po
bokach  wycięcia piszczałki i  wargi dolnej, poprawiające  intonację poprzez stabilizowanie strumienia powietrza wydostającego się ze  szczeliny
(zob.  element uzupełniający).
miejsca) stosuje się głos dwuchórowy (zob.  chór) o
mniejszych piszczałkach (najczęściej jest to  głos zasadniczy brzmiący o oktawę wyżej oraz  głos kwintowy); współbrzmienie piszczałek obydwu chórów
wywołuje u słuchającego wrażenie dźwięku brzmiącego o oktawę niżej.
█ bascule, zob.  połączenie à bascule
█ basowa
wieża, zob.  wieża basowa
█ basowy
rejestr, zob.  rejestr basowy
█ ”Bas”
█ basu
połączenie, zob.  transmisja basu
transmisja, zob.  transmisja basu
█ bąk, zob.  tympan
█ bezoponowy
miech,
zob.  miech bezoponowy
a
b
c
■ baczki: a – baczki obłe w piszczałce metalowej, b – baczki kanciaste w piszczałce metalowej, c – baczki w piszczałce
drewnianej
█ bak, policzek, ramię, ścianka osłaniająca bok
 klawiatury (zob.  oprawa klawiatury).
█ baldachimowe
organy,
zob.  organy baldachimowe
█ Barkera
dźwignia, zob.  dźwignia Barkera
█ barwa, cecha  dźwięku, która umożliwia odróż-
nianie brzmienia różnych instrumentów (a w przypadku  organów brzmienia różnych  głosów), zależna
głównie od ilości i natężenia  tonów składowych
(harmonicznych, tzw.  alikwotów oraz  tonów nieharmonicznych) współbrzmiących z  tonem podstawowym dźwięku (zob.  dźwięk).
█ bas, 1. termin używany do określania lewej części
 klawiatury dzielonej (część basowa); 2. słowo występujące jako uzupełnienie nazw niektórych  głosów
organowych, mogące oznaczać ich przynależność do
 pedału; 3. w niektórych głosach oznaczenie określające położenie głosu w dolnej części klawiatury dzielonej, np. Fagot Bas; 4. Bas, zob.  transmisja basu.
█ bas
akustyczny,  głos organowy (lub tylko
jego dolny  rejestr) w konstrukcji którego wykorzystywane jest zjawisko  tonów kombinacyjnych; w
wybranym głosie (najczęściej 32') zamiast dużych
 piszczałek (np. z powodu braku odpowiedniej ilości
█ bezpieczeństwa
klapa ,
zob.  zawór bezpieczeństwa
█ bezpieczeństwa
wentyl,
█ bezpieczeństwa
zawór,
█ bęben, zob.  tympan
█ Bibelregal <niem.>, zob.  regał
█ bigiel, zob.  wałek skrętny
█ blaszka
strojowa uchylna,
zob.  uchylna blaszka strojowa
█ blat
trakturowy, zob.  osiownica
█ blenda, szyber obrotowy,
typ  dostroika w
 piszczałkach drewnianych; niewielka deseczka
przymocowana jedną śrubą w górnej części  korpusu; śruba mocująca stanowi oś
wokół której można obracać blendę, powodując wymagane przysłonięcie lub odsłonięcie znajdującego się pod nią  okienka wyciętego w korpusie; podobnie jak w
przypadku  suwaka strojowego,
przysłanianie okienka powoduje
zmianę długość akustycznie czynnej części korpusu; spotykane są
blendy przysłaniające okienko
wycięte w pewnej odległości od ■ blenda
7
górnej krawędzi korpusu, jak i otwory sięgające tej
krawędzi.
█ bloczek, zob.  blok
■ bolec
█ blok, bloczek, krążek z
wyżłobionym rowkiem na
obwodzie (przez który przebiega sznurek, linka lub
pasek), zamontowany na osi
wokół której może się obracać; bloki w budownictwie
organowym występują najczęściej w mechanizmach regulacyjnych np. w  skrzynce regulacyjnej.
█ blokowy
stabilizacyjny
wentyla
klapowego
█ Bombardenklavier,  sekcja (występująca naj-
częściej w organach francuskich) ze szczególnie dużą
ilością  głosów języczkowych, o charakterze trąbki
oraz  pryncypałów i  mikstur, brzmieniem przypominająca wojskową fanfarę.
■ blok
mechanizm,
zob.  mechanizm blokowy
█ blok
piszczałek, kilka  piszczałek połączonych
ze sobą ściankami bocznymi (piszczałki w bloku na
ogół nie posiadają oddzielnych  nóg); rozwiązanie
stosowane ze względu na oszczędność miejsca w niewielkich instrumentach, np. w  organach przenośnych.
■ blok
piszczałek
█ blok
registrowy, grupa włączników zamonto-
wanych w  stole gry, wraz z odpowiednią komorą,
do której docierają impulsy sterujące włączaniem tego
samego  głosu, ale pochodzące z różnych źródeł, np.
od włącznika ręcznego, od włączników  wolnych
kombinacji, od włączników  rejestrów zbiorowych, od aparatu  crescendo, itp.
■
█ bródka, jeden z  elemen-
tów uzupełniających; część
metalowa w  piszczałkach
metalowych lub drewniana w
 piszczałkach drewnianych,
przymocowana poniżej  wycięcia, pomagająca odpowiednio uformować strumień powietrza wydostający się spomiędzy
 warg piszczałki i dzięki temu
odpowiednio ją zadąć; bródka
występuje często wspólnie z innymi elementami (zob.  element
uzupełniający,
por.
 frein harmonique).
■
bródka (z baczkami) w piszczałce metalowej
█ Brustpositiv, zob.  Brustwerk
█ Brustwerk <niem. brust = pierś, klatka piersio-
wa>, Brustpositiv,  sekcja w organach należąca do
jednego z wyżej położonych  manuałów, umieszczona poniżej  sekcji głównej, nad  stołem gry (w
przypadku stołu wbudowanego w  szafę organową
od przodu), często w  cokole prospektu, bywa również zabudowana w oddzielnej szafce, którą od przodu
można stopniowo otwierać bądź zamykać, uzyskując
różne odcienie dynamiczne brzmienia; w dawnych
organach Brustwerk oznaczał  regał, lub zespół
brzmieniowy z  piszczałkami języczkowymi o skróconych  tubach rezonansowych i wysokobrzmiące
 głosy wargowe, podłączone do najwyżej położonej
klawiatury; sekcja ta bywa w literaturze sporadycznie
określana nazwą  przeciwległy zestaw rejestrów
(zob.  sekcja).
█ brzmienie
pełne, zob.  Pleno
blok registrowy: REJ – ręczny włącznik głosu, WK I,
WK II, WK III – wyciągi włączające głos w wolnych kombinacjach I, II i III
█ brzmieniowa
█ bokobrody, zob.  baczki
█ brzmieniowy
█ bolec
█ bucik, zob.  noga piszczałki języczkowej
stabilizacyjny, bolec wykonany najczęściej z metalu, ograniczający boczne ruchy  wentyla
klapowego,  klawisza bądź  zaworu stożkowego
(zob.  deseczka stabilizacyjna).
8
rura,
zob.  korpus piszczałki wargowej
zespół, zob.  sekcja
█ but, zob.  noga piszczałki języczkowej
C
█ calliope, zob.  organy parowe
█ całe
organy, zob.  organy całe
█ całotonowy
układ, zob.  układ całotonowy
█ cent, ct, jednostka odległości między  dźwiękami
(interwału), równa 1/100  półtonu temperowanego,
czyli 1/1200 oktawy; jednostki tej używa się do określania rozbieżności między interwałami w różnych  systemach dźwiękowych (por.  milioktawa, zob.  komat,  komat Didymosa,  komat pitagorejski).
█ cewka, zwojnica, element elektryczny, który pow-
staje poprzez ukształtowanie z przewodu elektrycznego dużej ilości przylegających do siebie zwojów;
zjawisko powstawania pola elektromagnetycznego w
cewce, przez którą przepływa prąd elektryczny wykorzystywane jest m.in. w działaniu  elektromagnesu.
█ ch, fach, rz, x, oznaczenie (stosowane z poprze-
dzającą go cyfrą) informujące o ilości  chórów
 piszczałek w  głosie mieszanym, np. 4ch (4rz, 4x
lub 4fach) – oznacza głos czterochórowy; współcześnie spotyka się również oznaczenie ilości chórów
liczbą rzymską, np. mikstura IV.
█ choir
organ <ang.>, zob.  organy chórowe
█ chór, 1. chór mu-
zyczny, balkon usytuowany najczęściej w tylnej części kościoła, nad
głównym wejściem, naprzeciwko ołtarza głównego; miejsce w którym
zwykle umieszczone są
 organy; balkon z tyłu
kościoła stał się miejscem ustawienia organów
w okresie późnego gotyku i od tego czasu, właśnie to miejsce jest najczęściej wykorzystywa- ■ widok na chór z organami
ne w tym celu, choć
oczywiście nie jest to sztywną regułą i spotyka się organy ustawione w innych dogodnych miejscach (do
okresu gotyku organy umieszczane były najczęściej w
pobliżu chóru, którego śpiewom towarzyszyły, a więc
najczęściej w prezbiterium; por.  organy chórowe);
2. rząd, rząd piszczałek (zob.  głos jednorzędowy,
 głos mieszany).
█ chór
muzyczny,
zob.  chór
█ chórowe
organy,
zob.  organy chórowe
█ chórowy
pozytyw, zob.  pozytyw chórowy
█ chromatyczna
klawiatura,
zob.  klawiatura pełna
█ chromatyczny
układ,
zob.  układ chromatyczny
█ chromatyczny
klawisz,
zob.  klawisz chromatyczny
█ ciało
drgające, zob.  wibrator
█ ciągnąca
klawiatura,
zob.  klawiatura ciągnąca
█ ciągnąca
traktura, zob.  traktura ciągnąca
█ ciągnące
połączenie,
zob.  połączenie ciągnące
█ ciągnący
werk, zob.  werk „ciągnący”
█ cięcie
„na ton”, technika wytwarzania  piszczałek polegająca na przycinaniu ich  korpusów
dokładnie na taką długość, jaka wymagana jest do
otrzymania dźwięku o określonej  częstotliwości;
piszczałki cięte „na ton” nie są wyposażone w żadne
 dostroiki.
█ cięgło, podłużny element wykonany z drewna lub
metalu, stosowany najczęściej w  trakturze mechanicznej, służący do przekazywania ruchu po linii prostej, poprzez pociąganie (np.  abstrakt) lub popychanie ( cięgło sztywne,  pchacz); kierunek i zwrot
siły przekazywanej przez cięgło nie ulega zmianie, a
odległość na jaką przekazywany jest ruch zależy od
długości cięgła; w organach występują dwa podstawowe typy cięgieł: cięgła klawiszowe (manuałowe)
nazywane  abstraktami oraz  cięgła rejestrowe,
które często ze względu na przenoszenie większych sił
są masywniejsze.
█ cięgło
klapowe, element traktury działający
bezpośrednio na  wentyl klapowy (zob.  abstrakt).
█ cięgło
klawiszowe, zob.  abstrakt
█ cięgło
manuałowe, zob.  abstrakt
█ cięgło
rejestrowe, 1. określenie używane czasem zamiennie z terminem  manubrium (stosowane
9
zwłaszcza w przypadku manubriów wsuwanych i
wysuwanych ze  stołu gry); 2.  cięgło stosowane w
 trakturze rejestrowej, na ogół o konstrukcji
masywniejszej od  cięgła manuałowego; w stosunku
do cięgieł rejestrowych o delikatnej konstrukcji
używane bywa również określenie  abstrakt (por.
 cięgło manuałowe).
█ cięgło
sprzęgające, zob.  manubrium,  po-
łączenie
█ cięgło
sztywne,  cięgło w formie np. drewnianego wałka, swoją sztywną konstrukcją przystosowane
do przekazywania ruchu przez popychanie (zob.
 cięgło,  pchacz, por.  abstrakt)
■ cięgła sztywne
(drewniane, piono
wo zamocowane
wałki)
█ ciężarek,
waga,
przedmiot służący do
obciążania np.  wieka
w  miechu czerpakowym (co ułatwia  kalikowanie), bądź też w
 miechu magazynowym lub  miechu pływakowym (co pozwala
na uzyskanie odpowiedniego ciśnienia powietrza); w praktyce jako
ciężarki bardzo często
stosuje się np. cegły lub
kamienie (ciężarki przypadkowe).
█ Cis
■
ciężarki (betonowe kostki)
obciążające wieko miecha
strona, zob.  strona Cis
█ ciśnienia
korektura,
zob.  korektura ciśnienia
█ ciśnienie, wielkość fizyczna, której miarą jest war-
tość siły nacisku (parcia) działającej na powierzchnię
jednostkową; jednostką ciśnienia powszechnie używaną we współczesnym  organmistrzostwie jest
 mm SW (milimetr słupa wody); w praktyce organmistrzowskiej stosuje się dwa rodzaje ciśnienia:
 ciśnienie normalne oraz  ciśnienie wysokie; w
zależności od ilości  miechów ( magazynów), w
organach może być wykorzystywany jeden bądź
więcej poziomów ciśnienia; zasadniczo do zasilania
organów stosuje się ciśnienie o stałej wartości, choć
istnieją również efekty ( tremolo) uzyskiwane po10
przez celowe, cykliczne zmiany ciśnienia powietrza
zasilającego piszczałki (zob.  tremolo,  mm SW,
 stopień).
█ ciśnienie
normalne, w budownictwie organowym  ciśnienie przyjmujące wartość w granicach 30120 mm SW, wykorzystywane do zasilania większości powszechnie stosowanych  głosów wargowych i  głosów języczkowych, a także do zasilania
niektórych elementów  traktury pneumatycznej
(zob.  ciśnienie, por.  ciśnienie wysokie).
█ ciśnienie
wysokie, w budownictwie organowym
 ciśnienie przyjmujące wartość w granicach na ogół
200-650  mm SW (choć w szczególnych przypadkach mogące osiągać wartość nawet 2000mm SW),
używane do zasilania piszczałek  głosów wysokociśnieniowych, a także niektórych rodzajów  głosów
języczkowych (zob.  ciśnienie, por.  ciśnienie
normalne).
█ clavier
de solo, zob.  Solowerk
█ cokół, 1. cokół prospektu, podstawa prospektu, w
wielu organach wyodrębniona architektonicznie dolna
część  szafy organowej; w cokole najczęściej mieści
się duża część mechanizmu  traktury, a
niekiedy wbudowany w
cokół bywa również
 stół gry; 2. dolna
część
samodzielnego
 pozytywu,
kryjąca
najczęściej  miech, będąca integralną częścią
instrumentu ( pozytyw
jednoczęściowy) bądź
czasami (w przypadku
 pozytywu dwuczęściowego) częścią odłączaną od reszty instrumentu, w razie potrzeby
■ szafa organowa z wyraźnie
przenoszoną oddzielnie.
wyodrębnionym cokołem
█ CR, oznaczenie specjalnego włącznika, którego na-
ciśnięcie pozwala na korzystanie z aparatu  crescendo, przy równoczesnym skasowaniu wszystkich włączonych wcześniej  głosów i  kopulacji (włączonych przy użyciu  rejestrów ręcznych,  rejestrów
zbiorowych bądź  wolnych kombinacji); w wielu
instrumentach wyłącznik CR nie występuje, a uruchomienie mechanizmu crescendo odbywa się automatycznie po poruszeniu  walca lub  pedału
crescendo.
█ crescenda
wskaźnik,
zob.  wskaźnik crescendo
█ crescendo <wł. wzrastając, wzmacniając> [wym.
kreszendo, nie: kreszczendo], aparat crescendo, 1.
urządzenie pozwalające  organiście w prosty sposób
(poprzez naciskanie  pedału lub obracanie  walca
stopą) włączać kolejno coraz większą liczbę  głosów, od najcichszych do coraz głośniejszych, co daje
efekt wzmocnienia brzmienia  organów; uruchomienie mechanizmu crescendo następuje albo automatycznie po naciśnięcia pedału lub poruszenia walca
crescendo, albo po naciśnięciu występującego w
niektórych instrumentach specjalnego guzika oznaczonego  CR (każdorazowe uruchomienie mechanizmu
crescendo w pierwszej kolejności powoduje skasowanie całej ustawionej poprzednio rejestracji, co umożliwia poprawne działanie układu) (zob.  wskaźnik
crescendo); 2. pedał crescendo, walec crescendo,
walec crescendowy, wałek crescendo, określenie używane w stosunku do samego  pedału bądź  walca
jako  urządzenia dyspozycyjnego (obsługiwanego
przez  organistę nogą) uruchamiającego mechanizm
crescendo.
ły, z których każdy odpowiada jednemu klawiszowi
(po 3–10 piszczałek przytwierdzonych do wspólnych
podstawek metalowych lub drewnianych); głos niestosowany samodzielnie (nie można przy jego użyciu
zagrać melodii, bowiem każdemu klawiszowi odpowiada komplet piszczałek wydających bardzo wysokie
dźwięki o metalicznym zabarwieniu), a służący do
wzbogacania brzmienia organów, co osiąga się poprzez łączenie go z innymi głosami (z którymi stapia
się brzmieniowo).
█ Cymbelstern, zob.  gwiazda
█ cyna (Sn), najpopularniejszy metal stosowany do
wyrobu  piszczałek metalowych, na ogół niestosowany w postaci czystej (100%) lecz w stopach z ołowiem o odpowiedniej zawartości procentowej poszczególnych metali, określanej tzw.  próbą cyny;
cyna, jako metal bardzo wygodny w obróbce, stosowana jest również do wykonywania niektórych
elementów w piszczałkach, które w całości wykonane
są z twardszych metali; w takich przypadkach element
z cyny (np.  dostroik,  wargi, krawędź  serca,
bądź dolna część  nogi piszczałki) wlutowany jest w
odpowiednim miejscu piszczałki, co ułatwia organmistrzowi jej  strojenie i  intonowanie.
█ cynk (Zn), metal używany w budownictwie orga-
a
b
■ regulator crescendo: a – walec crescendo, b – pedał
crescendo /foto: J. Rządkowski/
█ crescendo
wskaźnik,
zob.  wskaźnik crescendo
█C
strona, zob.  strona C
█ ct, zob.  cent
█ Cugwerk <niem.>,  traktura mechaniczna ty-
pu ciągnącego (zob.  werk „ciągnący”,  traktura
ciągnąca).
miech, zob.  miech cylindrowy
█ cylindryczna
█ cynowo-ołowiowy
stop,
zob.  stop cynowo-ołowiowy
█ cyny
█ cugi, zob.  manubrium
█ cylindrowy
nowym; blacha cynkowa jest lżejsza i tańsza od blachy
z  cyny, ulega jednak utlenianiu i dlatego  piszczałki z niej wykonane muszą być pokrywane warstwą
ochronną z innego metalu np. aluminium lub malowane np. farbą olejną (malowanie stosowane bywa
zwłaszcza w przypadku piszczałek stojących wewnątrz
organów).
tuba, zob.  tuba cylindryczna
█ cylindryczny
korpus,
zob.  korpus z równoległymi ściankami
próba, zob.  próba cyny
█ czapka, kapelusz, kołpak, nasad-
ka, element składowy metalowej
 piszczałki krytej lub  piszczałki
półkrytej, będący równocześnie  dostroikiem; metalowa nasadka wyklejona od wewnątrz materiałem uszczelniającym, zakładana na górny koniec
 korpusu piszczałki; w piszczałce
krytej czapka szczelnie zakrywa górny
otwór piszczałki, w piszczałce półkrytej
czapka ma niewielki otwór, lub dodatkowo wyposażona jest w  kominek.
█ cylindryczny
mieszek,
zob.  mieszek cylindryczny
■ czapki
w piszczałkach półkrytych
█ cymbałki, zob.  cymbel
█ cymbel, cymbałki, cymbałki niestrojone, Zimbel
<niem.>, rzadko spotykany  rejestr, zbudowany z
bardzo małych (pozbawionych  dostroików), wysokobrzmiących  piszczałek, pogrupowanych w zespo-
█ czara
dźwiękowa,
zob.  tuba rezonansowa
11
█ czas
trwania, jedna z cech  dźwięku; cecha na
którą bezpośredni wpływ ma  organista grający na
instrumencie (zob.  dźwięk).
█ czerpak, zob.  miech czerpakowy
█ czerpakowy
miech, zob.  miech czerpakowy
█ częstotliwość, wielkość oznaczana najczęściej
grecką literą ν (ni); ilość pełnych drgań wykonywanych przez cząsteczkę w ciągu jednej sekundy; częstotliwość równa jest odwrotności  okresu: ν=1/Τ
(zob.  fala,  długość fali).
█ częściowa
transmisja,
zob.  transmisja częściowa
█ czołowa
12
listwa, zob.  listwa czołowa
█ czop, 1. zob.  szpunt; 2. nieruchomy element w
kształcie bolca, zamontowany w odpowiednim miejscu
i pełniący określoną funkcję, np. czop przymocowany
na odpowiedniej wysokości względem górnej płyty
 magazynu albo  wieczka  mieszka pulsacyjnego, służący w wymienionych przypadkach do
otwierania  zaworu bezpieczeństwa (w chwili
maksymalnego dopuszczalnego wypełnienia
magazynu sprężonym
powietrzem), bądź też
uchylania specjalnego
 zaworu w  mieszku
pulsacyjnym (co zapewnia jego prawidłowe
■ czop (uchylanie zaworu w
działanie), itp.
mieszku pulsacyjnym)
C'
█ ćwierćorgany, 1.  organy których najniższym
 głosem w  manuale jest głos 4' (czterostopowy);
2. organy z czterostopowym (4')  pryncypałem w
 prospekcie (por.  duże organy,  półorgany).
13
D
█ deptana
klawiatura, zob.  pedał
stabilizacyjna, część składowa  zaworu stożkowego; deseczka przymocowana do górnej, płaskiej powierzchni zaworu, na końcach której
wykonane są specjalne wycięcia lub otwory; w otwory
te po zamontowaniu zaworu w wiatrownicy wchodzą metalowe  bolce stabilizacyjne, umożliwiające
utrzymanie pionowego położenia zaworu w czasie
pracy oraz zapobiegające jego obracaniu się w trakcie
regulacji dokonywanych  nakrętką regulacyjną lub
 orzeszkiem (zob. ilustracja hasła  zawór stożkowy).
niej  fali (λ), a tym samym z  wysokością wydawanego przez nią  dźwięku i w zależności od  akustycznego typu piszczałki określana jest teoretycznymi zależnościami:
- dla  piszczałki otwartej: L=λ/2,
- dla  piszczałki krytej i  piszczałki półkrytej:
L=λ/4,
- dla  piszczałki przedętej: L=λ;
powyższe zależności są czysto teoretyczne (w praktyce
długość korpusu odbiega nieco od długości wyznaczonych z przytoczonych wzorów) i dotyczą długości
fali  tonu podstawowego (zob.  akustyczny typ
piszczałki).
█ deska
█ dmuchawa, dmuchawa elektryczna, elektrowen-
█ deseczka
rejestrowa, zewnętrzny fragment  stołu gry, w
którym zamocowane są  manubria (pogrupowane ze względu
na przynależność do poszczególnych  klawiatur) oraz tabliczki
z nazwami  głosów i  połączeń uruchamianych każdym z
nich.
█ diatoniczny
klawisz,
zob.  klawisz diatoniczny
■ deska rejestrowa
█ didymejski
komat, zob.  komat Didymosa
█ didymejski
system, zob.  system Didymosa
█ Didymosa
█ Didymosa
█ ditoniczny
komat, zob.  komat pitagorejski
█ długość
fali, wielkość oznaczana najczęściej
grecką literą λ (lambda); odległość między dwoma kolejnymi cząsteczkami ośrodka drgającego, posiadającymi jednakowe fazy, np. dwa sąsiednie szczyty fali
(zob.  fala).
tylator, wentylator, motor, urządzenie napędzane silnikiem elektrycznym, funkcjonalnie zastępujące
 miech czerpakowy, służące do sprężania powietrza
w organach i wtłaczania go do miecha ( magazynu);
powietrze dostaje się do wnętrza dmuchawy poprzez
otwór wlotowy w obudowie (niekiedy dodatkowo
osłonięty), a następnie przepływa przez  ssawę przymocowaną do  wirnika, wirnik (połączony z wałem
silnika) obracając się powoduje sprężanie powietrza
(wewnątrz obudowy dmuchawy) i tłoczenie go poprzez otwór wylotowy do dalszych urządzeń w
 organach; dmuchawa współpracuje naj- a
częściej z  rezerwu- b
f
warem, do którego powietrze tłoczone jest na c
ogół poprzez  skrzynkę regulacyjną, a sama
dmuchawa połączona d
bywa z pozostałymi e
elementami
organów
poprzez specjalny elastyczny  rękaw, który
zapobiega przenoszeniu ■ dmuchawa (konstrukcja wesię drgań z dmuchawy wnętrzna): a – otwór wylotowy, b – osłona otworu wlotona dalsze elementy kon- wego, c – ssawa, d – wirnik,
strukcyjne organów.
e – obudowa dmuchawy,
f – silnik
a
b
c
■ fala sinusoidalna
█ długość
piszczałki, wielkość piszczałki, wielkość tradycyjnie podawana w  stopach, określająca
wysokość brzmienia  piszczałki (zob.  stopaż);
długość piszczałki (a ściślej długość  korpusu – L)
bezpośrednio związana jest z długością powstającej w
14
d
e
■ dmuchawa: a – otwór wlotowy (wlot ssawy), b – skrzynia
osłaniająca otwór wlotowy ssawy, c – obudowa dmuchawy,
d – silnik elektryczny, e – otwór wylotowy
/foto: Katalog Aug. Laukhuff GmbH & Co/
█ dmuchawy
wirnik, zob.  wirnik
█ dodatkowe
█ drgające
ciało, zob.  wibrator
urządzenie,
zob.  urządzenie dodatkowe
█ Drukwerk, traktura mechaniczna typu pchają-
█ dodatkowy
█ drut
█ dolna
efekt, zob.  efekt dodatkowy
warga, zob.  warga dolna
█ dolnozaworowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica dolnozaworowa
█ dolny
pozytyw, zob.  Rückpositiv
█ dostroik (niektóre źródła termin 'dostroik' uznają
za błędny, jako poprawny podając 'strojnik'; por.
 strojnik), strojnik, urządzenie do strojenia, 1. element składowy  korpusu piszczałki umożliwiający
regulowanie długości akustycznie czynnego fragmentu
korpusu, bez konieczności naruszania jego górnej krawędzi (a więc fizycznego skracania bądź wydłużania
korpusu); zmiana długości korpusu wpływa na długość
fali wytwarzanej w piszczałce ( strojenie piszczałki
wargowej); w zależności od typu  piszczałki a także
od materiału, z którego jest wykonana, dostroikiem
może być  ślimacznica,  pierścień strojowy,
 suwak strojowy,  blenda,  wieczko strojowe,
 uchylna blaszka strojowa,  szpunt,  czapka;
dostroiki stosuje się zarówno w  piszczałkach wargowych jak i w  piszczałkach języczkowych, przy
czym w piszczałkach języczkowych dostroik w korpusie służy nie samemu strojeniu piszczałki (w ścisłym
znaczeniu tego słowa), lecz wyłącznie dopasowaniu
długości  korpusu (rezonatora) do  częstotliwości,
która ma być przezeń wzmacniana (zob.  strojenie
piszczałki języczkowej,  strojenie piszczałki wargowej); 2. dostroik języczka, drut do strojenia, w
 piszczałkach języczkowych twardy, odpowiednio
wygięty drut przechodzący przez  głowicę; jeden koniec drutu dotyka bezpośrednio  języczka, drugi natomiast wystaje ponad głowicę; przesuwanie dostroika
w górę bądź w dół (do tego służy wystający ponad
głowicę fragment dostroika) powoduje wydłużanie
bądź skracanie wibrującego fragmentu języczka, co
skutkuje zmniejszaniem bądź zwiększaniem częstotliwości jego drgań (zob.  strojenie piszczałki języczkowej,  języczek kryjący,  języczek przelatujący).
█ drążek, zob.  pchacz
█ drążek
skrętny, zob.  wałek skrętny
█ drążkowa
traktura, zob.  traktura pchająca
█ drążkownica, zob.  osiownica
█ drewniana
piszczałka,
zob.  piszczałka drewniana
█ drewniany
głos, zob.  głos drewniany.
cego (zob.  werk „gniotący”)
do strojenia, zob.  dostroik
█ dudnienie, zjawisko akustyczne polegające na
występowaniu cyklicznych zmian amplitudy  dźwięku (tj. następującym po sobie wzmacnianiu i osłabianiu dźwięku), będących efektem nakładania się dwóch
 fal głosowych o zbliżonych  częstotliwościach;
efekt dudnienia wykorzystywany jest np. przy  strojeniu  organów (im różnica między dwoma częstotliwościami jest mniejsza tym dudnienie większe, a
zanika ono dopiero przy całkowitym wyrównaniu
częstotliwości).
█ duże
organy, zob.  organy całe
█ dwuczęściowy
miech,
zob.  miech dwuczęściowy
█ dwufunkcyjna
wiatrownica,
zob.  wiatrownica dwufunkcyjna
█ dwufunkcyjny
zawór,
zob.  zawór dwufunkcyjny
█ dwuramienna
dźwignia,
zob.  dźwignia dwuramienna
█ dwuramienny
klawisz,
zob.  klawisz dwuramienny
█ dyspozycja, zob.  dyspozycja organów
█ dyspozycja
organów (nie: dyspozycja głosów),
dyspozycja, 1. specyfikacja organów, brzmieniowy
plan organów zawierający: wykaz  głosów (nazwy
głosów i wysokości brzmienia w stopach) wchodzących w skład danego instrumentu, ilość i rodzaj
 klawiatur, rodzaje zastosowanej w instrumencie
 traktury, ilość i rodzaje dostępnych  połączeń,
 kombinacji, itp.; 2. szczegółowy plan organów
(wraz z rysunkami i wykresami) obejmujący dane
dotyczące zarówno wystroju plastycznego instrumentu, jak i jego strony dźwiękowej.
█ dyspozycyjne
urządzenie,
zob.  urządzenie dyspozycyjne
█ dyspozycyjny
element,
█ dyspozycyjny
zawór,
zob.  zawór dyspozycyjny
█ dysza, 1. wylot kanału kierującego strumień po-
wietrza na wiatraczek zamocowany na osi obracającej
się  gwiazdy; 2. kanał odprowadzający powietrze z
 miecha klinowego.
15
█ dyszkant, termin używany do określania prawej
części  klawiatury dzielonej (część dyszkantowa).
█ dyszkantowy
rejestr,
zob.  rejestr dyszkantowy
█ dzielona
klawiatura,
zob.  klawiatura dzielona
█ dzielona
mikstura, zob.  mikstrura dzielona
█ dzielony
głos, zob.  głos dzielony
█ dzielony
rejestr, zob.  głos dzielony
█ dźwięcznik, zob.  tuba rezonansowa
█ dźwięk , słyszalne zjawisko akustyczne wywołane
przez drgania ciała elastycznego będącego źródłem
dźwięku; głównymi cechami dźwięku są:  wysokość,
 natężenie,  barwa i  czas trwania.
█ dźwiękowa
czara, zob.  tuba rezonansowa
█ dźwiękowa
fala, zob.  fala dźwiękowa
█ dźwiękowy
efekt, zob.  efekt akustyczny
█ dźwiękowy
system, zob.  system dźwiękowy
█ dźwignia , 1. dźwignia mechaniczna, maszyna
prosta, sztywny element w kształcie pręta bądź listwy
o stałej osi obrotu; jeden z podstawowych elementów
 traktury mechanicznej, służący przekazywaniu ruchu oraz zmianie kierunku i zwrotu działającej siły, a
czasem również wartości tej siły; w budownictwie
organowym stosuje się kilka typów dźwigni, wśród
których wyróżnia się: ze względu na kształt:
 dźwignie proste i  dźwignie kątowe ( kątowniki), ze względu na położenie osi obrotu w stosunku do
działających sił:  dźwignie jednoramienne i
 dźwignie dwuramienne; wszystkie dźwignie można spotkać również w odmianach pełniących funkcję
 przekładni; 2. pedał, specjalny pedał (w rzeczywistości będący dźwignią o wystającym ze  stołu gry
ramieniu, specjalnie uformowanym i przystosowanym
do naciskania stopą), umieszczony w sąsiedztwie klawiatury pedałowej (ponad nią), służący do włączania
niektórych
urządzeń
bądź efektów w organach np.  połączeń lub
 rejestrów
zbiorowych w organach z
 trakturą mechaniczną, w których sterowanie
tymi urządzeniami wymaga użycia większej siły (zob.  prowadnica
■ dźwignia nożna (pedał)
dźwigni).
█ dźwignia
Barkera, dźwignia pneumatyczna,
maszyna pneumatyczna, urządzenie pneumatyczne
16
wynalezione na początku XIX wieku (niektóre źródła
podają, że wynalazcą dźwigni jest Charles Spackman
Barker /1832/ inne natomiast, że skonstruował ją
Dawid Hamilton /1833/, a Barker rozpowszechnił jedynie jego wynalazek); funkcją dźwigni Barkera jest
wspomaganie działania  traktury mechanicznej, co
pozwala na znaczne zmniejszenie  oporów gry w instrumentach z tego typu trakturą, zwłaszcza w przypadku  wiatrownic znacznie oddalonych od  stołu
gry, połączonych z nimi długimi  cięgłami, wieloma
 dźwigniami i innymi elementami zwiększającymi
opory gry; w instrumentach z dźwignią Barkera przekazywanie ruchu na odległość odbywa się za pomocą
elementów traktury mechanicznej, sama dźwignia Barkera natomiast wykorzystywana jest do wykonywania
pracy związanej z otwieraniem dużych  zaworów,
pokonywaniem oporów sprężyn, itp. (por.  pneumatyka rurkowa, zob.  traktura mechaniczna z
dźwignią pneumatyczną,  pneumatyka).
a
b
■
dźwignia Barkera (jedno z możliwych rozwiązań konstrukcyjnych): a – stan spoczynkowy, b – dźwignia pracująca (na ramię dźwigni działa siła zewnętrzna w kierunku
wskazanym strzałką)
a
b
■ dźwignia Barkera (jedno z możliwych rozwiązań konstrukcyjnych): a – stan spoczynkowy, b – dźwignia pracująca (na ramię dźwigni działa siła zewnętrzna w kierunku
wskazanym strzałką)
█ dźwignia
dwuramienna, typ  dźwigni w
której środek obrotu leży pomiędzy punktami zaczepienia sił; jeden z podstawowych elementów  traktury mechanicznej, który
służy zmianie zwrotu siły,
np. siła działająca w dół zamieniana jest na siłę działającą w górę (w takim przypadku kierunek pozostaje
niezmieniony) i na odwrót;
dźwignia
dwuramienna
umocowana jest w  łożys- ■ dźwignia dwuramienna
ku, które zapewnia punkt
podparcia (oś obrotu), do jej końców natomiast przymocowane są np.  abstrakty; w zależności od kształtu dźwigni dwuramiennych wyróżnia się  dźwignie
proste oraz  dźwignie kątowe ( kątowniki), a jeśli
dodatkowo ramiona dźwigni zostaną zamocowane na
obrotowym wałku w pewnej odległości od siebie
otrzymuje się  wałek skrętny (element ten umożliwia dodatkowo prostopadłe przeniesienie ruchu na
odległość równą jego długości). (por.  dźwignia
jednoramienna)
█ dźwignia
jednoramienna, typ  dźwigni, w
której punkty przyłożenia sił znajdują się po tej samej
stronie osi obrotu; jeden z podstawowych elementów
 traktury mechanicznej, który przenosi siłę bez
zmiany jej kierunku i zwrotu; dźwignia jednoramienna
umocowana jest jednym końcem w  łożysku, do
drugiego, ruchomego końca przymocowany jest np.
 abstrakt; podzielenie ramienia dźwigni na dwie
części i zamocowanie ich w pewnej odległości od
siebie na obrotowym wałku powoduje powstanie
 wałka skrętnego (element ten umożliwia dodatkowo prostopadłe przeniesienie ruchu na odległość
równą jego długości).
(por.  dźwignia dwura■ dźwignia jednoramienna
mienna)
█ dźwignia
prosta,
 dźwignia
dwuramienna o prostych ramionach, tj. taka, w
której punkt podparcia
dźwigni oraz punkty zamocowania  abstraktów na jej przeciwległych końcach leżą na
linii prostej (por.  kątownik).
█ dźwignia
rejestrowa, element  traktury
rejestrowej
działający bezpośrednio
na  zasuwę rejestrową.
█ dźwignia
█ dźwignia
mechaniczna, zob.  dźwignia
█ dźwignia
█ dźwignia
miecha,  dźwignia służąca do poru-
█ dźwigni
█ dźwignia
szania (ręką lub nogą)  wieka np.  miecha czerpakowego.
█ dźwignia
chanicznej trakturze rejestrowej
dłowa,
klapowa, część  traktury gry, działająca bezpośrednio na  cięgło klapowe.
kątowa, zob.  kątownik
■ dźwignia rejestrowa w me-
waha-
 dźwignia
jednoramienna służąca najczęściej do podtrzymywania
długich
 abstraktów, zapobiegając ich wyginaniu
się.
█ dźwignia
dźwignia
rejestrowa
■ dźwignia wahadłowa
wałkowa, zob.  wałek skrętny
prowadnica,
zob.  prowadnica dźwigni
pneumatyczna,
zob.  dźwignia Barkera
17
E
█ E/C,  oktawa krótka typu E/C (zob.  oktawa
krótka).
█ echo, 1.  Schwellwerk; 2. zjawisko odbicia się
 fali głosowej od przeszkody bądź kilku przeszkód
(w przypadku echa wielokrotnego), powodujące powtórne lub wielokrotne słyszenie  dźwięku.
█ echo
odległe, Fernwerk <niem. fern = daleki,
odległy>, w niektórych dużych  organach osobna
 sekcja, umieszczona najczęściej w  szafie ekspresyjnej w znacznej odległości od organów głównych,
np. w drugim końcu pomieszczenia, na strychu lub w
innym obudowanym pomieszczeniu, skąd głos dochodzi tylko przez kanał zamknięty  żaluzjami.
█ Echowerk <niem.>, zob.  Schwellwerk
█ efekt
akustyczny, efekt dźwiękowy, określenie
używane w odniesieniu do wszystkich dźwięków znajdujących się poza warstwą muzyki i mowy; efekty
akustyczne są wynikiem działania urządzeń należących np. do  rejestrów mechanicznych lub też do
innych nietypowych rejestrów, które jak np. uzyskany
na drodze czysto akustycznej efekt bicia w kotły, nie
są  głosami organowymi w ścisłym tego słowa znaczeniu; efekty akustyczne łączone bywają z  efektami wizualnymi (zob.  efekt audiowizualny).
█ efekt
audiowizualny , efekt łączący w sobie
wrażenia słuchowe i wizualne, np. obracająca się
 gwiazda z dzwoneczkami zamontowanymi na jej
ramionach, czy zamontowane w  prospekcie
 ptaszki, których ruchom towarzyszą dźwięki naśladujące ich odgłosy, itp. (zob.  efekt akustyczny,
 efekt wizualny,  rejestr mechaniczny).
dodatkowy, efekt wzbogacający brzmienie  organów, będący skutkiem działania jednego z
 urządzeń dodatkowych zastosowanych w instrumencie (np.  tremolo,  echo,  crescendo); do
efektów dodatkowych zalicza się również  efekty
audiowizualne.
█ elastyczny
rękaw, zob.  rękaw
█ elektromagnes,
1. cewka z umieszczonym w jej wnętrzu rdzeniem; element, który po
przepuszczeniu przezeń
prądu elektrycznego zachowuje się jak magnes;
2. określenie używane ■ elektromagnes
w odniesieniu do jednego z podstawowych elementów
 traktury elektromagnetycznej lub  traktury
elektro-pneumatycznej
(będącego
najczęściej
 urządzeniem wykonawczym), złożonego z zasilanej prądem elektrycznym cewki, we wnętrzu której
znajduje się rdzeń (tj. elektromagnesu w ścisłym
znaczeniu tego słowa) oraz ruchomej  kotwicy, służącej do łączenia elektromagnesu np. z dalszymi
elementami  traktury; pole elektromagnetyczne wytwarzane przez elektromagnes (pod wpływem płynącego w cewce prądu) powoduje przyciąganie kotwicy
– ruchomego elementu, który wprawia w ruch inny
element traktury np.  wentyl,  cięgło lub  dźwignię; po ustaniu przepływu prądu, pod wpływem siły
ciężkości bądź też siły wytwarzanej przez inny element traktury np. sprężyny ( sprężyny powrotnej),
urządzenie wraca do stanu spoczynkowego; w najczęściej spotykanych rozwiązaniach kotwica wyposażona
jest w zaczep, który służy do mocowania różnego
rodzaju poruszanych nią  cięgieł bądź drutów, lub
też bezpośrednio do kotwicy przymocowany jest
 zawór; spotyka się również rozwiązania z dwoma
cewkami, z których każda jest oddzielnie zasilana i
powoduje wychylanie kotwicy w innym kierunku.
a
g
█ efekt
█ efekt
dźwiękowy, zob.  efekt akustyczny
█ efekt
wizualny, ruchomy element rzeźbiarskiej
(snycerskiej) dekoracji  prospektu, np. obracająca
się  gwiazda,  słońce wirujące bądź poruszająca
się postać anioła lub ptaka; efektom wizualnym towarzyszą bardzo często odpowiednie  efekty akustyczne (zob.  efekt audiowizualny).
█ ekspresyjna
szafa, zob.  szafa ekspresyjna
█ ekspresyjne
pudło, zob.  szafa ekspresyjna
18
f
b
c
d
e
■ elektromagnes (budowa): a – ogranicznik ruchu kotwicy,
b – zaczep, c – ruchoma kotwica, d – rdzeń, e – cewka,
f – przewód zasilający, g – sprężyna
█ elektromagnetyczna
traktura,
zob.  traktura elektromagnetyczna
█ elektroniczne
organy,
zob.  organy elektroniczne
█ elektronowe
organy,
zob.  organy elektroniczne
█ elektro-pneumatyczna
zob.  traktura elektro-pneumatyczna
traktura,
roboczy,
zob.  urządzenie wykonawcze
█ elektro-pneumatyczny
█ element
przekaźnik,
zob.  przekaźnik elektro-pneumatyczny
█ elektrowentylator, zob.  dmuchawa
█ elektryczna
dmuchawa, zob.  dmuchawa
█ elektryczna
traktura,
█ elektryczny
█ element
obwód, zob.  obwód elektryczny
dyspozycyjny,
█ element
uzupełniający, element pomocniczy,
urządzenie pomocnicze, urządzenie intonacyjne,
element piszczałki, który służy ostatecznemu kształtowaniu (w procesie  intonacji)  barwy,  natężenia i  wysokości wydawanego przez nią dźwięku
(zob.  baczki,  bródka,  wałek intonacyjny,
 kołek intonacyjny).
█ element
wykonawczy,
█ elewacja
frontowa, zob.  prospekt
█ evacuant <łac.>, wypust wiatru, wentyl wiatrowy,
█ element
 zawór służący do odpowietrzania  wiatrownic i
 miechów (funkcję tę może pełnić otwierany ręcznie
 wentyl zasysający miecha).
pomocniczy,
zob.  element uzupełniający
19
F
█ facjata, zob.  prospekt
█ fach, zob.  ch
█ fajfenbret <z niem.>,
zob.  ławka piszczałkowa
█ fala, rozchodzące się w przestrzeni zaburzenie rów-
nowagi (drganie) cząsteczek; wielkości charakteryzujące falę:  długość fali,  okres,  częstotliwość,
 amplituda drgań (zob.  fala stojąca).
dźwiękowa, fala głosowa, zjawisko wyczuwalne zmysłem słuchu, wiążące się z powstawaniem i
rozchodzeniem się w powietrzu lub innym ośrodku
sprężystym  fali podłużnej, polegającej na kolejnym
zagęszczaniu i rozrzedzaniu warstw cząsteczek ośrodka (przekazywaniu drgań na coraz to dalsze cząsteczki
ośrodka); ucho ludzkie reaguje na fale o  częstotliwościach od 16Hz do 20kHz (20kHz=20000Hz) (zob.
 fala).
cy w ten sposób boczne powierzchnie ograniczające
przestrzeń wewnętrzną miecha, której objętość zmienia się w czasie jego pracy), wykonany z odpowiednio
przyciętych desek, połączonych  zawiasami strunowymi i dla uszczelnienia wyklejonych na zgięciach
elastyczną skórą (zob. miech jednofałdowy,
 miech wielofałdowy); 2. w  miechu pływakowym element wykonany ze skóry podklejonej wzmacniającym ją płótnem, łączący skrzynię zewnętrzną z
wewnętrzną.
█ fala
█ fala
głosowa, zob.  fala dźwiękowa
█ fala
podłużna,  fala w której cząsteczki ośrodka sprężystego drgają w kierunku jej rozchodzenia się.
█ fala
poprzeczna,  fala w której cząsteczki ośrodka sprężystego drgają prostopadle do kierunku jej
rozchodzenia się.
█ fala
stojąca,  fala będąca efektem nałożenia się
dwóch fal (fali odbitej i fali padającej, rozchodzących
się w ograniczonym obszarze ośrodka) o takich samych parametrach ( amplitudach,  częstotliwościach i prędkościach), ale rozchodzących się w przeciwnych kierunkach; cechą charakterystyczną fali stojącej jest powstawanie w niej tzw.  węzłów i  strzałek. (odległość między sąsiednimi węzłami bądź
strzałkami równa jest połowie  długości fali).
a
a
b
b
■ fałda w miechu
pływakowym
█ farba
klejowa, farba stosowana do zabezpieczania przed uszkodzeniem w trakcie lutowania elementów składowych  piszczałek cynowych; pomalowanie tych elementów farbą klejową zapobiega niekontrolowanemu topieniu się ich w trakcie lutowania
(niepokryte farbą pozostają wyłącznie same brzegi
elementów cynowych, które mają zostać zlutowane).
█ fasada, zob.  prospekt
█ faza, zob.  warga górna
█ Fernwerk <niem. fern = daleki, odległy>,
zob.  echo odległe
█ figury
ruchome, zob.  ruchome figury
█ filunek, zob.  płycina
█ firanka, zob.  kotara
█ Fis/C,  oktawa krótka typu Fis/C (zob.  okta-
wa krótka).
█ fisharmonia, harmonium, organy amerykań-
■ fala stojąca: a – strzałki, b – węzły
█ fali
długość, zob.  długość fali
█ fałd, zob.  fałda
█ fałda, fałd, 1. element konstrukcyjny  miecha
organowego, łączący jego górną i dolną płytę (tworzą20
skie, organy francuskie, organy salonowe, instrument
muzyczny o złożonej konstrukcji, wyglądem i funkcjonalnością przypominający niewielkie (przenośne)
 organy, jako źródło dźwięku wykorzystujący jednak wyłącznie  języczki przelotowe mocowane w
metalowych ramkach, pobudzane do drgań strumieniem powietrza (w zależności od kierunku przepływu
powietrza wyróżnia się  fisharmonie typu francuskiego, w których powietrze jest tłoczone oraz  fisharmonie typu amerykańskiego – z systemem zasysającym powietrze); w konstrukcji wewnętrznej fishar-
monii daje się wyróżnić
trzy podstawowe bloki
funkcjonalne (podobnie
jak w organach), tj. urządzenia zasysające lub
tłoczące powietrze, źródła dźwięku oraz cały mechanizm gry z jednym
lub dwoma  manuałami (czasem również z
 klawiaturą
nożną)
 włącznikami głosów
oraz systemem elementów przekazujących ruch
 klawiszy i  manu■ fisharmonia
briów
odpowiednim
 zaworom lub innym  elementom wykonawczym
(ze względu na zwartą konstrukcję instrumentu mechanizmy te są ograniczone do minimum, stanowiąc
niekiedy skromną namiastkę  traktury).
█ fisharmonia
typu amerykańskiego,  fisharmonia w której  języczki pobudzane są do drgań
poprzez zasysanie powietrza (por.  fisharmonia typu francuskiego).
█ fisharmonia
typu francuskiego,  fishar-
monia w której  języczki pobudzane są do drgań
poprzez tłoczenie powietrza (por.  fisharmonia typu
amerykańskiego).
█ flamandzki
system, zob.  system flamandzki
█ flauto <wł.>, zob.  Flet
█ fletowy
głos, zob.  Flet
█ Flet
(Flety), <od łac. fleo = płaczę, fletus =
płacz>, flauto <wł.>, Flöte <niem.>, flute <ang.>,
flûte <fr.>, głos fletowy, płaczek,  głos organowy z
rodziny Fletów (jednej z głównych grup głosów
organowych, wyodrębnionych ze względu na charakter
brzmienia), o miękkiej i łagodnej barwie (zbliżonej do
brzmienia fletu), którego  piszczałki wykonuje się
jako  otwarte,  kryte bądź  przedmuchiwane, z
 korpusami mogącymi przybierać praktycznie
wszystkie spotykane kształty; flety to jedna z głównych  rodzin głosów.
█ fletów
piramida, zob.  piramida fletów
█ Flöte <niem.>, zob.  Flet
█ flûte <fr.>, zob.  Flet
█ forfeks, zob.  nożyce
█ forfex, zob.  nożyce
█ Forte, jeden z  rejestrów zbiorowych, zestaw
 głosów odpowiadający odcieniowi dynamicznemu
forte (zob.  rejestr zbiorowy, por.  Piano,
 Tutti)
█ francuska
klawiatura ,
█ francuskie
█ francuski
typ fisharmonii,
zob.  fisharmonia typu francuskiego
█ francuski
typ pedału,
zob. pedał typu francuskiego
█ francuski
typ piszczałki języczkowej,
zob. piszczałka języczkowa typu francuskiego
█ frein
harmonique, wędzidło harmoniczne, jeden z  elementów uzupełniających; element wykonany z blachy cynowej, miedzianej lub innej, przymocowany jednym końcem poniżej  wycięcia (w
 piszczałce metalowej przylutowany do  nogi, w  piszczałce drewnianej przykręcony do  wargi dolnej), drugi
koniec natomiast zakończony
ostro bądź zaokrąglony (zawinięty) znajduje się w pobliżu
 wycięcia i  szczeliny,
względem których może być w
procesie  intonacji oddalany
bądź przybliżany (w poziomie
lub w pionie) w celu ostatecznego ukształtowania dźwięku
 piszczałki; w niektórych
źródłach element o takiej konstrukcji bywa nazywany rów- ■ frein harmonique w
nież  bródką.
piszczałce metalowej
█ front, zob.  prospekt
█ fronton, zob.  prospekt
█ frontowa
elewacja, zob.  prospekt
█ flute <ang.>, zob.  Flet
21
G
█ generalny
wyłącznik, zob.  kasownik
█ generator, element wywołujący drgania  wibra-
tora (pobudzający go do drgań); w  piszczałkach
organowych generatorem jest strumień powietrza,
który w przypadku  piszczałek wargowych wypływa ze  szczeliny i uderza w ostrą krawędź  wargi
górnej, w przypadku  piszczałek języczkowych natomiast pobudza do drgań metalowy  języczek (zob.
 piszczałka wargowa,  piszczałka języczkowa).
█ gierowana
piszczałka,
zob.  piszczałka gierowana
█ gierowanie, czynność polegająca na praktycznie
dowolnym wyginaniu (łamaniu)  korpusu  piszczałki w trakcie jej budowania, bez wywierania wyraźnie ujemnego wpływu na jej brzmienie; gierowanie
pozwala ograniczyć ilości miejsca zajmowanego przez
piszczałkę (zob. ilustracja do hasła  piszczałka gierowana).
klawiatury (zob.  klawiatura dzielona); rozwiązanie takie podwaja liczbę manubriów, pozwala jednak
na pewne zróżnicowanie kolorystyczno-dynamiczne w
instrumentach z jednym manuałem, szczególnie przydatne przy solowym prowadzeniu melodii z akompaniamentem; głosem dzielonym jest również  mikstrura dzielona, w przypadku tego głosu jednak zasada
podziału jest inna.
█ głos
fletowy, zob.  Flet
█ głos
harmoniczny, zob.  głos przedęty
█ głos
jednochórowy, zob.  głos jednorzędowy
█ głos
jednorzędowy, głos jednochórowy,  głos
organowy złożony z jednego rzędu  piszczałek, po
włączeniu którego naciśnięcie jednego  klawisza
powoduje zadęcie jednej piszczałki (por.  głos mieszany).
█ gierowany,
zob.  gierowanie,  piszczałka gierowana
█ gięta
piszczałka, zob.  piszczałka gierowana
█ gięty
korpus, zob.  piszczałka gierowana
█ głos, 1. zob.  głos organowy; 2. zob.  manu-
brium.
█ głos
alikwotowy, zob.  głos poboczny
█ głos
drewniany,  głos organowy zbudowany z
 piszczałek drewnianych.
█ głos
dzielony, rejestr dzielony, spotykany głów-
nie w organach hiszpańskich (zwłaszcza jednomanuałowych)  głos organowy podzielony na dwie
części:  rejestr basowy i  rejestr dyszkantowy
(granica tego podziału w budownictwie organowym
nie jest sztywno określona; w różnych instrumentach
bywa to dźwięk z zakresu od b0 do cis1); głos dzielony
sterowany jest dwoma niezależnymi  kluczami rejestrowymi (sterującymi np. dwudzielnymi  zasuwami), z których każdy włącza tylko jeden, odpowiadający mu  rejestr tego głosu (rejestr dolny –
basowy lub rejestr górny – dyszkantowy), drugi pozostawiając wyłączony; włączeniu obydwu kluczy
rejestrowych równocześnie, odpowiada uruchomieniu
całości głosu dzielonego; zastosowanie w organach
kilku głosów dzielonych pozwala na włączenie w górnym (dyszkantowym) rejestrze  klawiatury innego
głosu niż w rejestrze dolnym (basowym) i uzyskanie
tym samym dwóch odmiennych barw w obu częściach
22
■ głos jednorzędowy (jednochórowy)
█ głos
języczkowy, głos językowy, głos stroikowy,
język,  głos organowy zbudowany z  piszczałek
języczkowych, wchodzący w skład jednej z dwóch
głównych (oprócz  głosów wargowych) grup głosów (zob.  rodzina głosów); ze względu na charakterystyczną barwę, głosy języczkowe szczególnie nadają się do gry solowej, nie występują one jednak we
wszystkich (zwłaszcza mniejszych)  organach; głosy
języczkowe wymagają  strojenia częściej niż głosy
wargowe.
█ głos
█ głos
językowy, zob.  głos języczkowy
kryty,  głos organowy zbudowany z
 piszczałek krytych, bądź  półkrytych, należący
do jednej z głównych  rodzin głosów (wyodrębnionych ze względu na charakter brzmienia), zbudowany
z  piszczałek, których  korpusy mogą przybierać
praktycznie wszystkie spotykane kształty (w piszczałkach tego typu oprócz  tonu podstawowego
powstają tylko nieparzyste  alikwoty, a w  piszczałkach półkrytych dodatkowo również  tony nieharmoniczne); większość głosów krytych należy do
grupy miękko i łagodnie brzmiących  Fletów, ale są
w tej grupie również głosy, których charakterystyczna
barwa sprawia, że szczególnie nadają się one do
solowego prowadzenia melodii (zob. rodzina głosów).
█ głos
kwintowy, 1.  głos poboczny którego
piszczałki wydają  dźwięki o kwintę czystą wyższe
niż wskazują naciskane  klawisze (głos transponuje
o kwintę); w oznaczeniach głosów kwintowych, po
określeniu słownym zawsze występuje ułamek (bądź
liczba całkowita i ułamek) z cyfrą „3” w mianowniku
(kwinta to trzeci  alikwot), np. 10 2/3' (lub 32/3'),
1 1/3' (lub 4/3'), 2/3', 1/3', itp.; 2. określenie używane
w odniesieniu do  głosu mieszanego, w skład którego (oprócz  głosów zasadniczych) z  głosów pobocznych wchodzą wyłącznie  głosy kwintowe (np.
 Mikstura kwintowa).
tercjowy lub też septymowymi (np. Kornet septymowy 2 2/3' 5ch) – gdy zastosowano również poboczny  głos septymowy; głosy mieszane dzieli się
na  głosy repetujące i  głosy nierepetujące; w
oznaczeniu głosu mieszanego oprócz określenia słownego znajduje się cyfrowe oznaczenia  wielkości
najniżej brzmiącego  chóru (w  stopach) oraz ilości chórów w głosie (liczba ze skrótem  ch, „rz”, „x”
lub “fach” bądź też liczba rzymska bez dodatkowego
skrótu); dla ogólnego określenia głosu mieszanego
używa się czasem nazwy  mikstura (zob.  głos
organowy).
■ głos 2 2/3' (przykład
głosu kwintowego)
Głos
zasadniczy
Oznaczenie
głosu
kwintowego
32'
16'
8'
4'
10 /3' 5 /3' 2 /3' 1 /3'
2
32
/3'
1
16
/3'
2
8
/3'
2'
1'
/3'
1
/3'
/3'
1
/3'
1
2
/3'
2
4
■
oznaczenia głosów kwintowych dla różnych głosów
zasadniczych
█ głos
labialny, zob.  głos wargowy
█ głos
manuałowy,  głos organowy należący do
jednego z  manuałów (por.  głos pedałowy).
█ głos
metalowy,  głos organowy zbudowany z
 piszczałek metalowych.
█ głos
mieszany, głos wielochórowy, głos wielorzędowy, głos złożony, głos zwielokrotniony, złożony
z kilku  rzędów ( chórów)  piszczałek  głos
organowy, po włączeniu którego naciśnięcie jednego
 klawisza powoduje równoczesne zadęcie kilku bądź
kilkunastu (w zależności od ilości chórów) piszczałek
(każda piszczałka z innego chóru tego głosu), wydających dźwięki o wysokościach odpowiadających
kolejnym  alikwotom (wszystkim lub tylko niektórym); w skład głosów mieszanych wchodzą  głosy
zasadnicze i  głosy poboczne, a w zależności od
rodzaju użytych głosów pobocznych głosy mieszane
bywają dodatkowo nazywane np. kwintowymi (np.
 Mikstura kwintowa 2' 5ch) – gdy w ich skład
oprócz głosów zasadniczych wchodzą tylko poboczne
 głosy kwintowe, tercjowymi (np. Cymbel tercjowy
2/3' 4ch) – gdy dodatkowo występuje poboczny  głos
■ głos mieszany (wielochórowy, wielorzędowy)
█ głos
nierepetujący,  głos organowy, w którym nie zastosowano  repetycji, co oznacza, że w
całej skali (wzdłuż całej  klawiatury) jego przebieg
jest chromatyczny (bez powtórek); oznaczenia głosów
tego rodzaju nie wymagają podawania wykresów (co
jest niezbędne w przypadku  głosów repetujących),
wystarczające jest określenie jedynie układu początkowego głosu, np. Kwarta 2 2/3' + 2' – oznacza  głos
mieszany, dwuchórowy, z których niższy  chór jest
 głosem pobocznym – kwintą (2 2/3'), wyższy natomiast  głosem zasadniczym dwustopowym (2') i
obydwa  rzędy przebiegają przez całą klawiaturę
chromatycznie czyli bez repetycji (por.  głos repetujący).
█ głos
nietransponujący,  głos organowy (8' –
ośmiostopowy), jeden z  głosów zasadniczych, po
włączeniu którego naciśnięcie  klawisza powoduje
zadęcie  piszczałki wydającej dokładnie taki
 dźwięk na jaki wskazuje naciskany  klawisz
(zgodność co do nazwy dźwięku i oktawy), np. naciśnięcie klawisza G powoduje zadęcie piszczałki wydającej dźwięk G, klawisz c – dźwięk c, klawisz f2–
dźwięk f2, itd. (por.  głos transponujący).
■ głos 8'
(ośmiostopowy,
nietransponujący)
23
█ głos
nonowy,  głos poboczny którego  piszczałki wydają  dźwięki o wielką nonę wyższe niż
wskazują naciskane  klawisze; w oznaczeniach głosów nonowych, po określeniu słownym zawsze występuje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z cyfrą
„9” w mianowniku (nona to dziewiąty  alikwot), np.
3 5/9' (lub 32/9'), 1 7/9' (lub 16/9'), 4/9', itp.
Głos
zasadniczy
32'
16'
Oznaczenie
głosu
nonowego
3 5/9'
1 7/9'
8
/9'
8
32
/9'
16
8'
4'
/9'
4
/9'
4
█ głosowa
fala, zob.  fala dźwiękowa
█ głosowa
rodzina, zob.  rodzina głosów
2'
1'
/9'
1
/9'
█ głosowy
/9'
1
/9'
█ głosów
/9'
2
/9'
2
niczych
organowy, głos, register, regestr, rejestr,
szereg  piszczałek (bardzo często o zbliżonej budowie), których  menzury i materiał są tak dobrane, że
każda następna wydaje kolejny ton skali muzycznej, a
dźwięki wszystkich piszczałek wchodzących w skład
szeregu mają wyrównaną  barwę i  natężenie (zachowanie dynamicznej równowagi dźwięków wysokich i niskich); każdy głos włączany jest oddzielnym
 kluczem rejestrowym (określenia: 'register' czy
'regestr', używane bywają częściej w stosunku do
włączników poszczególnych głosów, rzadziej natomiast w stosunku do samych głosów jako grup piszczałek.); ze względu na sposób powstawania dźwięku
w piszczałkach, wyróżnia się dwie podstawowe grupy
głosów organowych:  głosy wargowe i  głosy języczkowe; właściwości akustyczne piszczałek wynikające z ich konstrukcji wprowadzają również inny
podział głosów:  głosy otwarte,  głosy kryte,
 głosy półkryte,  głosy przedęte; zależnie od
charakteru brzmienia głosy organowe dzielą się na
pięć grup ( rodzin głosowych):  Pryncypały,
 Flety,  głosy kryte,  głosy smyczkowe,  głosy
języczkowe; oznaczenie głosu organowego składa sie
na ogół z dwóch lub trzech części:
- oznaczenie słowne wskazujące na typ głosu ( głos
wargowy lub  głos języczkowy) oraz jego przynależność do  rodziny głosów; oznaczenie to sugeruje
pewne charakterystyczne cechy brzmieniowe danego
głosu, np.  Pryncypał, Burdon,  Flet, Trompet,
Krumhorn,
- oznaczenie cyfrowe informujące o  wielkości głosu
(wielkość głosu wyrażona jest w  stopach, np. 8' osiem stóp; wielkość głosu może być wyrażona
również ułamkiem) a tym samym o wysokości jego
brzmienia np. 8', 4', 32', 1 1/3', 2 2/3'; z oznaczenia
tego wynika również czy głos jest  zasadniczy,
 poboczny,  transponujący czy  nietransponujący,
- trzeci element, występujący tylko w  głosach
mieszanych, informuje o ilości  chórów (rzędów), z
których składa się dany głos; oznaczenie cyfrowe ze
skrótem  ch, „rz”, „x” lub “fach”, np. 4ch - głos
czterochórowy, lub też oznaczenie liczbą rzymską bez
dodatkowego skrótu, np. mikstura IV;
przykładowe oznaczenia głosów: Burdon 16', Kwinta
2 2/3', Mikstura 1 1/3' 4ch, itp.;
24
otwarty,  głos organowy zbudowany z
 piszczałek otwartych.
rura,
zob.  korpus piszczałki wargowej
■ oznaczenia głosów nonowych dla różnych głosów zasad█ głos
█ głos
█ głosowa
otwór, zob.  otwór głosowy
rodzina, zob.  rodzina głosów
█ głos
pedałowy,  głos organowy należący do
 pedału (por.  głos manuałowy).
█ głos
poboczny, głos pomocniczy, głos alikwotowy, alikwot,  głos organowy którego piszczałki
wydają  dźwięki inne niż wskazują naciskane  klawisze; głosy poboczne nie są w czasie gry stosowane
samodzielnie, a jedynie w połączeniu z  głosami
zasadniczymi (przy czym nie słychać ich wyraźnie
jako oddzielne głosy, lecz jako jedną brzmieniową
całość) – wzmacniane są w ten sposób słabsze  alikwoty głosu zasadniczego, co pozwala na modyfikowanie w pewnym zakresie  barwy dźwięku; każdy
głos poboczny jest  głosem transponującym; w
zależności od interwału o jaki transponuje wybrany
głos wyróżnia się:  głosy kwintowe,  głosy tercjowe,  głosy septymowe,  głosy nonowe; dla
wzmocnienia alikwotów, oprócz głosów pobocznych
używane są również niektóre  głosy zasadnicze, np.
4', 2', itp. - głosy te wzmacniają tony harmoniczne,
które od tonu podstawowego odległe są o pełną oktawę lub jej wielokrotność (por.  głos zasadniczy,
 głos mieszany).
■
głosy: 8', 4', 2 2/3', 2', 1 3/5', 1 1/3' – głosy poboczne
(alikwotowe) odpowiadające kolejnym alikwotom dźwięku
podstawowego z głosu 8' (zasadniczego)
█ głos
pomocniczy, zob.  głos poboczny
█ głos
półkryty,  głos organowy zbudowany z
 piszczałek półkrytych (por.  głos kryty).
█ głos
pryncypałowy, zob.  Pryncypał
█ głos
przedęty, głos harmoniczny, głos przedmuchiwany, zob.  głos organowy zbudowany z  piszczałek przedętych.
█ głos
przedmuchiwany, zob.  głos przedęty
█ głos
realny,  głos organowy stanowiący samodzielny szereg  piszczałek, co oznacza że piszczałki
tworzące ten głos nie są zapożyczane z głosu innego
(jak to jest np. w  głosie transmitowanym); instrument, w  dyspozycji którego wymieniana jest określona liczba głosów, w rzeczywistości może dysponować mniejszą ilością głosów realnych, co wynikałoby
ze sztucznego utworzenia kilku różnych głosów wykorzystujących jeden i ten sam szereg piszczałek (w
zależności od potrzeb, w różnych głosach użyty może
zostać cały szereg piszczałek lub jego fragment, rejestr
dolny bądź górny, itd.); im większa ilość głosów
realnych tym lepiej, tym większe możliwości instrumentu, ale z drugiej strony tym bardziej wzrasta jego
cena (zob.  głos stały,  głos transmitowany).
█ głos
regałowy,  głos organowy zbudowany z
 piszczałek regałowych, wyposażonych w bardzo
krótkie  tuby rezonansowe (niekiedy jednakowej
długości dla wszystkich piszczałek w danym głosie)
lub całkowicie ich pozbawionych, stosowany bardzo
często w instrumentach przenośnych, zwłaszcza w
 regałach książkowych.
█ głos
repetujący,  głos organowy, w którym
zastosowano  repetycję.
█ głos
septymowy, 1.  głos poboczny którego
piszczałki wydają  dźwięki o małą septymę wyższe
niż wskazują naciskane  klawisze; w oznaczeniach
głosów septymowych, po określeniu słownym zawsze
występuje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z
cyfrą „7” w mianowniku (septyma to siódmy  alikwot), np. 4 4/7' (lub 32/7'), 1 1/7' (lub 8/7'), 4/7', itp.;
2. określenie używane w odniesieniu do  głosu mieszanego, w skład którego (oprócz  głosów zasadniczych) z  głosów pobocznych wchodzą  głosy
kwintowe,  głosy tercjowe oraz  głosy septymowe
(np. Kornet septymowy).
Głos
zasadniczy
32'
Oznaczenie
głosu
septymowego
4 4/7'
32
/7'
16'
8'
2 2/7' 1 1/7'
16
/7'
8
/7'
4'
2'
█ głos
stały,  głos organowy na stałe przyporządkowany do jednej z  klawiatur (por.  głos transmitowany).
█ głos
stroikowy, zob.  głos języczkowy
█ głos
tercjowy, 1.  głos poboczny którego piszczałki wydają  dźwięki o wielką tercję wyższe niż
wskazują naciskane  klawisze; w oznaczeniach głosów tercjowych, po określeniu słownym zawsze występuje ułamek (bądź liczba całkowita i ułamek) z cyfrą
„5” w mianowniku (tercja to piąty  alikwot), np.
3 1/5' (lub 16/5'), 1 3/5' (lub 8/5'), 4/5', 2/5', itp.;
2. określenie używane w odniesieniu do  głosu mieszanego, w skład którego (oprócz  głosów zasadniczych) z  głosów pobocznych wchodzą  głosy
kwintowe oraz  głosy tercjowe (np. Cymbel tercjowy).
■ głos 1 3/5' (przykład
głosu tercjowego)
Głos
zasadniczy
32'
Oznaczenie
głosu
tercjowego
6 2/5'
32
/5'
16'
8'
4'
3 1/5' 1 3/5'
16
/5'
8
/5'
2'
1'
4
/5'
2
/5'
1
/5'
4
/5'
2
/5'
1
/5'
■ oznaczenia głosów tercjowych dla różnych głosów zasadniczych
█ głos
transmitowany,  głos organowy mogący
należeć w całości bądź w części do kilku  klawiatur;
głos transmitowany może w każdej z klawiatur występować pod takimi samymi bądź różnymi nazwami
(zob.  transmisja, por.  głos stały).
32'
1'
4
/7'
2
/7'
1
/7'
4
/7'
2
/7'
1
/7'
4'
■
oznaczenia głosów septymowych dla różnych głosów
zasadniczych
smyczkowy,  głos organowy należący do
jednej z głównych  rodzin głosów, o brzmieniu zbliżonym do dźwięku instrumentów smyczkowych, zbudowany z  piszczałek z  korpusami o kształcie
 cylindrycznym,  konicznym bądź  lejkowatym,
wyposażonych w duże  baczki, niekiedy również w
 wałki lub  bródki; stosowanie w rodzinie głosów
smyczkowych piszczałek o bardzo różnorodnych
kształtach pozwala na uzyskanie zróżnicowanej skali
barw i odcieni dynamicznych, od głosów bardzo mocnych do szalachetnie brzmiących i całkiem delikatnych
(zob. rodzina głosów).
■
█ głos
2 2/3'
1 3/5'
głosy transponujące
(przykłady):
32' – głos zasadniczy,
transponujący o dwie
oktawy w dół,
4' – głos zasadniczy,
transponujący o oktawę
w górę,
2 2/3' – głos poboczny,
kwintowy
1 3/5' – głos poboczny,
tercjowy
█ głos
transponujący,  głos organowy, po włączeniu którego naciśnięcie  klawisza powoduje zadęcie  piszczałki wydającej  dźwięk inny niż wska25
zuje naciskany klawisz; głosami transponującymi są
 głosy zasadnicze (z wyjątkiem głosu 8', który również jest  głosem zasadniczym ale  nietransponującym) transponujące o oktawę bądź jej wielokrotność, oraz wszystkie  głosy poboczne transponujące
o inne interwały np.  głos kwintowy,  głos tercjowy,  głos septymowy,  głos nonowy (por.  głos
nietransponujący).
█ głosu
wielkość, zob.  stopaż
█ głosu
włącznik, zob.  włącznik głosu
█ głos
wargowy, głos labialny,  głos organowy
zbudowany z  piszczałek wargowych, wchodzący w
skład jednej z dwóch głównych (oprócz  głosów
języczkowych) grup głosów (zob.  rodzina głosów).
█ głos
wielochórowy, zob.  głos mieszany
█ głos
wielorzędowy, zob.  głos mieszany
█ głos
wysokociśnieniowy, stentor,  głos organowy (wynaleziony w 1895 r. przez niemieckiego
 organmistrza Weigle'a) zasilany powietrzem o
 wysokim ciśnieniu, zbudowany z  piszczałek o
bardzo szerokich  wycięciach dochodzących do połowy obwodu  korpusu, wydających bardzo mocny
dźwięk; nazwy głosów z grupy stentorów mają
najczęściej dwuczłonowe nazwy, z których pierwszy
to właśnie słowo “stentor”.
█ głos
złożony, zob.  głos mieszany
█ głos
zwielokrotniony, zob.  głos mieszany
█ głos
zupełny,  głos organowy obejmujący całą
 klawiaturę (por.  półgłos).
█ głowica, główka, osada
języczkowa,
wykonana
z
drewna lub z metalu część
 piszczałki języczkowej, w
której osadzone są pozostałe
jej elementy składowe:  rynienka,  języczek i  klin, a
także  korpus piszczałki;
głowica przez którą dodatkowo przeprowadzony jest  dostroik, osadzona jest wewnątrz  nogi piszczałki bądź
na jej górnym końcu; miejsce
zamocowania oraz kształt gło- ■ głowica metalowa
wicy zależy od typu piszczałki, w której jest ona zastosowana (zob.  piszczałka
języczkowa,  piszczałka języczkowa typu niemieckiego,  piszczałka języczkowa typu francuskiego).
█ główka, zob.  głowica
█ główna
sekcja, zob.  Hauptwerk
█ główny
zespół brzmieniowy,
zabytkowy,  głos organowy o szczególnej wartości historycznej, identyfikowany najczęściej
na podstawie charakterystycznych cech, które odróżniają go od głosów budowanych współcześnie (rodzaj
materiału, konstrukcja piszczałek i całego głosu, różne
sposoby strojenia, itp.)
zob.  Hauptwerk
█ głos
█ górnozaworowa
█ głos
zasadniczy,  głos organowy którego piszczałki wydają  dźwięki o takich samych nazwach co
naciskane  klawisze (niekoniecznie z tej samej
oktawy, np. naciśnięciu klawisza c może odpowiadać
dźwięk c, ale mogą to być również dźwięki C1, C, c2,
itd.); w oznaczeniach głosów zasadniczych zawsze
występuje jedna z następujących wielkości wyrażonych w  stopach: 32', 16', 8', 4', 2', 1', ½'; głos 8' jest
zasadniczym  głosem nietransponującym, pozostałe głosy to  głosy transponujące o oktawę bądź jej
wielokrotność w górę lub w dół (por.  głos poboczny,  głos mieszany).
32'
16'
8'
4'
2'
1'
█ główny
zestaw, zob.  Hauptwerk
█ gniotący
█ górna
werk, zob.  werk „gniotący”
warga, zob.  warga górna
wiatrownica,
zob.  wiatrownica stożkowa
█ górny
pozytyw, zob.  Oberwerk
█ Grand
█ Great
Orgue <fr.>, zob.  Hauptwerk
Organ <ang.>, zob.  Hauptwerk
█ gry
aparat, zob.  przekaźnik
█ gry
mechanizm, zob.  traktura
█ gry
stół, zob.  stół gry
█ gry
szafka, zob.  szafka gry
█ gry
traktura, zob.  traktura gry
█ grzebień, 1. znajdujący się wewnątrz  wiatro-
■ głosy zasadnicze (dźwięki brzmiące przy naciśnięciu klawisza c1 w zależności od wielkości włączonego głosu)
26
wnicy podłużny element z szeregiem nacięć, w których zamocowane są sprężyny dociskające  klapy
( łożysko  sprężyn klapowych); 2. łożysko grupy
 kątowników.
■ grzebień
█ gwiazda, Cymbelstern, Zimbelstern <niem. Zim-
bel = cymbały, Stern = gwiazda>, jeden z tzw.  rejestrów mechanicznych;
wirująca gwiazda często z
dzwoneczkami, umieszczana w dawnych  prospektach organowych jako ruchomy element wystroju
rzeźbiarskiego (snycerskiego); gwiazda daje podwójny efekt:  efekt wizualny
i  efekt akustyczny (zob.
 rejestr mechaniczny).
■ gwiazda
27
H
█ haczyk, zob.  hak
█ harmoniczny
█ haczykowe
█ harmonium, zob.  fisharmonia
połączenie,
zob.  połączenie hakowe
█ hak, haczyk, zaczep sprzęgający, element za pomo-
cą którego realizowane jest np.  połączenie między
dwoma  manuałami (zob.  połączenie hakowe).
█ hakowe
połączenie, zob.  połączenie hakowe
█ hamburskie
wieżyczki,
ton, zob.  alikwot
█ Hauptwerk <niem. Haupt = główny>, Great
Organ <ang.>, Grand Orgue <fr.>, sekcja główna,
główny zespół brzmieniowy, zestaw główny, w  organach wielosekcyjnych podstawowa  sekcja (grupa
 rejestrów) dysponująca własną  klawiaturą.
█ Hausorgel <niem.>, zob.  organy pokojowe
zob.  wieżyczki typu hamburskiego
█ hebel, zob.  strug
█ hamburski
█ hiszpańska
trąbka, zob.  trąbka hiszpańska
█ hiszpańskie
rowki, zob.  rowki hiszpańskie
typ organów,
zob.  organy typu hamburskiego
█ Hammonda
organy,
zob.  organy Hammonda
█ harmoniczna
piszczałka,
zob.  piszczałka przedęta
█ harmoniczne
wędzidło,
█ horyzontalna
trąba,
zob.  trąbka hiszpańska
█ horyzontalny
miech,
zob.  miech horyzontalny
zob.  frein harmonique
█ hydrauliczne
█ harmoniczny
█ hydraulis, zob.  organy wodne
28
głos, zob.  głos przedęty
organy, zob.  organy wodne
I
█ intonacja, kształtowanie  natężęnia i  barwy
dźwięku poszczególnych  piszczałek i całych  głosów organowych, w celu uzyskania wyrównanego
brzmienia piszczałek w obrębie jednego głosu oraz zapewnienia każdemu z głosów charakterystycznego,
indywidualnego brzmienia; intonowanie odbywa się
m.in. poprzez zmienianie wielkości otworu wlotowego
w  nodze piszczałki, zmienianie rozmiarów  wycięcia i  szczeliny, profilowanie  języczka, modyfikowanie kształtu  warg czy krawędzi  serca, a
także poprzez odpowiednie wykorzystanie  urządzeń intonacyjnych zamontowanych w piszczałkach
(w procesie intonowania  piszczałek języczkowych
dostraja się również długość  tuby do częstotliwości
drgań języczka, a czasem do częstotliwości wybranego
 alikwotu – czynność tę wykonuje się wykorzystując
dostroiki występujące w tubach; dostrajanie długości
tuby odbywa się podobnie do  strojenia piszczałki
wargowej); intonacja jest czynnością mającą decydu-
jący wpływ na brzmienie instrumentu, wykonywana
jest przez  organmistrza, po ostatecznym ustawieniu
piszczałek na odpowiednich  wiatrownicach (zaopatrywanych w powietrze pod ustalonym ciśnieniem)
w docelowym pomieszczeniu, którego  akustyka
również ma duże znaczenie w kształtowaniu brzmienia
całego instrumentu; głosy w organach intonowane są
w bardzo różny sposób, zależy to m.in. od epoki i stylu w jakim instrument został zbudowany; również
współcześnie, nawet głosy o takiej samej nazwie mogą
brzmieć zupełnie inaczej ze względu na odmienną intonację (zob.  elementy uzupełniające, por.  strojenie).
█ intonacyjne
urządzenie,
█ intonacyjny
kołek, zob.  kołek intonacyjny
█ intonacyjny
wałek, zob.  wałek intonacyjny
29
J
zob.  dźwignia jednoramienna
wiście wytworzyć większa ilość strzałek i węzłów,
jednak na jego końcach zawsze muszą się pojawić dwa
wymienione wyżej elementy; 2. określenie używane w
odniesieniu do  zaworu kierunkowego wykonanego
najczęściej z prostokątnego kawałka skóry (w niektórych
przypadkach,
zwłaszcza
większych
zaworów, usztywnionego przyklejonymi doń
listewkami),
którego
jeden koniec przytwierdzony jest na stałe np.
do listwy, drugi nato- ■ język skórzany pełniący
miast swobodnie za- funkcję zaworu kierunkowego
krywa otwór.
█ jednoramienny
█ języczek
█ jądro, zob.  serce
█ jednochórowy
głos, zob.  głos jednorzędowy
█ jednoczęściowy
miech,
zob.  miech jednoczęściowy
█ jednofałdowy
miech,
zob.  miech jednofałdowy
█ jednofunkcyjna
wiatrownica,
zob.  wiatrownica jednofunkcyjna
█ jednoramienna
dźwignia ,
klawisz,
zob.  klawisz jednoramienny
█ jednorzędowy
głos, zob.  głos jednorzędowy
█ języczek, 1. język, stroik, element będący źródłem
 dźwięku w  piszczałkach języczkowych ( wibrator), wykonany z paska sprężystego metalu (mosiądzu, fosforobrązu, stali nierdzewnej lub innego
metalu), osadzony jednym
końcem wraz z  rynienką
w  głowicy, drugi koniec
nieprzytwierdzony
może
swobodnie wibrować; w zależności od rozmiarów języczka względem bocznego
otworu w rynience wyróżnia
się dwa typy języczków:
 języczek przelatujący i
 języczek kryjący; języczek może mieć kształt prostokątny, rozszerzający bądź
zwężający się ku końcowi,
wibrujący koniec języczka
może być również zaokrąglony; na końcu języczka ■ języczek piszczałki,
osadzony w głowicy,
bywa czasem zamocowany dociśnięty dostroikiem z
niewielki ciężarek (zwłaszcza twardego odpowiednio
przy dużych języczkach); wygiętego drutu
wymiary języczka, zwłaszcza
jego grubość, dobierane są bardzo precyzyjnie, bo to
one właśnie decydują o właściwościach wydawanego
przezeń dźwięku; częstotliwość drgań języczka reguluje się za pomocą specjalnego  dostroika (drutu
strojeniowego), którym można zmieniać długość
wibrującej części języczka;  fala stojąca powstająca
w drgającym języczku zawsze charakteryzuje się obecnością  węzła w miejscu zamocowania języczka i
 strzałki na swobodnie wibrującym jego końcu; na
całej długości drgającego języczka może się oczy30
kryjący, języczek odbijający, języczek
który jest szerszy niż boczny otwór w  rynience
(języczek przykrywa ten otwór), w czasie drgania odbijający się od brzegów rynienki i wychylający się
tylko na zewnątrz niej;  dostroik takiego języczka
wykonywany jest jako drut dociskający go do brzegów
rynienki, wyznaczający tym samym punkt, w którym
kończy się nieruchomy, a zaczyna drgający fragment
języczka (zob.  języczek, por.  języczek przelatujący).
a
b
■ języczek (skrajne położenia drgającego języczka): a – języczek kryjący, b – języczek przelatujący
█ języczek
█ języczek
odbijający, zob.  języczek kryjący
przelatujący, języczek przelotowy,
języczek swobodnie wibrujący, języczek który jest
węższy niż boczny otwór w  rynience, co pozwala
na wychylanie się go w czasie drgania w dwie strony,
tj. na zewnątrz i do wnętrza rynienki (język przelatuje
przez otwór w rynience bez dotykania jej brzegów);
 dostroik w takim przypadku musi ujmować języczek z dwóch stron (w odróżnieniu od dostroika dociskającego  języczek kryjący, tutaj nie wystarczy dociskanie go do rynienki tylko od jednej strony) tak,
aby zapewniał on odpowiednią długość języczka przez
cały czas jego drgania, a więc tak przy wychyleniach
na zewnątrz rynienki jak i do jej wnętrza; języczek
przelatujący może być częścią składową również
innych urządzeń (oprócz piszczałek), np. występuje
jako element powodujący cykliczne zmiany ciśnienia
powietrza w  tremolo mechanicznym (w takim rozwiązaniu języczek nie jest zamocowany w rynience, a
w specjalnej metalowej ramce). (zob.  języczek, por.
 języczek kryjący)
█ języczkowa
█ języczek
su języczkowego.
przelotowy,
zob.  języczek przelatujący
█ języczek
swobodnie wibrujący,
█ języczka
menzura, zob.  menzura języczka
osada, zob.  głowica
█ języczkowa
piszczałka,
zob.  piszczałka języczkowa
█ języczkowy
głos, zob.  głos języczkowy
█ język, 1.  języczek; 2. potoczne określenie  gło█ języki, potoczne określenie  głosów języczko-
wych.
█ językowy
31
K
czałki nie są ustawione bezpośrednio nad odpowiadającymi im przegrodami w  wiatrownicy).
█ kalikant, osoba kali-
kująca (zob.  kalikowanie).
█ kanał
█ kalikowanie
<łac.
calco = depczę>, kalkowanie <arch.>, czynność
wykonywana przez  kalikanta, polegająca na poruszaniu (za pomocą rąk
bądź nóg) wiekiem
 miecha czerpakowego
(z reguły przy pomocy
specjalnej  dźwigni), co
powoduje sprężanie powietrza we wnętrzu miecha i pompowanie go do
urządzeń odbiorczych w
 organach.
█ kanał
stożkowy, kanał w którym umieszczone są
 zawory stożkowe (zob.  wiatrownica stożkowa).
█ kanał
wylotowy, kanał którym sprężone powietrze wypływa z  miecha w kierunku  wiatrownicy
lub do  kanału zbiorczego (zob.  miech klinowy,
 miech magazynowy,  miech pływakowy).
█ kanał
mecha- ■ miejsce pracy kalikanta;
nizm tłoczący powietrze na zdjęciu widoczny m.in.
do  organów (grupa trep (dźwignia nożna) oraz
wiatromierz
 miechów).
█ kalkowanie, zob.  kalikowanie
█ kalkownia, zob.  miechownia
█ kanał
klapowy, komora klapowa, określenie
używane w odniesieniu do
 komory wiatrowej, w
której zamontowane są
 wentyle klapowe.
32
zbiorczy, kanał do którego doprowadzane
jest powietrze np. z kilku  miechów czerpakowych
(np. miechów klinowych), w przypadku braku magazynującej części miecha (rezerwuaru) spełniający w pewnym stopniu funkcję zbiornika wyrównującego ciśnienie.
█ kancela, zob.  przegroda
█ kapelusz, zob.  czapka
█ kasownik, wyłącznik generalny, umieszczony w
 stole gry wyłącznik (znajdujący się często w pobliżu włączników rejestrów zbiorowych), umożliwiający szybkie, równoczesne wyłączenie wszystkich włączonych uprzednio  głosów organowych.
█ kątowa
dźwignia, zob.  kątownik
█ kątownik, dźwignia kątowa, koziołek, winkiel,
powietrzny,
kondukt, kanał wiatrowy,
kanał (wykonany z drewna, tektury, metalu lub
tworzywa
sztucznego),
którym sprężone powietrze płynie np. z  miecha
do wiatrownicy, z
 dmuchawy do miecha
(rezerwuaru), z wiatrownicy do  piszczałek
ustawionych w prospekcie, itp.; kanaliki o niedużych przekrojach bywają drążone w drewnie,
np. wydrążone w klocu
piszczałkowym kanały,
doprowadzające powietrze
z  przegród do piszczałek (rozwiązanie stosowane w przypadku gdy pisz-
wiatrowy, zob. kanał powietrzny
█ kanał
█ kalkatura,
█ kanał
rejestrowy, zob. komora rejestrowa
■
odmiana dźwigni dwuramiennej z ramionami zamocowanymi pod kątem 90o; kątownik służy do zmieniania kierunku i zwrotu działającej siły, np. zamienia
siłę działającą pionowo na siłę działającą poziomo i na
odwrót (por. dźwignia prosta).
wnętrze kanału klapowego
■ kątowniki metalowe
■ kątowniki drewniane
█ Kegellade <niem.>,
zob. wiatrownica stożkowa
■ kanały powietrzne
█ Kern, zob.  serce
█ kerno, zob.  serce
█ klawiatura, zbiór  klawiszy uszeregowanych
█ kiern, zob.  serce
█ kierna, zob.  serce
█ kierunkowy
zawór, zob.  zawór kierunkowy
█ kieszonka, zob.  mieszek membrankowy
█ kieszonkowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica kieszonkowa
█ kinowe
organy, zob. organy kinowe
█ Kirnberger, nazwa (pochodząca od nazwiska
twórcy) jednego ze  strojów nierównomiernie temperowanych; funkcjonuje kilka odmian tego stroju
oznaczanych dodatkowo cyframi rzymskimi.
według wysokości dźwięków tworzących wymaganą skalę (dwa szeregi klawiszy, tj. klawisze diatoniczne najczęściej w kolorze jasnym, oraz klawisze
chromatyczne najczęściej w kolorze czarnym), przystosowanych wymiarami i rozmieszczeniem do naciskania palcami rąk ( manuał) bądź stopami ( pedał).
█ klawiatura
chromatyczna,
█ klawiatura
ciągnąca, klawiatura typu ciągnącego, klawiatura której  klawisze poruszają
dalszymi elementami  traktury (np. abstraktami)
poprzez ich pociąganie (zob. traktura ciągnąca,
por.  klawiatura pchająca).
█ klapa, zob.  wentyl klapowy
█ klapa
bezpieczeństwa,
█ klapa
łamana, zob.  wentyl klapowy łamany
█ klapa
podwójna,
zob.  wentyl klapowy podwójny
█ klapa
wisząca, zob. wisząca klapa
█ klapa
zamykająca, szperwentyl <niem.>, zawór zamykający dopływ sprężonego powietrza do
wiatrownicy.
█ klapowa
dźwignia, zob. dźwignia klapowa
█ klapowa
komora, zob.  kanał klapowy
█ klapowa
sprężyna, zob.  sprężyna klapowa
█ klapowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica klapowa
█ klapowe
cięgło, zob.  cięgło klapowe
█ klapowe
organy, zob. organy klapowe
█ klapowo-zasuwowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica klapowo-zasuwowa
█ klapowo-zaworowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica klapowo-zaworowa
█ klapowy
kanał, zob. kanał klapowy
█ klapowy
wentyl, zob. wentyl klapowy
█ klapowy
zawór, zob.  wentyl klapowy
█ klasyczna
mikstura,
zob.  mikstura klasyczna
a
b
■ klawisze w klawiaturach ciągnących: a – klawisz jednoramienny, b – klawisz dwuramienny
█ klawiatura
deptana, zob. pedał
█ klawiatura
dzielona, klawiatura podzielona
na dwie części: lewą – bas i prawą –  dyszkant,
stosowana w instrumentach wyposażonych w  rejestry dzielone.
█ klawiatura
francuska,
█ klawiatura
łamana, klawiatura w której zastosowano oktawę łamaną.
█ klawiatura
manuałowa, zob. manuał
█ klawiatura
„miękka”, klawiatura w której
klawisze nie stawiają dużego oporu w czasie gry;
występuje najczęściej w instrumentach z  trakturą
pneumatyczną, elektromagnetyczną lub elektro-pneumatyczną, czasem również w organach z dobrze wykonaną trakturą mechaniczną, zwłaszcza
w niewielkich instrumentach (por.  klawiatura
„twarda”).
█ klawiatura
normalna,
█ klawiatura
nożna, zob.  pedał
█ klawiatura
pchająca, klawiatura typu pchającego,  klawiatura której klawisze poruszają
dalszymi elementami  traktury (np.  drążkami)
poprzez ich popychanie (zob.  traktura pchająca,
por.  klawiatura ciągnąca).
33
█ klawiatury
pokrywa,
zob. pokrywa klawiatury
a
b
■ klawisze w klawiaturach pchających: a – klawisz jednoramienny, b – klawisz dwuramienny
█ klawiatura
pedałowa, zob. pedał
█ klawiatura
pełna, klawiatura chromatyczna,
klawiatura francuska, klawiatura normalna, klawiatura typu francuskiego, klawiatura złożona z
 klawiszy, które odpowiadają wszystkim dźwiękom
(diatonicznym i chromatycznym) występującym w całym jej zakresie, tj. we wszystkich oktawach, również
w oktawie najniższej (por. oktawa któtka).
█ klawiatura
podwieszona,  klawiatura ciągnąca działająca na kolejne elementy  traktury bez
pośrednictwa  kątowników.
█ klawiatura
polska, termin używany niekiedy
jako określenie  klawiatury organów z niepełną
najniższą oktawą –  oktawą krótką typu E/C (typ
oktawy krótkiej często występującej w klawiaturach
polskich instrumentów).
█ klawiatura
transponująca, dodatkowa wysuwana klawiatura w organach, której brzmienie
transponowane jest za pomocą specjalnego sprzężenia
mechanicznego (zob.  urządzenie transponujące).
█ klawiatura
„twarda”, klawiatura w której
 klawisze stawiają znaczny opór w czasie gry, w
związku z czym gra na niej wymaga pewnego wysiłku
fizycznego; występuje najczęściej w instrumentach z
 trakturą mechaniczną, zwłaszcza w dużych, rozległych przestrzennie instrumentach (por.  klawiatura „miękka”).
█ klawiatury
rama, zob. rama klawiatury
█ klawiatury
traktura, zob. traktura gry
█ klawisz <z łac. clavis = klucz>, 1. stosowana w
 organach  dźwignia, która jest  elementem dyspozycyjnym umieszczonym w stole gry (w manuale lub pedale) i dzięki której organista (działając na nią siłą rąk bądź nóg) przekazuje swoją wolę
dalszym elementom traktury, a w efekcie końcowym powoduje np. zadęcie odpowiednich  piszczałek; klawisze są częściami składowymi  klawiatur (manuałów lub pedału) i mogą być wykonywane zarówno jako dźwignie jednoramienne
(klawisze jednoramienne stosowane w tzw.
 trakturze zawieszonej), jak i jako  dźwignie
dwuramienne (klawisze dwuramienne); w celu
zapobiegania przesuwaniu się klawiszy na boki (a tym
samym ociarania się ich o inne klawisze w klawiaturze) stosuje się specjalne bolce stabilizacyjne;
pod względem muzycznym wyróżnia się dwa rodzaje
klawiszy:  klawisze diatoniczne i klawisze chromatyczne; klawisze manuałów są wykonywane w
różnych wariantach kolorystycznych, bywają oklejane
np. kością słoniową lub szlachetniejszymi gatunkami
drewna, niekiedy również mogą być dodatkowo zdobione, klawisze pedału natomiast, ze względu na swoją
funkcję, wykonywane są raczej w sposób mniej misterny, mają solidniejszą konstrukcję i dużo większe rozmiary, co umożliwia obsługiwanie ich nogami; określenie „klawisz” używane bywa niekiedy w odniesieniu nie do całej dźwigni, a tylko do tej jej części, która
widoczna jest na zewnątrz stołu gry; 2. określenie używane często w stosunku do niewielkich dźwigni
umieszczonych w stole gry (poza klawiaturami), służących np. do włączania głosów,  urządzeń dodatkowych, itp.
█ klawiatura
z podwójnym naciskiem,
 klawiatura w której zastosowano klawisze z
dwustopniowym skokiem (zob. podwójny nacisk).
█ klawiaturowa
skrzynia,
zob. kontuar
prześwit,
zob. prześwit klawiaturowy
█ klawiaturowy
stolik,
zob. stół klawiaturowy
█ klawiaturowy
stół, zob. stół klawiaturowy
█ klawiatury
oprawa,
zob. oprawa klawiatury
34
b
wiaturze nożnej (pedale)
█ klawiaturowy
█ klawiatury
a
■ klawisze: a – w klawiaturze ręcznej (manuale), b – w kla-
oś, zob.  oś klawiatury
█ klawisza
okładzina,
zob. okładzina klawisza
█ klawisza
płytka czołowa,
zob. płytka czołowa klawisza
█ klawisza
płytka wierzchnia,
zob. płytka wierzchnia klawisza
█ klawisz
chromatyczny,  klawisz odpowiadający chromatycznemu dźwiękowi skali, współcześnie
na ogół koloru czarnego, w dawnych instrumentach
często w kolorze jasnym (por. klawisz diatoniczny).
a
b
■ klawisze manuału: a – chromatyczne, b – diatoniczne
█ klawisz
diatoniczny,  klawisz odpowiadający
diatonicznemu dźwiękowi skali, współcześnie na ogół
koloru białego, w dawnych instrumentach często czarny (por. klawisz chromatyczny).
█ kloc, zob.  kloc piszczałkowy
█ klocek
sprzęgający, nazwa używana w stosunku do elementu o konstrukcji zbliżonej do  wahacza;
element drewniany, który wsuwany pomiędzy  klawisze manuałów (położonych jeden nad drugim)
powoduje ich połączenie, co sprawia, że (naciśnięcie
klawisza z manuału położonego niżej powoduje równoczesne zadziałanie odpowiedniego klawisza z manuału położonego wyżej (zob.  połączenie, połączenie z wahaczami).
█ klockowa
piszczałka  piszczałka klockowa
█ klawisz
dwuramienny,  klawisz będący
dźwignią dwuramienną (por. klawisz jednoramienny).
a
b
klawisze dwuramienne: a – w klawiaturze pchającej,
b – w klawiaturze ciągnącej
■ kloc piszczałkowy (częściowo obsadzony piszczałkami)
█ klawisz
█ kloc
■
jednoramienny,  klawisz będący
dźwignią jednoramienną, funkcjonującą najczęściej na zasadzie przekładni – ramiona sił są różnej
długości:  abstrakt przymocowany jest do takiego
klawisza w innej odległości od osi obrotu niż przykładana jest doń siła palców organisty (zob.  traktura
zawieszona, por. klawisz dwuramienny).
a
b
klawisze jednoramienne: a – w klawiaturze pchającej,
b – w klawiaturze ciągnącej
■
█ klawiszowa
traktura, zob. traktura gry
█ klawiszowe
cięgło, zob.  abstrakt
█ klawisz
rejestrowy, włącznik głosu wykona-
ny w formie klawisza.
█ klejowa
farba, zob. farba klejowa
█ klin, wykonany z twardego drewna element  pisz-
czałki języczkowej, służący zamocowaniu rynienki
wraz z  języczkiem w specjalnym wycięciu w  głowicy (zob. piszczałka języczkowa).
█ klinowy
miech, zob.  miech klinowy
piszczałkowy, kloc, kloc rejestrowy, kloc
wiatrownicy, windkloc, znajdująca się na wierzchu
wiatrownicy gruba płyta drewniana, z otworami doprowadzającymi powietrze z  przegród tonowych
bądź komór rejestrowych do  piszczałek ustawionych na wiatrownicy; otwory w klocu rozmieszczone są w sposób wymuszony z jednej strony (od
spodu kloca) przez (w zależności od typu wiatrownicy) układ otworów w  zasuwach rejestrowych
bądź też rozmieszczenie wylotów kanałów prowadzących od zaworów tonowych, z drugiej natomist (od
góry kloca) przez ograniczenia wynikające z konieczności swobodnego ustawienie na klocu  piszczałek
danego  głosu; w przypadku gdy otwór wlotowy i
wylotowy nie są położone bezpośrednio jeden nad
drugim (tj. otwory w dolnej i górnej części kloca nie
leżą w jednej osi), kloc piszczałkowy sklejony jest z
przynajmniej dwóch warstw, z których górna od spodu
ma wydrążone kanaliki łączące obydwa otwory – metoda ta pozwala na uniezależnienie rozmieszczenia
piszczałek na wiatrownicy od wewnętrznej jej konstrukcji, tj. od rozmieszczenia otworów w zasuwie
bądź kanałów wewnątrz wiatrownicy; w szczególnych
przypadkach, np. przy bardziej skomplikowanym rozmieszczeniu piszczałek na wiatrownicy, kloc piszczałkowy może być sklejony z trzech i więcej warstw co
umożliwia drążenie długich i krzyżujących się kanałów w poszczególnych warstwach kloca.
█ kloc
rejestrowy, zob. kloc piszczałkowy
█ kloc
wiatrownicy, zob. kloc piszczałkowy
35
█ klucz, określenie używane w stosunku do różnego
rodzaju elementów (często w formie  dźwigni) znajdujących się w stole gry, będących urządzeniami
dyspozycyjnymi (lub ich składnikami), służących
m.in. do włączania  głosów, połączeń, kombinacji, efektów dodatkowych, itp. (por.  urządzenie
pomocnicze).
█ klucza
rejestrowego zaczep,
zob. zaczep klucza rejestrowego
█ klucz
registrowy, zob.  włącznik głosu
█ klucz
rejestrowy,
sprzęgający,
komunika-
cyjna, kładka umieszczona na specjalnym rusztowaniu wewnątrz  organów, ułatwiająca dostęp
do elementów traktury
a także do  wiatrownic i
ustawionych
na
niej
 piszczałek.
■ kładka komunikacyjna
█ kołeczek, zob.  kołek.
█ kołeczkowe
połączenie,
█ kołek, 1. zob.  kołek intonacyjny; 2. kołeczek,
element mechanizmu połączenia kołkowego.
█ kołek
intonacyjny, jeden z elementów uzupełniających; kołek (najczęściej
drewniany) umieszczony w
pobliżu  wycięcia piszczałki, pomagający odpowiednio uformować strumień
powietrza wydostający się ze
 szczeliny.
█ kołkowe
█ kołpak, zob.  czapka
■ kołek intonacyjny
█ komat <łac. coma = włos>, bardzo mały interwał,
trudny do uchwycenia słuchem, będący efektem teoretycznych obliczeń dotyczących interwałów i ich zależności w różnych systemach dźwiękowych (zob.
 komat pitagorejski,  komat Didymosa).
█ komat
█ komat
didymejski, zob.  komat Didymosa
Didymosa, komat didymejski, komat
mały, komat syntoniczny, interwał o rozmiarze rów36
█ komat
mały, zob. komat Didymosa
█ komat
syntoniczny, zob.  komat Didymosa
█ komat
wielki, zob.  komat pitagorejski
█ kombinacja, 1. zestaw  głosów organowych,
zob. połączenie kołkowe
połączenie,
zob. połączenie kołkowe
ditoniczny, zob. komat pitagorejski
pitagorejski, komat ditoniczny, komat
wielki, interwał o rozmiarze równym 23,5  centa;
różnica między odległościami jakie tworzą: siedem
oktaw oraz dwanaście kwint wyliczonych wg systemu pitagorejskiego (koło kwintowe nie domyka się,
a dźwięki enharmoniczne różnią się o niewielki interwał nazwany właśnie komatem pitagorejskim); o taki
sam niewielki interwał różnią się także inne dźwięki
enharmoniczne wyznaczone wg  systemu pitagorejskiego, np. dźwięk 'cis' jest wyższy od 'des', 'his' od 'c',
itd. – w systemie tym dwa półtony nie są równe całemu tonowi, różnią się właśnie o komat (zob.  system
pitagorejski,  komat, por. komat Didymosa).
zob. manubrium
█ kładka
█ komat
█ komat
zob. włącznik głosu
█ klucz
nym 21,5  centa; różnica między tercjami w dwóch
 systemach dźwiękowych: systemie Didymosa i
 systemie pitagorejskim; o taki sam niewielki interwał różnią się także inne dźwięki enharmoniczne wyznaczone wg systemu Didymosa, np. 'cis' jest niższe od 'des', 'his' od 'c', itd. – w systemie tym dwa półtony nie są równe całemu tonowi, różnią się właśnie o
komat (zob. system Didymosa, komat, por.
 komat pitagorejski).
włączany jednym guzikiem lub klawiszem sterującym
(włączniki kombinacji dublowane są często włącznikami nożnymi), ustalony już na etapie budowy instrumentu ( kombinacja stała zwana również rejestrem zbiorowym) bądź też dowolnie konfigurowany
przez organistę (wolna kombinacja); 2. określenie
używane w stosunku do samego włącznika (ręcznego
lub nożnego przycisku, klawisza, dźwigni, itp.) uruchamiającego zestaw głosów odpowiedniej kombinacji.
█ kombinacja
stała, zob. rejestr zbiorowy
█ kombinacja
wolna, zob.  wolna kombinacja
█ kombinacyjny
ton, zob. ton kombinacyjny
█ kombinowana
piszczałka,
zob. piszczałka kombinowana
█ kombinowany
korpus,
zob. korpus,  piszczałka kombinowana
█ kominek, rurka przymocowana do  czapki (w
miejscu w którym znajduje się w niej otwór) w  piszczałce półkrytej; kominek może być zamocowany na
zewnątrz czapki bądź też w jej wnętrzu (w drugim
przypadku kominek ukryty jest wewnątrz piszczałki).
a
b
■ kominek: a – zewnętrzny, b – wewnętrzny
█ komnatowe
█ komora
organy, zob.  organy pokojowe
klapowa, zob.  kanał klapowy
█ komora
rejestrowa, kanał rejestrowy, przegroda rejestrowa, część wiatrownicy rejestrowej;
przebiegająca wzdłuż wiatrownicy komora (kanał),
nad którą ustawione są wszystkie piszczałki jednego
głosu organowego (zob. przegroda).
■ komora wiatrowa w wiatrownicy rejestrowej – przykłady
rozmieszczenia
█ komunikacyjna
kładka,
zob.  kładka komunikacyjna
█ koncertowe
organy,
zob.  organy koncertowe
█ kondensator, element elektroniczny zdolny do
gromadzienia ładunku elektrycznego i charakteryzujący się określoną pojemnością, wykorzystywany np.
do ochrony styków przed iskrzeniem (a tym samym
ich wypalaniem i przyspieszonym zużywaniem).
█ kondukt, zob.  kanał powietrzny
█ koniczna
piszczałka,
zob.  piszczałka koniczna
■
rozkład komór rejestrowych w wiatrownicy rejestrowej
(rysunek poglądowy z piszczałkami jednego głosu, bez
uwzlędnienia zaworów odpowiedzialnych za rozdział powietrza)
█ komora
wiatrowa, część wiatrownicy;
szczelna, drewniana, niepodzielona przegrodami
skrzynia, przebiegająca wzdłuż (wiatrownica tonowa) bądź w poprzek (wiatrownica rejestrowa)
wiatrownicy, umieszczona na jej skraju bądź w środkowej części, od spodu lub od góry; sprężone powietrze docierające z miecha do komory wiatrowej rozdzielane jest do przegród tonowych (w wiatrownicach tonowych) bądź  kanałów rejestrowych (w
wiatrownicach rejestrowych) przy pomocy różnego rodzaju  zaworów (tonowych lub rejestrowych)
umieszczonych we wnętrzu komory (zob.  kanał
klapowy,  wiatrownica).
■
komora wiatrowa w
wiatrownicy
tonowej
(widok ze zdjętymi
szpuntami), wewnątrz
komory widoczne sprę
żyny dociskające wen
tyle
█ koniczny, zob.  korpus,  piszczałka koniczna
█ kontakt, styk, nazwa używana jako ogólne okreś-
lenie elementów składowych  obwodów elektrycznych (występujących w trakturze elektrycznej lub
trakturze elektro-pneumatycznej), wykorzystywanych do ich otwierania badź zamykania; wykonany z
metalu kontakt (styk) może być elementem składowym
nieco większego i bardziej skomplikowanego mechanizmu, np. włącznika, przełącznika, itp.
█ kontrawentyl, zob.  kontrwentyl
█ kontrwentyl, kontrawentyl, połączony z głów-
nym  zaworem (najczęściej zaworem stożkowym) dodatkowy wentyl, którego zadaniem jest
uszczelnienie kanału wypełnionego powietrzem na
skutek otwarcia zaworu głównego (uniesienia stożka);
w stanie spoczynkowym, gdy zawór główny jest zamknięty, kontrwentyl pozostaje w pozycji umożliwiającej ucieczkę zgromadzonego uprzednio w kanale powietrza (zob. zawór stożkowy).
37
█ korpus, korpus piszczałki, górna, wykonana z
a
b
■ kontrwentyl (stan spoczynkowy i stan pracy zaworu stożkowego): a – wentyl (zawór stożkowy), b – kontrwentyl
█ kontuar,
skrzynia
klawiaturowa, wolnostojący (tj. niewbudowany w  szafę organową)  stół gry, który w
niektórych przypadkach
(w instrumentach z
 trakturą elektromagnetyczną lub  elektro-pneumatyczną) może być wykonany w wersji ruchomej.
a
■ kontuar
█ kopuał,
█ kopulacja, zob.  połączenie
traktura, zob.  traktura połączeń
█ korba, element ręcznego napędu  miecha kor-
bowego.
█ korbowy
miech, zob.  miech korbowy
█ korek, zob.  szpunt
ciśnienia, czynność plegająca na odpowiednim obciążeniu ruchomej płyty  miecha (ułożenie na  wieku miecha wymaganej ilości  ciężarków), ewentualnym doborze, zamontowaniu i wyregulowaniu różnego rodzaju sprężyn
pomocniczych, a także – w przypadku
 miecha klinowego – na odpowiednim ustawieniu miecha (dobór optymalnego kąta pochylenia miecha klinowego), co jest niezbędne dla utrzymania w miechu ciśnienia o wymaganej, stabilnej wartości.
█ korekturarz, Stimmhorn <niem.
█ koronny
38
c
d
kami (jednakowy przekrój poprzeczny przy dolnym i górnym końcu korpusu), b – koniczny (zwężający się ku górze),
c – antykoniczny, lejkowaty (rozszerzający się ku górze),
d – kombinowany (połączenie dwóch lub trzech kształtów
podstawowych)
█ korpus
antykoniczny,
zob. korpus,  piszczałka antykoniczna
█ korpus
cylindryczny,
zob. korpus z równoległymi ściankami
█ korpus
█ korektura
Stimme = głos, Horn = róg>, narzędzie
organmistrzowskie w kształcie stożka,
służące do strojenia (poprzez  zaoblanie i  wyoblanie) mniejszych
 piszczałek – nieposiadajacych  dostroików.
b
■ kształty korpusów piszczałek: a – z równoległymi ścian-
zob. połączenie
█ kopulacji
drewna lub metalu, połączona z  nogą część piszczałki, spełniająca różne funkcje w zależności od typu
piszczałki (zob. korpus piszczałki wargowej,
 korpus piszczałki języczkowej), o różnym kształcie i konstrukcji, w razie potrzeby  gierowany, niekiedy zdobiony (zob.  puncowanie,  trybowanie);
spotykane kształty przekroju poprzecznego korpusu:
kołowy, trójkątny bądź czworoboczny, kształty przekroju podłużnego: korpus z równoległymi ściankami (w przypadku piszczałek o przekroju okrągłym –
 korpus cylindryczny),  koniczny, antykoniczny,  kombinowany).
■ korekturarz
pozytyw, zob.  Kronwerk
/foto: Katalog
Aug. Laukhuff
GmbH & Co/
gierowany, korpus gięty, korpus łamany, zob. piszczałka gierowana
█ korpus
gięty, zob. korpus gierowany
█ korpus
kombinowany,
zob.korpus,  piszczałka kombinowana
█ korpus
koniczny,
zob. korpus,  piszczałka koniczna
█ korpus
lejkowaty,
zob. korpus,  piszczałka antykoniczna
█ korpus
łamany, zob.  korpus gierowany
█ korpus
piszczałki, zob.  korpus
█ korpus
piszczałki języczkowej,
zob. tuba rezonansowa
█ korpus
piszczałki wargowej, korpus, rura
brzmieniowa, rura głosowa, część piszczałki wargowej w kształcie walca lub prostopadłościanu, z
przymocowaną od dołu nogą; od góry otwarta, za-
kryta całkowicie bądź częściowo, ograniczająca swoimi ściankami zgromadzone wewnątrz powietrze (tzw.
słup powietrza), które drgając powoduje wydawanie dźwięku przez piszczałkę (w korpusie powstaje
fala stojąca); długość akustycznie czynnego fragmentu korpusu może być na ogół regulowana poprzez
odkształcanie jego górnego fragmentu, lub częściej za
pomocą dostroika (zob.  piszczałka wargowa,
piszczałka).
█ korpusu
kształt, zob.  kształt korpusu
█ korpusu
szerokość, zob. szerokość korpusu
█ korpus
z równoległymi ściankami, korpus piszczałki, który w przekroju podłużnym ma
równoległe ściany boczne; przekrój poprzeczny takiego korpusu jest niezmienny na całej jego długości; w
przypadku piszczałki o takim korpusie i o okrągłym
przekroju poprzecznym używa się określenia:  korpus cylindryczny.
█ kościelne
organy, zob.  organy kościelne
█ kotara, firanka, ażu-
rowa drewniana zasłona
(często zdobiona), będąca elementem wystroju
prospektu, stosowana
np. w razie potrzeby
ukrycia nierównej długości korpusów piszczałek.
█ kotły, kotły perkusyj-
ne, jeden z tzw. rejestrów
mechanicznych;
urządzenie złożone z kilku kotłów (instrumentów ■ kotary
perkusyjnych) oraz mechanizmu poruszającego pałkami, które uderzają w
membrany kotłów (zob.  rejestr mechaniczny).
█ kotły
perkusyjne, zob.  kotły
█ kowalski
miech, zob.  miech kowalski
█ koziołek, zob.  kątownik
█ krawędziowa
ślimacznica,
zob.  ślimacznica krawędziowa
█ krawędziowy
pierścień strojowy,
zob.  pierścień strojowy krawędziowy
█ krążkowy
mechanizm,
taw  głosów (sekcja) występujący w dużych  organach, umieszczony na szczycie  prospektu, tuż
pod sklepieniem kościoła (zob. sekcja).
█ krótka
oktawa, zob.  oktawa krótka
█ kruczek, element składowy mechanizmu  połą-
czenia kruczkowego.
█ kruczkowe
połączenie,
zob.  połączenie kruczkowe
█ kryjący
języczek, zob.  języczek kryjący
█ kryjący
pierścień strojowy,
zob.  pierścień strojowy kryjący
█ kryta
piszczałka, zob. piszczałka kryta
█ kryty
głos, zob.  głos kryty
█ książkowy
miech, zob.  miech książkowy
█ książkowy
regał, zob. regał
█ kształt
korpusu,
zob. ilustracja do hasła korpus.
█ kukułka, jeden z tzw.  rejestrów mechanicz-
nych; zestaw złożony z dwóch piszczałek o szerokiej menzurze (nastrojonych w interwale z przedziału tercja mała – kwarta czysta) oraz urządzenia
mechaniczno-pneumatycznego bądź elektrycznego,
dostarczającego sprężone powietrze na przemian do
obydwu piszczałek, co daje efekt dźwiękowy przypominający kukanie kukułki (zob.  rejestr mechaniczny).
█ kulowy
zawór kierunkowy,
zob.  zawór kierunkowy kulowy
█ kwarta, zob.  kwarta współbrzmiąca
█ kwarta
współbrzmiąca, kwarta, głos mieszany nierepetujący dwu- lub trzychórowy, którego podstawą są chóry brzmiące w odległości kwarty
czystej, np. głos Kwarta 22/3' + 2' (Rauschquinte) – jest
nierepetującym głosem dwuchórowym, z których jeden (chór niższy) jest pobocznym głosem kwintowym (22/3'), drugi natomiast (wyższy) – dwustopowym
głosem zasadniczym (2') – chóry te brzmią w odległości kwarty czystej (stąd nazwa głosu); inne spotykane kwarty współbrzmiące to np. w układzie dwuchórowym: 51/3' + 4', 11/3' + 1', lub w układzie trzychórowym: 51/3' + 4' + 22/3', 22/3' + 2' + 11/3' (por. kwinta
współbrzmiąca).
zob.  mechanizm blokowy
█ Kronpositiv <niem.>, zob.  Kronwerk
█ Kronwerk <niem. Krone =korona>, Kronpositiv
<niem.>, pozytyw koronny, pozytyw wieńczący, zes39
█ kwatera
piszczałkowa, element wystroju
 prospektu; prześwitująca płaszczyzna czworoboczna (bardzo często
wyodrębniona z prospektu za pomocą ozdobnego
obramowania), wewnątrz
której umieszczone są
 piszczałki
bądź
 atrapy piszczałek, w
razie potrzeby przysłonięte  kotarami.
█ kwinta,
█ kwinta
■ kwatery piszczałkowe
1. popularne określenie pobocznego
 głosu kwintowego; 2. zob. kwinta współbrzmiąca.
40
współbrzmiąca, kwinta, głos mieszany  nierepetujący dwu- lub trzychórowy, którego podstawą są chóry brzmiące w odległości kwinty
czystej, np. głos Kwinta 2' + 11/3' – jest nierepetującym
głosem dwuchórowym, z których jeden (chór niższy)
jest dwustopowym  głosem zasadniczym (2'), drugi
natomiast (wyższy) – pobocznym  głosem kwintowym (11/3') – chóry te brzmią w odległości kwarty czystej (stąd nazwa głosu); inne spotykane kwinty współbrzmiące to np. w układzie dwuchórowym:
4' +
22/3', lub w układzie trzychórowym: 4' + 2 2/3' + 2',
2' + 11/3' + 1' (por. kwarta współbrzmiąca).
█ kwintowy
głos, zob. głos kwintowy
█ kwintowy
system, zob. system pitagorejski
L
█ labia, zob.  labium
█ lejkowata
█ labialna
piszczałka,
zob.  piszczałka wargowa
█ lejkowaty
█ labialny
█ ligatura, zob.  abstraktura
głos, zob. głos wargowy
█ labium <łac. labium = warga> [l.mn. te labia],
zob.  warga
█ lada <z niem.>, skrót od  Windlada
korpus,
zob.  korpus, piszczałka antykoniczna
█ listewka, zob.  abstrakt
█ listewkowa
traktura,
zob.  traktura mechaniczna
█ lantrykowanie, malowanie powierzchni (zwłasz-
█ listwa
cza wewnętrznych) piszczałek drewnianych klejem lub farbą klejową, co m.in. pozwala zapobiec drążeniu przez owady kanałów od wnętrza piszczałek
(gdzie trudniej jest usuwać tego typu uszkodzenia).
█ listwa
█ latarnia
akustyczna, termin stosowany w odniesieniu do  latarni architektonicznych, które przy
odpowiedniej konstrukcji korzystnie wpływają na sposób rozchodzenia się fal dźwiękowych generowanych przez  piszczałki, a tym samym spełniają
równocześnie funkcję akustyczną.
█ latarnia
architektoniczna, element wystroju
prospektu, stosowany najczęściej do wykończenia
od góry  wież basowych, bądź innych wyodrębnionych fragmentów prospektu; latarnia architektoniczna spełnia również bardzo często funkcję  latarni akustycznej.
tuba, zob. tuba lejkowata
czołowa, element stanowiący przednią
część oprawy klawiatury.
oporowa, ogranicznik, próg, część ramy klawiatury ograniczająca skok  klawisza.
█ listwa
stabilizacyjna, drewniana listwa, często
z półkolistymi wycięciami wyklejonymi miękkim materiałem, montowana poziomo lub skośnie w miejscach, w których konieczne jest zapewnienie dodatkowej podpory stabilizacyjnej dla większych piszczałek i
zabezpieczenie ich przed ewentualnym przewróceniem
się bądź drganiem w czasie gry; piszczałki mocowane
są do listwy najczęściej dzięki specjalnym sztyftom,
zamontowanym w listwie tuż przy jej krawędzi (za
sztyft zaczepiane jest ucho piszczałki), choć spotyka się również przypadki przywiązywania piszczałek
do listwy za pomocą tasiemek, sznurków, itp.
█ lejek, zob.  noga piszczałki języczkowej
█ lejkowata
piszczałka,
zob.  piszczałka antykoniczna
■ listwa
stabilizacyjna
piszczałek
w prospekcie
41
L/
█ łamana
klapa, zob. wentyl klapowy łamany
█ łamana
klawiatura,
zob. klawiatura łamana
█ łamana
oktawa, zob.  oktawa łamana
█ łamana
piszczałka,
zob. piszczałka gierowana
█ łamany
korpus, zob.  korpus gierowany
█ łamany
wentyl klapowy,
zob. wentyl klapowy łamany
█ łamany
zawór, zob.  wentyl klapowy łamany
█ ławeczka
piszczałkowa,
zob. ławka piszczałkowa
█ ławka, ławka ustawiona przy  stole gry, umoż-
liwiająca siedzącemu na niej  organiście swobodną
grę na wszystkich  klawiaturach.
█ ławka
odlewnicza, urządzenie stosowane w zakładach organmistrzowskich i piszczałkarskich, służące do wytwarzania tradycyjną metodą blachy cynowej.
█ ławka
piszczałkowa, fajfenbret <z niem.>, ła-
weczka piszczałkowa, podpora piszczałek, statyw, specjalnie skonstruowany
(najczęściej drewniany) stelaż, przymocowany do  wiatrownicy, utrzymujący w odpowiednim
położeniu ustawione
na niej piszczałki
(zwłaszcza większe).
■ ławka piszczałkowa
█ łącznik, zob.  połączenie
█ łącznik
zbiorowy, urządzenie włączające równocześnie grupę  głosów organowych (kombinację), sterowane osobnym kluczem, przyciskiem,
itp.
█ łożysko
zasuwowe, część  wiatrownicy tonowej; rowek (utworzony przez sąsiednie  prowadnice
zasuwowe), w którym umieszczona jest zasuwa rejestrowa.
█ łożysko, 1. element mechaniczny mocujący i po-
zwalający na odpowiednie poruszanie się elementów
 traktury, np. różnego rodzaju  dźwigni (zgrupowanych w grzebieniach), klawiszy, zasuw rejestrowych, itp.; 2. łożysko języczka, zob.  rynienka.
█ łódka, zob.  rynienka
42
M
█ magazyn, rezerwuar, część  miecha magazyno-
wego lub samodzielny zbiornik sprężonego powietrza
współpracujący z dmuchawą (zbiornik o takiej samej konstrukcji jak magazyn w miechu dwuczęściowym, pozbawiony miecha czerpakowego).
█ magazynowy
miech,
zob.  miech magazynowy
█ małe
organy, zob.  organy małe
█ mały
█ manuał <z łac. manus = ręka> (błędnie: manuał
nożny! lub manuał pedałowy!), klawiatura manuałowa, klawiatura ręczna, klawiatura przystosowana
do obsługiwania jej rękami, z dwoma szeregami
klawiszy tj. „białych”  klawiszy diatonicznych
oraz klawiszy chromatycznych najczęściej „czarnych” (choć czasem – zwłaszcza w dawnych instrumentach – kolory te stosowane są na odwrót); w organach występuje od jednego do kilku manuałów
umieszczonych jeden nad drugim (numeracja manuałów zaczyna się od najniżej położonego) poziomo lub
w razie potrzeby (dla zwiększenia wygody w czasie
gry) nachylonych pod pewnym kątem; w manuałach
występuje różna liczba klawiszy np. 49 klawiszy Cc3 (4 oktawy), 58 klawiszy C-a3, 61 klawiszy C-c4 (5
oktaw), od dołu klawiatura manuałowa najczęściej
rozpoczyna się od klawisza C, choć zdarzają się również inne przypadki,
przy czym szczególną
uwagę należy zwrócić
na stosowanie w dawnych organach niepełnej najniższej oktawy,
np. oktawy krótkiej lub oktawy ła■ manuał
manej.
█ manuałowy
głos, zob. głos manuałowy
█ manubria, zob.  manubrium
█ manubrium [l.p. to manubrium, l.mn. te manu-
bria], 1. cięgło rejestrowe, cug [l.mn. cugi], głos,
klucz registrowy, klucz rejestrowy, przyrząd rejestrowy, regestr, register, rejestr, włącznik głosu, włącznik
rejestru, wyciąg registrowy, wyciąg rejestrowy, dźwignia, bądź uchwyt sterowany ręcznie, umieszczony w
stole gry  organów, służący do włączania lub wyłączania  głosu organowego; w niektórych przypadkach do utrzymywania manubriów w wybranym
położeniu konieczne jest stosowanie specjalnych zaczepów (czasem również samo cięgło rejestrowe jest
odpowiednio nacięte, co umożliwia zahaczenie go o
taki zaczep); określenia 'manubria' używa się raczej
tylko w stosunku do włączników rejestrów stosowanych w mechanicznej trakturze rejestrowej – w takim
przypadku manubria są widocznymi w stole gry zakończeniami cięgieł – początkowych elementów większych zespołów mechanicznych zastosowanych w trakturze; 2. cięgło sprzęgające, klucz sprzęgający,
dźwignia (bardzo często o takim samym kształcie
jak klucz rejestrowy), uchwyt bądź przycisk sterowany
ręcznie, umieszczony w stole gry  organów, służący do włączania lub wyłączania  połączenia.
■ manubria (klucze rejestrowe, registry)
█ maszyna
pneumatyczna, 1. rama w której zamontowana jest grupa dźwigni Barkera (obsługujących np. całą  klawiaturę), ułożonych obok siebie,
często również na kilku poziomach, zasilanych ze
wspólnych kanałów doprowadzających powietrze do
ich mieszków; 2. określenie używane w stosunku do
pojedynczej dźwigni Barkera.
█ maszynka, ustawiona w dogodnym miejscu do-
■ manuały
█ manuałowa
mikstura,
zob.  mikstura manuałowa
█ manuałowe
cięgło, zob. abstrakt
datkowa wiatrownica, stosowana w przypadku braku wystarczającej ilości miejsca do ustawienia wszystkich piszczałek na wiatrownicy głównej, maszynka
sterowana jest pneumatycznie lub elektro-pneumatycznie przez wiatrownicę macierzystą.
43
█ mechaniczna
traktura,
zob. traktura mechaniczna
█ mechaniczno-pneumatyczna
█ membrankowy
zawór,
zob. zawór membrankowy
zob. traktura mechaniczno-pneumatyczna
traktura,
zawór,
█ mechaniczne
█ menzura <łac. mensura = miara>, 1. w najpow-
tremolo,
zob. tremolo mechaniczne
█ mechaniczny
rejestr,
zob. rejestr mechaniczny
█ mechaniczny
zespół,
zob. zespół mechaniczny
█ mechaniki
rama,
zob. osiownica
█ mechanizm
bloko-
wy, mechanizm krążkowy,
1. mechanizm zbudowany z
 bloków i linki bądź sznurka, będący częścią  regulatora
samoczynnego
współpracującego z  miechem; 2. zob. traktura z
linkami.
■ mechanizm blokowy
█ mechanizm
gry, zob. traktura
█ mechanizm
krążkowy,
zob. mechanizm blokowy
█ mechanizm
rejestrowy,
zob. traktura rejestrowa
█ membranowy
szechniejszym, ogólnym znaczeniu: stosunek średnicy
 piszczałki do jej długości – zależność mająca bezpośredni wpływ na barwę i siłę dźwięku wydawanego
przez piszczałkę; 2. w odniesieniu do piszczałek
wargowych: długość i szerokość korpusu oraz wymiary wycięcia i szczeliny; określenie używane
ogólnie w stosunku do grupy parametrów zapewniających  piszczałce właściwe brzmienie; 3. w odniesieniu do piszczałek języczkowych: długość i szerokość  tuby rezonansowej (menzura tuby) oraz
wymiary języczka (menzura języczka); określenie używane ogólnie w stosunku do grupy parametrów
zapewniających piszczałce właściwe brzmienie; 4.
w odniesieniu do głosu organowego: zespół parametrów (m.in. dotyczących wymiarów poszczególnych
części  piszczałek) decydujących o właściwych
 wysokościach dźwięków wydawanych przez kolejne piszczałki głosu (np. odległości półtonowe w
skali równomiernie temperowanej) oraz o jednolitej
 barwie i wyrównanym natężeniu wszystkich
piszczałek wchodzących w skład głosu; 5. stosunek
szerokości (średnic) dwóch piszczałek, które wydają dźwięki o wysokościach różniących się o oktawę (wyrażających się stosunkiem 1:2); w tym znaczeniu występują dwie główne grupy menzur: menzury
stałe (wśród których swego rodzaju wzorcem jest
 menzura normalna) oraz  menzury zmienne.
transmisja,
zob. transmisja melodii
języczka, wymiary  języczka w
 piszczałce języczkowej, tj. jego szerokość, grubość
i długość; szerokość i grubość wyznaczane są w oparciu o umownie przyjęte wymiary języczka dla dźwięku
c0 (szerokość: 11,1mm, grubość: 0,41mm) oraz stosunek tych wymiarów dla piszczałek odległych o oktawę
– dla szerokości przyjmuje się stosunek 10:14, dla
grubości natomiast 1:  2 (zob.  menzura normalna); długość języczka nie jest normalizowana w podobny sposób (zależy od wielu czynników m.in. szerokości, grubości, sprężystości metalu z którego jest wykonany, siły zadęcia, kształtu, itp.).
█ membrana, zob.  membranka
█ menzura
█ mechanizm
sprzęgający,
zob. traktura połączeń
█ ”melodia”
połączenie,
█ Melodiekoppel <niem.>,
█ melodii
█ membranka, membrana, wykonany najczęściej
z elastycznej skóry element (stosowany m.in. w  zaworach), który pod wpływem sprężonego powietrza może się odkształcać, powodując określony skutek
np. otwieranie czy zamykanie otworów którymi przepływa sprężone powietrze (zob. zawór membrankowy, mieszek membrankowy).
█ membrankowy
mieszek,
zob. mieszek membrankowy
44
█ menzura
normalna, normalna menzura, NM,
1. w piszczałkach wargowych wzorzec menzury
stałej (wprowadzony w 1927 roku przez Komisję Organową zebraną we Freiburgu), której podstawą (dla
budowy  głosu organowego o wyrównanej  barwie i  natężeniu) jest umowne przyjęcie dla C wielkiego (w przypadku piszczałek o przekroju okrągłym)
średnicy  piszczałki równej 155,5mm, oraz stosunku
średnic piszczałek oddalonych o oktawę równego:
4
1:  8≈1 :1,6818, a także wymiarów wycięcia (które od nazwy menzury określane jest wycięciem normalnym) równych: ¼ x ¼ co oznacza, że szerokość
wycięcia równa jest ¼ obwodu piszczałki, wysokość
wycięcia natomiast to ¼ jego szerokości, a tym samym
1/16 obwodu piszczałki; dla piszczałek o przekroju
prostokątnym wg NM przyjmuje się, że aby miała ona
takie same właściwości co piszczałka o przekroju
okrągłym, jej dłuższy bok musi być równy średnicy
(d) piszczałki okrągłej, bok krótszy natomiast – ¼ obwodu tej piszczałki tzn. πd/4 (w takim przypadku stosunek boku dłuższego do krótszego wynosi ok. 1,27);
2. w  piszczałkach języczkowych, umownie przyjęta norma dotycząca wymiarów i zależności między
wymiarami  języczków (zob.  menzura języczkowa) oraz  tub rezonansowych (zob.  menzura
tuby) w piszczałkach odległych o oktawę; zgodnie z tą
menzurą (która jest  menzurą stałą) stosunki średnic
tub piszczałek odległych o oktawę wynoszą: dla  tub
lejkowatych – 10:14 (górne średnice tub), dla  tub
cylindrycznych – 10:12, wymiary  języczków odbijających związane są natomiast zależnościami oktawowymi: szerokości – 10:14, grubości – 1:  2 .
█ menzura
stała, menzura stosowana przy budowie  głosów organowych, której podstawą jest
stały stosunek szerokości  piszczałek, tj. ich  korpusów, a w przypadku  piszczałek języczkowych
również języczków, obowiązujący we wszystkich
oktawach, między wszystkimi interwałami: c:c1 jak
c1:c2, c:cis jak cis:d, c:d jak d:e itd.; jedną z najpopularniejszych odmian menzury stałej jest  menzura
normalna (por.  menzura zmienna).
█ menzura
szerokościowa, liczba określająca
stosunek wewnętrznej średnicy korpusu piszczałki
(D) do jego długości (L); wyróżnia się trzy zasadnicze
grupy menzur szerokościowych (które mogą być dzielone jeszcze bardziej szczegółowo): szeroka – D/L
równe od 0,08 do 0,1, średnia – od 0,06 do 0,07, wąska – od 0,04 do 0,05 (zob. szerokość korpusu).
█ menzura
tuby, 1. szerokość i długość tuby rezonansowej, ustalana w oparciu o normy przyjęte
umownie dla  tub lejkowatych i tub cylindrycznych; 2. zależność między szerokościami tub  piszczałek odległych o oktawę.
█ menzura
zmienna, menzura stosowana przy
budowie  głosów organowych, która opiera się na
zmiennym stosunku zachodzącym między średnicami
piszczałek danego głosu; menzurę zmienną tworzy
się np. przez połączenia w jedną całość fragmentów
kilku  menzur stałych, bądź też przez obliczenie jej
w inny sposób (por. menzura stała).
█ menzur
przebieg, zob. przebieg menzur
█ metalowa
piszczałka,
zob.  piszczałka metalowa
█ metalowy
mieszek, zob. mieszek metalowy
█ miech, 1. część układu zasilania  organów w
sprężone powietrze; urządzenie służące do sprężania powietrza i gromadzenia go pod określonym
ciśnieniem, w celu zaopatrywania w nie piszczałek, elementów  traktury oraz innych urządzeń w
organach; wyróżnia się dwa główne typy miechów:
miechy jednoczęściowe i miechy dwuczęściowe;
2. określenie często stosowane współcześnie w odniesieniu do  rezerwuaru (w którym sprężone powietrze jest tylko magazynowane pod określonym, stałym ciśnieniem) współpracującego z dmuchawą
elektryczną (zob.  organy).
█ miecha
dźwignia, zob.  dźwignia miecha
█ miech
amortyzacyjny, amortyzator, miech
wyrównawczy, regulator, niewielki miech klinowy
lub miech poziomy,
montowany na długim
kanale powietrznym
w pozycji poziomej lub
pionowej (w zależności
od sposobu zamontowania odpowiednio obciążony, albo dociskany sprężyną); miech amortyzacyjny stale wypełniony
jest powietrzem dopływającym doń z kanału na
którym jest zamontowany, w przypadku nagłego
poboru większej ilości
powietrza z tego kanału, ■ amortyzator pionowy
powietrze z amortyzatora
uzupełnia
powstający
a
niedobór, co zapobiega
b
tym samym chwilowym
c
wahaniom ciśnienia powietrza w dużych instrumentach, w których od■ miech amortyzacyjny poległości między wiaziomy: a – obciążenie miesztrownicami i miecha- ka, b – amortyzator, c – kami są znaczne.
nał powietrzny.
█ miecha
opona,
zob.  opona miecha
█ miecha
poszycie, zob.  poszycie miecha
█ miech
bezoponowy,  miech o konstrukcji niewymagającej stosowania  opony (zob. miech
skrzyniowy).
█ miech
cylindrowy,  miech tłokowy o przekro-
ju cylindrycznym.
█ miech
czerpakowy, czerpak, miech robotniczy,
miech zasilający, podawacz, pompa, miech (bardzo
często miech klinowy) będący najczęściej elementem składowym  miecha dwuczęściowego, napędzany ręcznie bądź nożnie przez kalikanta, używany
do sprężania powietrza i tłoczenia go do magazynu
stabilizującego ciśnienie; dużo rzadziej spotyka się
grupy czerpaków będących samodzielnymi miechami
(tzn. niewspółpracującymi z rezerwuarem), tłoczącymi
45
powietrze wspólnym
 wiatrownic.
█ miech
kanałem
bezpośrednio
do
książkowy, por.  miech kowalski,  miech poziomy, miech skrzyniowy).
dwuczęściowy, typ  miecha, w którym
wyróżnia się dwie główne części składowe, tzn. urządzenie sprężające powietrze ( miech czerpakowy)
oraz element magazynujący to powietrze pod odpowiednim ciśnieniem ( magazyn,  rezerwuar);
rodzaje miechów dwuczęściowych:  miech magazynowy,  miech pływakowy (zob.  miech, por.
 miech jednoczęściowy).
a
b
c
g
h
d
e
f
i
■
miech klinowy: a – dźwignia, b – obciążnik, c – płyta
wierzchnia (wieko), d – zawias strunowy, e – zawór kierunkowy (odprowadzający), f – kanał wylotowy, g – fałda,
h – zawór kierunkowy (ssący), i – płyta dolna.
b
a
■ miech dwuczęściowy:
a – miech czerpakowy,
b – magazyn (rezerwuar)
/foto: Katalog Aug. Laukhuff
GmbH & Co/
█ miech
horyzontalny, określenie używane w odniesieniu do miecha poziomego, miecha magazynowego lub miecha pływakowego.
█ miech
jednoczęściowy, typ miecha, który
spełnia równocześnie dwie funkcje, tj.: spręża powietrze i gromadzi je pod określonym  ciśnieniem; dla
otrzymania ciągłego dopływu powietrza o stabilnym
ciśnieniu konieczna jest współpraca przynajmniej
dwóch miechów jednoczęściowych (jeden z nich musi
tłoczyć powietrze do kanału wylotowego w czasie gdy
drugi zasysa powietrze z zewnątrz itd.); rodzaje miechów jednoczęściowych: miech kowalski, miech
klinowy, miech poziomy, miech skrzyniowy
(zob.  miech, por. miech dwuczęściowy).
a
b
■ miech klinowy (fazy pracy): a – zasysanie powietrza (wieko miecha unoszone jest pod wpływem siły zewnętrznej
działającej na dźwignię), b – tłoczenie powietrza do kanału
wylotowego (wieko opada pod wpływem ciężaru obciążnika).
a
b
c
d
e
f
g
█ miech
jednofałdowy, miech (najczęściej
 miech klinowy), w którym płyta górna i dolna połączone są jedną fałdą (por. miech wielofałdowy).
█ miech
klinowy, stosowany od połowy XV wieku
 miech jednoczęściowy, który widziany z boku ma
kształt klina (badź też – zwłaszcza w przypadku
 miecha wielofałdowego – przypomina niedomkniętą księgę, stąd również określenie miech książkowy), skonstruowany z dwóch prostokątnych płyt
drewnianych połączonych ze sobą: wzdłuż jednej krawędzi  zawiasem strunowym, wzdłuż pozostałych
natomiast (z boku i od przodu) fałdami; jedna z płyt
miecha jest nieruchoma, druga natomiast (na ogół dodatkowo obciążona lub dociskana sprężyną) może być
odchylana pod pewnym kątem, co powoduje zmianę
objętości  miecha i umożliwia sprężanie zgromadzonego w nim powietrza oraz tłoczenie go do organów; otwory wlotowy i wylotowy w miechu zabezpieczone są odpowiednimi zaworami kierunkowymi,
tj.  zaworem ssącym oraz zaworem odprowadzającym; w zależności od ilości fałd łączących płyty
miecha klinowego wyróżnia się  miechy jednofałdowe oraz  miechy wielofałdowe (zob.  miech
46
■ miech
korbowy: a – rusztowanie miecha, b – magazyn,
c – miechy czerpakowe, d – dźwignia miecha czerpakowego, e – koło zamachowe, f – wał korbowy, g – rękojeść
koła zamachowego.
█ miech
korbowy, zespół połączonych ze sobą kilku miechów klinowych ( miechów czerpakowych), napędzanych za pomocą koła zamachowego
poruszanego ręcznie (za pomocą  korby) przez
 kalikanta, tłoczących powietrze do wspólnego kanału lub do  magazynu; konstrukcja napędu (m.in.
zastosowanie wału korbowego) zapewnia odpowiednią
synchronizację pracy wszystkich czerpaków tak, aby w
czasie tłoczenia powietrza przez jeden z nich, następny zasysał powietrze itd., co pozwala na zminimalizowanie wahań ciśnienia na wyjściu układu miechów.
█ miech
kowalski, stosowany w organach do połowy XV wieku niewielki miech klinowy, w którym
obydwie deski (górna i dolna) połączone są skórzanym, nieusztywnionym fałdem.
█ miech
książkowy, określenie używane w odnie-
sieniu do  miecha klinowego (zwłaszcza miecha
wielofałdowego), który widziany z boku przypomina
niedomkniętą księgę.
█ miech
magazynowy, miech rezerwuarowy,
miech horyzontalny, 1. stosowany od początku XIX
wieku  miech dwuczęściowy składający się z  magazynu, którego konstrukcja przypomina dwa połączone ze sobą  miechy poziome, (dodatkowo stabilizowane specjalnym zawiasem, który uniemożliwia
przechylenie się pełnego magazynu) oraz podawacza (zamocowanego od spodu magazynu) o konstrukcji zbliżonej do konstrukcji miecha klinowego
lub  miecha poziomego z ruchomą płytą dolną; czerpak miecha magazynowego wyposażony jest w wymagane  zawory kierunkowe, tj.  zawór odprowadzający znajdujący się w dnie magazynu oraz zawór ssący zamontowany w ruchomej, dolnej płycie
podawacza; ciśnienie panujące w magazynie regulowane jest poprzez odpowiednie obciążenie (specjalnymi ciężarkami lub np. cegłami) górnej jego płyty
( wieka); w płycie górnej znajduje się również zawór bezpieczeństwa chroniący rezerwuar przed
zniszczeniem, które mogłoby być skutkiem zgromadzenia w jego wnętrzu zbyt dużej ilości sprężonego
powietrza i wytworzenia się w związku z tym zbyt wysokiego ciśnienia (por. miech pływakowy);
2.
określenie używane czasem w odniesieniu do samego
rezerwuaru (bez miecha czerpakowego), współpracującego z dmuchawą.
a
█ miech
piętrowy, zob. miechy piętrowe
█ miech
pływakowy, stosowany od początku XX
wieku miech dwuczęściowy o budowie zbliżonej do
budowy  miecha magazynowego; konstrukcja podawacza (zamocowanego od spodu magazynu) zbliżona jest do konstrukcji miecha klinowego lub
miecha poziomego z ruchomą płytą dolną;  magazyn zbudowany jest z dwóch skrzyń drewnianych:
zewnętrznej oraz umieszczonej w jej wnętrzu mniejszej skrzyni wewnętrznej (skrzynia wewnętrzna jest na
ogół dość płytka); obydwie skrzynie nie stykają się ze
sobą a połączone są skórzaną  fałdą (zamykającą
przestrzeń, w której gromadzi się sprężone powietrze)
oraz  ramkami stabilizacyjnymi pozycjonującymi
skrzynię wewnętrzną względem zewnętrznej, co pozwala na swobodne (bez wzajemnego ocierania się)
unoszenie się skrzyni wewnętrznej (pływanie na sprężonym powietrzu) w zależności od stopnia wypełnienia rezerwuaru; podobnie jak w  miechu magazynowym występują tutaj również: zawór odprowadzający, zawór ssący oraz  zawór bezpieczeństwa (zob.  ramka stabilizacyjna, por.  miech
magazynowy).
■ miech pływakowy:
a
a
b c
b
b
c
c
a – wierzch magazynu
(wieko, skrzynia we
wnętrzna), b – fałda,
c – skrzynia zewnętrz
na.
GmbH & Co/
d
e
d
g
e
h
f
h
i
j
f
g
k
i
j
l
m
k
■ miech magazynowy: a – obciążnik, b – płyta górna magazynu (wieko), c – zawór bezpieczeństwa, d – magazyn (rezerwuar), e – fałda, f – kanał wylotowy, g – dno magazynu,
h – zawór kierunkowy (wpuszczający powietrze z czerpaka
do magazynu), i – miech czerpakowy, j – zawór kierunkowy
ssący, k – dźwignia.
■
zawias stabilizujący
w miechu magazyno
wym
GmbH & Co/
█ miechownia, kalkownia, osobne pomieszczenie
w którym znajdują się miechy zasilające organy.
■ miech pływakowy: a – obciążnik, b – płyta górna magazynu (wieko, skrzynia wewnętrzna), c – zawór bezpieczeństwa, d – fałda, e – magazyn (rezerwuar), f – ramka stabilizacyjna, g – kanał wylotowy, h – skrzynia zewnętrzna,
i – zawór kierunkowy (wpuszczający powietrze z czerpaka
do magazynu), j – dno magazynu, k – miech czerpakowy,
l – zawór kierunkowy ssący, m – dźwignia.
█ miech
poziomy, miech horyzontalny, miech
jednoczęściowy którego górna płyta ( wieko) stale
utrzymywana jest w położeniu poziomym, równolegle
do płyty dolnej (por. miech klinowy); płyty miecha
nie mają (jak w miechu klinowym) wspólnej ani jednej
krawędzi, ze wszystkich stron natomiast połączone są
ze sobą  fałdami (por. miech klinowy,  miech
skrzyniowy).
47
c
b
a
d
g
e
f
■
miech poziomy: a – dźwignia, b – obciążnik, c – płyta
wierzchnia (wieko), d – fałda, e – zawór kierunkowy (ssący), f – zawór kierunkowy (odprowadzający), g – kanał wylotowy
a
b
■ miech poziomy (fazy pracy): a – zasysanie powietrza
(wieko miecha unoszone jest pod wpływem siły zewnętrznej
działającej na dźwignię), b – tłoczenie powietrza do kanału
wylotowego (wieko opada pod wpływem ciężaru obciążnika)
█ miech
pudełkowy, zob.  miech skrzyniowy
█ miech
rezerwuarowy,
zob. miech magazynowy
█ miech
robotniczy, zob. miech czerpakowy
a
b
c
a
b
skrzyniowy (fazy pracy): a – zasysanie powietrza
(skrzynia wewnętrzna unoszona jest pod wpływem siły zewnętrznej działającej na strzemię), b – tłoczenie powietrza
do kanału wylotowego (tłok opada pod wpływem własnego
ciężaru)
■ miech
█ miech
szufladowy, zob. miech skrzyniowy
█ miech
tłokowy,  miech o przekroju czworobocznym lub cylindrycznym ( miech cylindrowy), w
którym występuje ruchomy element – tłok poruszający się w jego wnętrzu i powodujący sprężanie powietrza (zob.  miech skrzyniowy).
e
wielofałdowy, miech książkowy,
 miech (najczęściej  miech klinowy), w którym
płyta górna i dolna połączone są przynajmniej dwoma
 fałdami (por.  miech jednofałdowy)
f
█ miech
d
g
h
i
j
k
■
miech skrzyniowy: a – krążek mechanizmu blokowego,
b – lina, c – prowadnica, d – rolka, e – skrzynia wewnętrzna
(tłok), f – uszczelnienie skórzane, g – skrzynia zewnętrzna,
h – strzemię, i – zawór kierunkowy (ssący), j – zawór kierunkowy (odprowadzający), k – kanał wylotowy
█ miech
skrzyniowy, miech pudełkowy, miech
szufladowy, wprowadzony na przełomie XVI/XVII
wieku (pojawiający się ponownie ok. połowy XVIII
w.)  miech jednoczęściowy  bezoponowy (odmia48
na miecha tłokowego) zbudowany z dwóch skrzyń:
zewnętrznej z  zaworem ssącym i  zaworem odprowadzającym, oraz skrzyni wewnętrznej, która poruszając się w górę (pod wpływem siły rąk bądź nóg
 kalikanta) i w dół (pod wpływem siły ciężkości)
powoduje sprężanie powietrza w przestrzeni ograniczonej obydwoma skrzyniami (skrzynia wewnętrzna
pełni funkcję  tłoka); obydwie skrzynie są do siebie
ściśle dopasowane rozmiarami i dodatkowo uszczelnione skórą; stabilizację pionową poruszającej się
skrzyni wewnętrznej zapewniają odpowiednie prowadnice (por.  miech klinowy, miech poziomy).
█ miech
wyrównawczy,
zob. miech amortyzacyjny
█ miechy
piętrowe, zespół miechów klinowych
(miechów czerpakowych) umieszczonych na specjalnym rusztowaniu jeden nad drugim, połączonych ze
sobą tak, że wszystkie z nich tłoczą powietrze do
wspólnego kanału lub do magazynu; miechy piętrowe, w zależności od ilości czerpaków, obsługuje jeden
bądź kilku kalikantów, których odpowiednio zsynchronizowana praca (jeden miech tłoczy powietrze w
czasie gdy drugi zasysa, itd.) pozwala na zminimalizowanie wahań ciśnienia na wyjściu układu  miechów
(w kanale zbiorczym, wylotowym).
e
a
f
b
a
b
c
■ mieszki sterujące zaworami stożkowymi: a – mieszek bez
c
śruby regulacyjnej (stan spoczynkowy), b – mieszek ze śrubą regulacyjną (stan spoczynkowy), c – mieszek ze śrubą regulacyjną (stan pracy)
d
g
h
■
miechy piętrowe (z nożnym napędem czerpaków):
a – kanały doprowadzające powietrze z czerpaków do kanału zbiorczego, b – rusztowanie, c – dźwignie, d – trep,
e – cięgło, f – miechy czerpakowe, g – oś obrotu dźwigni,
h – wylot kanału zbiorczego.
█ miech
a
b
■ mieszek sterujący zaworem stożkowym: a – mieszek
opróżniony (stan spoczynkowy), b – mieszek wypełniony
sprężonym powietrzem (zawór uniesiony).
zasilający, zob.  miech czerpakowy
█ miedź (Cu), metal stosowany jako materiał do bu-
dowy piszczałek organowych.
█ mieszany
■ mieszki sterujące zaworami stożkowymi
głos, zob.  głos mieszany
a
f
system traktury pneumatycz-
b
g
nej, zob.  system mieszany traktury pneumatycz-
c
h
d
i
e
j
█ mieszany
nej
█ mieszek, jeden z podstawowych elementów stoso-
wanych w  trakturze pneumatycznej (lub  trakturze ektro-pneumatycznej), który będąc napełnianym bądź opróżnianym wykonuje pracę związaną z
otwieraniem różnego rodzaju  zaworów lub przesuwaniem zasuw rejestrowych; ze względu na sposób
funkcjonowania wyróżnia się dwa typy mieszków:
mieszki napełniane oraz mieszki opróżniane;
pod względem konstrukcji wyróżnia się m.in.:
mieszki klinowe, mieszki poziome, mieszki
cylindryczne, mieszki teleskopowe, a także mieszki w kształcie niewielkich, płaskich woreczków
( mieszki membrankowe), które stosowane są głównie do sterowania  zaworami stożkowymi; te ostatnie mieszki wykonywane są jako woreczki ze skóry
lub tworzywa sztucznego, ze wzmocnionymi krawędziami, z otworem od spodu oraz z prostokątnym kawałkiem sztywnego materiału (np. preszpanu) zamocowanym na wierzchu mieszka (na tej sztywnej płaszczyźnie spoczywa zawór stożkowy, którym porusza
mieszek); mieszki tego typu montowane są często całymi grupami na  konduktach, którymi napływa zasilające je powietrze, a efektywność działania tych elementów można na ogół regulować za pomocą specjalnych śrub regulacyjnych, których wkręcanie bądź
wykręcanie wpływa na szybkość unoszenia i opadania
mieszka (spotyka się również rozwiązania bez śrub regulacyjnych).
■
mieszek cylindryczny z zaworem wypuszczającym (stan
spoczynkowy i stan pracy układu): a – zawór wypuszczający
(zamykający otwór wylotowy), b – górny krążek, c – pierścień z elastycznej skóry (mieszek), d – dolny krążek, e – rurka prowadząca do sterującego zaworu wypuszczającego,
f – otwór wylotowy (prowadzący do odbiornika), g – komora wypełniona sprężonym powietrzem, h – sprężyna wspomagająca działanie mieszka, i – otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączący komorę z wnętrzem mieszka,
j
– śruba regulacyjna
█ mieszek
cylindryczny,  mieszek opróżniany
zbudowany z dwóch sztywnych krążków połączonych
pierścieniem z elastycznej skóry, najczęściej z zamontowaną wewnątrz sprężynką; jeden z krążków (na ogół
górny) połączony jest z elementem (np. krążkiem ze
skóry lub filcu) pełniącym funkcję zaworu (w niektórych przypadkach może to być  zawór dwufunkcyjny), w drugim krążku natomiast (najczęściej dolnym) znajdują się dwa otwory: jeden z otworów łączy
wnętrze mieszka z komorą, w której jest on zamontowany (obecność tego otworu powoduje wyrównanie
ciśnienia powietrza na zewnątrz mieszka i w jego wnętrzu – w stanie spoczynkowym układu), przez drugi
otwór natomiast powietrze z wnętrza mieszka może
ulatywać na zewnątrz (po otwarciu odpowiedniego zaworu), a sam mieszek kurcząc się w takim momencie
pod wpływem ciśnienia otaczającego go powietrza
otwiera zawór wpuszczający je do odbiornika – sytu49
acja ta odpowiada wyprowadzeniu układu ze stanu
spoczynkowego (analogicznie funkcjonuje mieszek
membrankowy);  śruba regulacyjna, która umożliwia zmianę przepustowość jednego z kanalików służy
do optymalizacji działania układu.
a
b
■ mieszek cylindryczny (zasada sterowania za pomocą zaworu wypuszczającego); a – stan spoczynkowy (zawór sterujący zamknięty, powietrze nie dopływa do piszczałki), b –
stan pracy (zawór sterujący otwarty, powietrze dopływa do
piszczałki)
a
f
b
g
c
h
d
i
lub filcu) pełniący
funkcję  zaworu (w
niektórych przypadkach może to być
 zawór dwufunkcyjny), w klocku będącym podstawą za- ■ mieszek membrankowy
woru znajdują się dwa
otwory: jeden z nich łączy wnętrze mieszka z komorą,
w której jest on zamontowany (wyrównanie ciśnienia
powietrza na zewnątrz mieszka i w jego wnętrzu – stan
spoczynkowy), przez drugi otwór natomiast powietrze
z wnętrza mieszka może ulatywać na zewnątrz (po
otwarciu odpowiedniego zaworu), a sam mieszek kurcząc się w takim momencie pod wpływem ciśnienia
otaczającego go powietrza otwiera zawór wpuszczający je do odbiornika – sytuacja ta odpowiada wyprowadzeniu układu ze stanu spoczynkowego (analogicznie funkcjonuje mieszek cylindryczny);  śruba
regulacyjna, która umożliwia zmianę przepustowość
jednego z kanalików służy do optymalizacji działania
układu; 2. membrana, termin używany sporadycznie
jako określenie  mieszka ( mieszka napełnianego)
o kształcie spłaszczonego woreczka, służącego do
unoszenia zaworu stożkowego.
e
■
mieszek cylindryczny z zaworem dwufunkcyjnym (stan
spoczynkowy i stan pracy układu): a – śruba regulacyjna;
b – otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączący komorę z wnętrzem mieszka, c – górny krążek, d – pierścień z
elastycznej skóry (mieszek), e – zawór dwufunkcyjny,
f
– rurka prowadząca do zaworu sterującego (wypuszczającego), g – komora wypełniona sprężonym powietrzem,
h – dolny krążek, i – kanał prowadzący do odbiornika
█ mieszek
klinowy, mieszek stosowany najczęściej w miejscach traktury, w których konieczne
jest pokonywanie większych oporów, zbudowany z
dwóch płytek prostokątnych złączonych wzdłuż jednej
krawędzi (np. zawiasem strunowym), wdłuż pozostałych natomiast (tzn. od przodu i po bokach) połączonych skórą usztywnioną np. tekturą (zob.  fałda);
napełnianie mieszka powoduje unoszenie jego
 wieczka co sprawia,
że cały mieszek przyjmuje kształt klina;
mieszek klinowy może
funkcjonować zarówno jako  mieszek napełniany jak i  mieszek opróżniany.
■ mieszek klinowy
█ mieszek
membrankowy, kieszonka, mieszek
membranowy, 1.  mieszek opróżniany, którego
głównym elementem jest wykonana z elastycznej skórki (lub z tworzywa sztucznego) membranka, przyklejona do specjalnie wydrążonego klocka; wewnątrz
takiego urządzenia najczęściej zamontowana jest sprężynka wspomagająca jego działanie; do membranki od
góry przymocowany jest element (np. krążek ze skóry
50
a
f
b
g
c
h
d
i
e
j
■
mieszek membrankowy (stan spoczynkowy i stan pracy
układu): a – piszczałka (odbiornik), b – komora wypełniona
sprężonym powietrzem, c – sprężyna, d – drewniany klocek
z wgłębieniem, e – rurka prowadząca do zaworu sterującego
(wypuszczającego), f – rurka prowadząca do odbiornika,
g – zawór, h – membranka ze skóry lub tworzywa sztucznego, i – otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączący komorę z wnętrzem mieszka, j – śruba regulacyjna
█ mieszek
metalowy, metalowy cylinderek z poruszającym się w jego wnętrzu tłoczkiem; urządzenie
którym sporadycznie próbuje się zastąpić tradycyjny
 mieszek skórzany, a którego konstrukcja niewiele
ma z nim wspólnego, jednak ze względu na analogie
działania używane bywa w tym przypadku tradycyjne
określenie 'mieszek'; mieszek metalowy funkcjonuje
na takiej samej zasadzie jak mieszek cylindryczny
sprzężony z  zaworem wpuszczająco-wypuszczającym.
a
f
b
g
█ mieszek
podciśnieniowy,
zob.  mieszek opróżniany
█ mieszek
c
h
d
e
■ mieszek metalowy z zaworem dwufunkcyjnym (stan spoczynkowy i stan pracy układu): a – śruba regulacyjna; b –
otwór (o przepustowości regulowanej śrubą) łączący komorę
z wnętrzem mieszka, c – metalowy cylinder, d – komora wypełniona sprężonym powietrzem, e – zawór dwufunkcyjny, f
– rurka prowadząca do zaworu sterującego (wypuszczającego), g – tłoczek, h – kanał prowadzący do odbiornika
█ mieszek
nadciśnieniowy,
zob.  mieszek napełniany
█ mieszek
napełniany, mieszek nadciśnieniowy,
mieszek który w stanie spoczynkowym jest pusty, a
w momencie napełniania go sprężonym powietrzem
wykonuje pracę związaną np. z otwieraniem  zaworu lub poruszaniem innego elementu, który pośrednio
lub bezpośrednio połączony jest z wieczkiem
mieszka (por.  mieszek opróżniany).
a
b
c
d
pulsacyjny, motor pneumatyczny,
mieszek skonstruowany w ten sposób, że zasilenie
go sprężonym powietrzem powoduje powstanie
drgań jego wieczka; drgania powstają dzięki cyklicznemu otwieraniu i zamykaniu otworu w wieczku
mieszka – otworu, który przykryty jest wentylem
klapowym uchylanym np. z powodu natrafienia w
określonym położeniu na nieruchomy  czop, bądź też
z powodu drgań wywołanych przez przymocowaną
doń specjalną płaską sprężynę obciążoną ruchomym
odważnikiem (wieczko oscyluje z odpowiednią częstotliwością i amplitudą w zależności od położenia ciężarka); mieszki tego typu wykorzystywane bywają np.
jako tzw. tremolo mechaniczne, bądź też jako
mieszek roboczy stanowiący napęd dla różnego rodzaju ruchomych elementów wystroju  prospektu
( efekt wizualny).
a
b
c
d
■ mieszek pulsacyjny (mieszek klinowy) stosowany do poruszania innym mechanizmem: a – drążek przekazujący ruch
wieczka mieszka innym mechanizmom, b – wentyl klapowy,
c – czop, d – sprężyna dociskająca wentyl
a
■
mieszek napełniany, klinowy (stan spoczynkowy i stan
pracy mieszka): a – wnętrze mieszka, b – wieczko, c – zawór
dwufunkcyjny, d – komora wypełniona sprężonym powietrzem
█ mieszek
opróżniany, mieszek podciśnieniowy,
mieszek który w stanie spoczynkowym wypełniony
jest sprężonym powietrzem, a jego opróżnianie powoduje wykonywanie pracy związanej np. z otwieraniem
zaworu lub poruszaniem innym elementem, który
pośrednio lub bezpośrednio połączony jest z  wieczkiem mieszka; mieszki opróżniane montuje się zawsze
wewnątrz kanału powietrznego, co zapewnia ich odpowiednie funkcjonowanie: opróżniony z powietrza mieszek kurczy się pod wpływem otaczającego go sprężonego powietrza (por. mieszek napełniany).
a
■
b
c
mieszek opróżniany, klinowy (stan spoczynkowy i stan
pracy mieszka): a – zawór dwufunkcyjny, b – wnętrze
mieszka, c – komora wypełniona sprężonym powietrzem
b
c
d
■
mieszek pulsacyjny (mieszek poziomy) jako tremolo:
a – czop, b – mieszek pulsacyjny, c – zawór uruchamiający
tremolo, d – kanał powietrzny
█ mieszek
roboczy, zob.  mieszek wykonawczy
█ mieszek
teleskopowy, element stosowany niekiedy w nowszych  organach, służący do uszczelniania miejsc styku zasuwy rejestrowej z  klocem
piszczałkowym, zbudowany z dwóch twardych krążków (oklejonych pierścieniem np. z miękkiej skóry)
połączonych specjalną sprężyną, która je rozpiera;
każdy otwór w klocu piszczałkowym wyposażony jest
w oddzielny zamocowany na stałe mieszek teleskopowy, który rozpierając się między powierzchnią zasuwy
i spodem kloca piszczałkowego uszczelnia ten kanał
(zob. zasuwa rejestrowa).
█ mieszek
wykonawczy, mieszek roboczy,
mieszek ( mieszek napełniany, mieszek opóżniany bądź  mieszek pulsacyjny) wykonujący pracę
związaną np. z otwieraniem zaworu, poruszaniem
51
 zasuwą rejestrową, poruszaniem elementami stanowiącymi detale wystroju prospektu, itp.
█ międzyklawiaturowe
połączenie,
zob. połączenie międzyklawiaturowe
█ mikstura
nierepetująca,  mikstura w której
nie zastosowano repetycji; głos ten przebiega chromatycznie (tzn. bez powtórek) w całym zakresie.
zob. połączenie międzymanuałowe
pedałowa,  mikstura na ogół
 nierepetująca, występująca w  sekcji pedału
(brak repetycji wynika z niewielkiej rozpiętości pedału
– ok. 2,5 oktawy).
█ międzyrejestrowe
█ mikstura
█ międzymanuałowe
połączenie,
zapożyczenie,
zob. zapożyczenie międzyrejestrowe
█ międzywargowy
otwór, zob. wycięcie
█ miękka
klawiatura,
zob. klawiatura „miękka”
█ mikstura, mixtura, 1. termin dość powszechnie
używany jako ogólne określenie głosu mieszanego;
2. nazwa najważniejszego z głosów mieszanych,
którego  chóry (budowane z piszczałek  pryncypałowych) strojone są na ogół w oktawach, kwintach
rzadziej w tercjach, czasem również spotyka się chóry
septymowe lub wyższe (największe mikstury mogą
mieć nawet kilkadziesiąt chórów); głównym zadaniem
mikstur jest nadawanie ostatecznego blasku brzmieniu
organów; mikstury dzieli się na  głosy, w których
stosowana jest  repetycja (mikstury repetujące)
oraz  mikstury nierepetujące; w nazwie głosu tego
typu zawsze występuje oznaczenie informujące o ilości chórów (zob.  głos mieszany, ch); 3. zob.
 mikstura klasyczna.
█ mikstura
dzielona,  mikstura która może być
włączona dwoma oddzielnymi  kluczami rejestrowymi; są to właściwie dwie mikstury (jedna brzmiąca
niżej, druga – wyżej), z których każdej można używać
niezależnie, bądź też włączać równocześnie obydwie
części uzyskując pełne brzmienie tego głosu.
█ mikstura
klasyczna,  mikstura repetująca
zbudowana z kilku lub kilkunastu rzędów piszczałek pryncypałowych (głosów zasadniczych
oraz  głosów pobocznych, najczęściej głosów
kwintowych, rzadziej głosów tercjowych), która
używana w połączeniu z innymi  głosami, ze względu na swoją jasną, metaliczną i dźwięczną barwę dodaje blasku brzmieniu całego instrumentu; mikstury
mogą mieć stałą liczbę chórów w całym zakresie skali
bądź też różną ich liczbę w poszczególnych rejestrach głosu.
█ mikstura
manuałowa, mikstura występu-
jąca w  sekcji sterowanej jednym z  manuałów; na
ogół  repetująca, często repetująca wielokrotnie (ze
względu na ograniczenia konstrukcyjne i akustyczne).
█ mikstura
repetująca, mikstura w której zastosowano repetycję; repetycja może występować
jeden lub kilka razy w całym zakresie  głosu (mikstury manuałowe repetują zwykle wielokrotnie);
wszystkie chóry mikstury na ogół repetują w tym
samym miejscu (tzn. na tym samym klawiszu).
█ milioktawa, mO, jednostka odległości między
 dźwiękami (interwału), równa 1/1000 oktawy; jednostki tej używa się do określania rozbieżności między
interwałami w różnych  systemach dźwiękowych
(por. cent, zob. komat).
█ mixtura, zob.  mikstura
█ mm
SW, milimetr słupa
wody; jednostka ciśnienia powietrza powszechnie używana
w organmistrzostwie; 1mm
SW jest ciśnieniem powodującym powstanie jednomilimetrowej różnicy poziomów wody w dwóch ramionach rurki
wygiętej w kształcie litery
„U”, do końców której dopro- ■ ciśnieniomierz do
wadzone jest z jednej strony pomiaru w jednostpowietrze pod ciśnieniem któ- kach: mm SW
rego wartość jest mierzona, z
drugiej natomiast – powietrze pod ciśnieniem atmosferycznym (koniec ten w czasie pomiaru pozostaje
otwarty). (zob. ciśnienie, por.  stopień).
█ mO, zob.  milioktawa
█ montre, <z franc. montrer = pokazywać>  pryn-
cypał prospektowy (ustawiony w  prospekcie).
█ motor, zob.  dmuchawa
█ motor
pneumatyczny,
zob. mieszek pulsacyjny
█ multiplex, zob.  organy multiplex
█ mundsztuk, zob.  noga
█ muterka, zob.  nakrętka regulacyjna
█ muzyczny
52
chór, zob. chór muzyczny
N
█ nabrzmiewacz, zob.  szafa ekspresyjna
█ nacisk
podwójny, zob. podwójny nacisk
█ nadciśnieniowy
mieszek,
█ nakrętka, zob.  nakrętka regulacyjna
█ nakrętka
regulacyjna,
muterka, nakrętka, pupka regulacyjna, element traktury mechanicznej służący
do regulacji naciągu abstraktów, luzów  dźwigni (w
tym również klawiszy), docisku klap, skoku  zaworów stożkowych, itp.
█ nasadka, zob.  czapka
█ nastolny
█ nierepetująca
mikstura,
zob.  mikstura nierepetująca
głos, zob.  głos nierepetujący
temperacja,
█ nierównomiernie
temperowany strój,
zob.  strój nierównomiernie temperowany
█ nierównomiernie
temperowany system,
zob.  system nierównomiernie temperowany
█ nietransponujący
głos,
zob.  głos nietransponujący
■
nakrętki regulacyjne
(do regulacji naciągu
abstraktów)
pozytyw, zob. pozytyw nastolny
plitudy drgań jego źródła (zob.  dźwięk).
ton”, zob.  cięcie „na ton”
█ naturalny
pozytyw,
zob.  pozytyw nieprzenośny
zob.  temperacja nierównomierna
█ natężenie, cecha  dźwięku zależąca od  am█ ”na
█ nieprzenośny
█ nierównomierna
system,
zob.  system napełniający
mieszek,
organy,
zob.  organy nieprzenośne
█ nierepetujący
█ napełniający
█ napełniany
█ nieprzenośne
system, zob.  system naturalny
█ „na
wprost” połączenie,
zob.  połączenie “na wprost”
█ nieharmoniczny
ton,
zob.  ton nieharmoniczny
█ niema
piszczałka,
zob.  piszczałka niema
█ niemiecki
typ pedału,
zob. pedał typu niemieckiego
█ niemiecki
typ piszczałki języczkowej,
zob. piszczałka języczkowa typu niemieckiego
█ niepełny
Setzer, zob. Setzer niepełny
█ niepełny
zecer, zob. Setzer niepełny
█ NM, zob.  menzura normalna
█ noga, noga piszczałki, stopa, mundsztuk, zamoco-
wana od spodu korpusu część  piszczałki, przez
którą powietrze napływa z  wiatrownicy do wnętrza
piszczałki; noga jest częścią piszczałki, która ma bezpośredni kontakt z  klocem wiatrownicy, a znajdujący się w jej dolnej części otwór może być powiększany bądź zmniejszany (w czasie intonowania) w
celu ostatecznego wyregulowania ciśnienia powietrza
napływającego do piszczałki, a tym samym osiągnięcia
wymaganej barwy i siły jej brzmienia; otwór ten bywa
w tym celu rozwiercany, klinowany bądź zaklepywany; w niektórych przypadkach (zwłaszcza w dużych
piszczałkach) montuje się w nogach specjalne  śruby
regulacyjne bądź  przepustnice, za pomocą których
możliwe jest zmienianie ilość powietrza przepływającego przez nogę bez zmiany wielkości samego otworu wlotowego; noga piszczałki przyjmuje najczęściej
kształt walca lub odwróconego stożka, czasem również graniastosłupa, a jej długość może być ustalona w
praktycznie dowolny sposób w zależności od potrzeb
funkcjonalnych (rozmieszczenie piszczałek na wiatrownicy) bądź dekoracyjnych (zob.  noga piszczałki języczkowej,  noga piszczałki wargowej).
█ noga
piszczałki języczkowej, but, bucik,
mundsztuk, lejek, dolna część piszczałki języczkowej, wykonana najczęściej jako metalowa (cyna,
miedź, cynk) zwężająca się ku dołowi rura dolnym
końcem osadzona na klocu piszczałkowym, bądź
też jako drewniany prostopadłościan przykręcany do
kloca piszczałkowego; w nodze (od góry) zamocowa53
na jest  głowica wraz z osadzonymi w niej pozostałymi elementami piszczałki (zob.  noga, piszczałka języczkowa, por.  noga piszczałki wargowej).
konania nogi piszczałki z twardego metalu lub z drewna i braku śruby regulacyjnej bądź  przepustnicy, samą końcówkę nogi wykonuje się czasem z
cyny, co ułatwia regulację przekroju otworu wlotowego (zob. noga,  piszczałka wargowa, por. noga
piszczałki języczkowej).
█ nonowy
głos, zob.  głos nonowy
█ normalna
klawiatura,
zob. klawiatura pełna
■
noga piszczałki
języczkowej:
a – noga metalowa,
b – noga drewniana
a
█ noga
b
piszczałki wargowej, mundsztuk, stopa,
ustnik, dolna część piszczałki wargowej, najczęściej w kształcie odwróconego stożka – w piszczałkach metalowych, lub przewierconego na wylot walca bądź graniastosłupa – w  piszczałkach drewnianych; w piszczałce metalowej noga (w której górnej
części uformowana jest warga dolna) przylutowana
jest do  korpusu, w piszczałce drewnianej natomiast
noga zamocowana jest na ogół w odpowiednim otworze wykonanym od spodu korpusu; w przypadku wy-
54
█ normalna
menzura,
zob. menzura normalna
█ normalne
ciśnienie, zob.  ciśnienie normalne
█ normalne
wycięcie, zob. wycięcie normalne
█ nożna
klawiatura, zob. pedał
█ nożny
regulator, zob. regulator nożny
█ nożyce, forfeks, forfex, 1. dawne (XVI/XVII w.)
określenie  sprężyny klapowej; 2. zob. zawiasy
nożycowe.
█ nożycowe
zawiasy, zob. zawiasy nożycowe
O
█ Oberwerk <niem. ober = górny, wyższy>, pozy-
tyw górny, samodzielna sekcja w dużych organach
umieszczona nad sekcją główną, sterowana najczęściej jednym z  manuałów położonych powyżej
manuału sekcji głównej (zob.  sekcja).
█ obrotowy
szyber, zob. blenda
█ obudowa
parawanowa, rodzaj stosowanej
zwłaszcza w instrumentach współczesnych, niezamkniętej od góry konstrukcji (uchodzącej bardzo często
za  prospekt), do budowy której na ogół wykorzystywane są m.in. boazeryjne ścianki o prostej konstrukcji (z których wykonuje się  cokół) oraz pogrupowane geometrycznie  piszczałki (bardzo często
piszczałki nieme), pełniącej funkcję parawanu, za
którym ukryty jest mechanizm organów; obudowa
parawanowa jest na ogół bardzo ubogo zdobiona, czasam wręcz całkowicie pozbawiona wystroju plastycznego (por. prospekt,  szafa organowa).
█ obudowa
skrzyniowa, skrzynia, szkatuła,
drewniana skrzynia (najczęściej z uchwytami po bokach) stanowiąca obudowę niewielkich  organów
przenośnych (zob. pozytyw szkatulny).
█ obwód, zob.  obwód elektryczny
█ obwód
elektryczny, obwód, zbiór połączonych
ze sobą elementów umożliwiających przepływ prądu;
podstawowe elementy składowe obwodów elektrycznych to źródła zasilania (np.  akumulator bądź też
sieć energetyczna, której napięcie przemienne przetwarzane jest najczęściej poprzez  transformator,
prostownik, itp.), odbiorniki (np.  elektromagnesy), przewody oraz różnego rodzaju przełączniki
( kontakty,  styki); obwody elektryczne są podstawą działania traktury elektromagnetycznej oraz
traktury elektro-pneumatycznej.
█ odbijający
języczek,
zob.  języczek kryjący
trakcie strojenia częściowo przykrywany lub odkrywany specjalnie zamocowanym elementem przesłaniającym (zob.  blenda,  pierścień strojowy, suwak); 2. zob.  szczelina.
█ okładzina
klawisza, cienka płytka wykonana
np. z twardego drewna lub kości, zamocowana od góry
( płytka wierzchnia klawisza) i od przodu  klawisza (płytka czołowa klawisza) zdobiąca go i chroniąca przed szybkim zniszczeniem.
█ okres, okres drgań, wielkość oznaczana najczęś-
ciej literą Τ; czas w którym ruch falowy przenosi się
na odległość równą długości fali; okres równy jest
odwrotności częstotliwości: T=1/ν (zob.  fala,
długość fali).
█ oktawa
krótka, stosowana w dawnych organach (dość powszechnie do XVIII wieku, później sporadycznie) niepełna, najniższa oktawa w klawiaturze (8 dźwięków zamiast 12), zaczynająca się od
dźwięku „e” i zawierająca prawie wyłącznie dźwięki
diatoniczne (dźwięki: „cis”, „dis”, „fis”, „gis” zostają
opuszczone, z dźwięków chromatycznych pozostaje
tylko „b”); oktawa krótka charakteryzuje się układem
dźwięków, w którym „czarne” klawisze wykorzystuje
się do sterowania  piszczałkami szeregu diatonicznego; skalę takiej klawiatury oznacza się np.
CDEFGA-c3 - z zapisu takiego wynika, że od C do A
jest układ diatoniczny, a dalej (w tym przypadku do
dźwięku c3) chromatyczny; wyróżnia się dwa typy
oktawy krótkiej: w krótkiej oktawie pierwszego typu
klawisz E funkcjonuje jako C (oznaczamy ją: oktawa
krótka E/C – ze względu na częste występowanie tego
typu oktawy w klawiaturach polskich instrumentów,
sporadycznie używane jest tutaj określenie: klawiatura polska), w drugim typie klawisz Fis funkcjonuje
jako C (ozn. oktawa krótka Fis/C), E natomiast pozostaje niezmienione; oktawa krótka może występować zarówno w manuałach jak i w pedale (por.
oktawa łamana).
█ odległe
echo,
zob.  echo odległe
█ odprowadzający
zawór,
zob.  zawór odprowadzający
█ ogranicznik,
zob.  listwa oporowa
a
█ okienko, 1. podłużny otwór
wycięty w górnej części korpusu piszczałki (drewnianej lub
metalowej), w razie potrzeby w
b
■ oktawa krótka: a – typ E/C, b – typ Fis/C
■
okienko w piszczałce drewnianej
█ oktawa
łamana,  oktawa krótka typu E/C z
przepołowionymi dwoma „czarnymi” klawiszami, z
55
których jedne części sterują
(jak w oktawie krótkiej)
dźwiękami D i E, drugie połówki natomiast odpowiadają
za dźwięki chromatyczne Fis
oraz Gis (oznaczenie np.
CDE-c3 – od F występuje
układ chromatyczny).
█ ołowiowo-cynowy
stop, zob. stop cynowo- ■ oktawa łamana
-ołowiowy
█ ołów (Pb), ciężki metal, o małej wytrzymałości i
dużej podatności na korozję, raczej niestosowany w
czystej postaci do budowy  piszczałek; ołów jest
składnikiem podstawowego stopu piszczałkarskiego tj.
stopu z cyną (zob. próba cyny, stop cynowo-ołowiowy).
█ opona, zob.  opona miecha
█ opona
miecha, elastyczna (wykonana ze skóry
bądź innego materiału) warstwa  poszycia miecha.
█ oporowa
listwa, zob. listwa oporowa
█ opory
gry, opór gry, opory odczuwane przez
 organistę przy naciskaniu klawiszy w niektórych
organach (zwłaszcza z trakturą mechaniczną) i
utrudniające grę, wynikające z konieczności pokonywania przez grającego sił związanych z oporem powietrza, naciągiem sprężyn, sił związanych z poruszaniem dźwigni, długich cięgieł i abstraktów,
oraz z wszelkich dodatkowych oporów których źródłem mogą być m.in. zmiany temperatury i wilgotności,
zastosowanie nieodpowiednich rozwiązań technicznych w  trakturze, czy złe utrzymanie tych mechanizmów (zob. klawiatura miękka, klawiatura
twarda).
█ opór
gry, zob. opory gry
█ opóźnienie, 1. niekorzystne zjawisko występujące
w czasie gry na niektórych organach, polegające na
występowaniu pewnego odstępu czasowego między
naciśnięciem klawisza a odezwaniem się odpowiadających mu piszczałek; największe tego typu opóźnienia występują w organach z pneumatyczną trakturą gry, zwłaszcza w przypadku rozległych przestrzennie instrumentów, w których powietrze ma do pokonania znaczne odległości; 2. występowanie odstępu
czasowego między naciśnięciem przez organistę
 klawisza a chwilą w której dźwięk wydawany przez
odpowiednie  piszczałki zostanie usłyszany przez
grającego; opóźnienie tego typu może mieć miejsce
np. w przypadku dużych odległości między poszczególnymi  sekcjami organów a  stołem gry (nawet
w przypadku stosowania bardzo szybko działających
traktur); możliwe jest również występowanie różnych
opóźnień dla kilku sekcji tego samego instrumentu.
56
█ oprawa
klawiatury, obramienie  klawiatury
złożone z baków (osłaniających klawiaturę z jej boków) i  listwy czołowej (umieszczonej od przodu
klawiatury).
█ opróżniający
system,
zob. system opróżniający
█ opróżniający
wentyl,
zob. zawór odprowadzający
█ opróżniający
zawór,
█ opróżniany
mieszek,
zob. mieszek opróżniany
█ orczyk, element składowy  skrzynki regulacyj-
nej z  roletą; listwa drewniana, do której przymocowane są trzy sznurki:
jednen w połowie długości (poruszający orczykiem), dwa pozostałe (poruszające roletą) na jego końcach
(zob. skrzynka re- ■ orczyk
gulacyjna).
█ organ <ang.> <arch.>, zob.  organy.
█ organetto <wł.>, zob.  portatyw
█ organista, muzyk grający na  organach.
█ organki, 1. zob.  pozytyw przenośny; 2. zob.
 organy przenośne
█ organmistrz, rzemieślnik zajmujący się budowa-
niem  organów, a także ich naprawianiem, strojeniem i intonowaniem.
█ organmistrzostwo, zajęcie, zawód  organ-
mistrza; rzemiosło obejmujące budowanie, strojenie,
intonowanie oraz naprawianie  organów.
█ organo <wł.>, zob.  organy
█ organo
pleno, zob. Pleno
█ organowa
szafa, zob.  szafa organowa
█ organowy
prospekt, zob. prospekt
█ organów
dyspozycja,
zob. dyspozycja organów
█ organów
specyfikacja,
zob. dyspozycja organów
█ organum <łac.>, zob.  organy
█ organy <z gr. órganon = narzędzie> (tylko l.mn.
te organy, tych organów; nie: organ!), organ <ang.>
<arch.>, organo <wł.>, organum <łac. narzędzie>,
organy piszczałkowe, Orgel <niem.>, orgue <franc.>,
1. klawiszowy instrument muzyczny ogólnie klasyfikowany jako aerofon (instrument dęty); instrument
największy rozmiarami, najbogatszy pod względem
dynamiki, barwy brzmienia, o największej skali dźwiękowej; źródłem dźwięku w organach są  piszczałki,
pogrupowane w  głosy o różnych brzmieniach; ze
względu na możliwość występowania w organach zarówno piszczałek wargowych (aerofonów wargowych), jak i piszczałek języczkowych (idiofonów
języczkowych), ogólna klasyfikacja organów może
sprawiać problem, właściwie należałoby oddzielnie
klasyfikować część wargową organów jako aerofon
(instr. dęty), wargowy, miechowy, oraz część języczkową jako idiofon (instrument samobrzmiący) języczkowy, mechanicznomiechowy; w organach można
wyodrębnić trzy podstawowe części składowe: piszczałki pogrupowane w  głosy,  miechy dostarczające piszczałkom (i innym urządzeniom) powietrza o
odpowiednim ciśnieniu, oraz  traktura, bardzo szeroko pojmowana jako cały system urządzeń rozdzielających sprężone powietrze do piszczałek poszczególnych tonów i rejestrów, sterowanych przez  organistę za pomocą odpowiednich elementów znajdujących się w  stole gry; organy wyposażone są w
jedną bądź więcej klawiatur ręcznych ( manuałów),
oraz na ogół jedną klawiaturę nożną (pedał); spotyka się również instrumenty bez klawiatury pedałowej;
mechanizmy sterujące oraz większość piszczałek zamknięte są najczęściej w tzw.  szafie organowej, której najbardziej eksponowanym elementem (widocznym z zewnątrz) jest  prospekt organowy (w zabytkowych organach na ogół bardzo bogato zdobiony detalami architektonicznymi i rzeźbiarskimi); 2. termin
używany jako ogólna nazwa różnego rodzaju instrumentów klawiszowych, które wyglądem (głównie wyglądem klawiatur i całego  stołu gry) a często również brzmieniem przypominają organy piszczałkowe,
choć źródłem dźwięku w nich nie są  piszczałki a np.
generatory elektroniczne lub elektromagnetyczne (zob.
 organy elektronowe).
█ organy
amerykańskie, zob.  fisharmonia
█ organy
baldachimowe, odmiana gotycko-renesansowego  pozytywu spotykana na pograniczu Austrii i Włoch, której pełnoplastyczna forma przypomina bezwieżową świątynię z dachem dwu- lub czterospadowym o starannie dopracowanych detalach architektonicznych.
█ organy barokowe, określenie używane w odniesieniu do  organów zbudowanych w okresie baroku
bądź też w późniejszym okresie, ale z zachowaniem
cech stylistycznych właściwych temu okresowi (w tym
drugim przypadku mówi się raczej nie tyle o organach
barokowych, co o organach w stylu barokowym); mimo że określenie stylu instrumentu jest problemem
bardzo złożonym, można wskazać kilka ogólnych
cech, które są charakterystyczne dla organów w stylu
barokowym: poszczególne  sekcje stanowią odrębne
i samodzielne zespoły brzmieniowe, co wynika z faktu, częstego występowania w każdej sekcji pełnej obsady stopowej  głosów, m.in.  piramidy pryncypałów, która bywa pełna nawet w obrębie pojedynczej
sekcji, głosy charakteryzują się jasną i delikatną  intonacją (co jest szczególnie przydatne w polifonii),
instrumenty budowano najczęściej z  trakturą mechaniczną, rzadko przy tym wyposażano je w  połączenia (por.  organy romantyczne).
a
b
c
d
e
f
g
h
j
i
k
l
m
n
o
■ organy – schemat instrumentu z pozytywem: a – szafa organowa, b – prospekt, piszczałki prospektowe, c – wiatrownica sekcji głównej (Hauptwerk), d – kanał powietrzny,
e – pulpit, f – stół gry, g – manuały (klawiatury ręczne),
h – pedał (klawiatura nożna), i – Rückpositiv (pozytyw w
balustradzie chóru), j – piszczałki sekcji pedału, k – wiatrownica sekcji pedału, l – traktura, m – kanał powietrzny,
n – rezerwuar (magazyn powietrza), o – dmuchawa elektryczna
█ organy całe, 1.  organy których najniższym
 głosem w  manuale jest głos 16' (szesnastosto-
powy); (por. półorgany,  ćwierćorgany); 2. organy duże, wg tradycyjnej terminologii rzemieślniczej
organy z szesnastostopowym (16')  pryncypałem w
 prospekcie, najczęściej wieloklawiaturowe; 3. określenie sporadycznie używane w odniesieniu do brzmienia  pleno lub  tutti.
█ organy
chórowe, choir organ <ang.>, 1. określenie używane dawniej w odniesieniu do  sekcji
pozytywu, który ze względu na przewagę głosów
fletowych (niekiedy nastrojonych niżej niż głosy orga57
nów głównych) szczególnie nadawał się do akompaniowania chórowi; 2. niewielkie  organy umieszczane w prezbiterium, gdzie towarzyszyły śpiewom chóru
(rozwiązanie stosowane w okresie do wczesnego gotyku; w późnym gotyku organy zaczęto umieszczać w
reprezentacyjnym miejscu na osobnym chórze).
█ organy
duże, zob. organy całe
█ organy
elektroniczne, organy elektronowe, in-
strument klawiszowy, w którym  dźwięk wytwarzany
i kształtowany jest na drodze elektronicznej, elektromagnetycznej lub elektromechanicznej; konstrukcja
instrumentów tego typu ogranicza się na ogół tylko do
 stołu gry, w którym mieszczą się praktycznie
wszystkie niezbędne podzespoły (w zależności od zastosowania, organy tego typu wymagają niekiedy
współpracy z dodatkowym wzmacniaczem i sprzętem
nagłaśniającym), stół ten wyglądem na ogół przypomina klasyczny kontuar  organów piszczałkowych (a
więc wyposażony jest w  manuały,  pedał,  klucze rejestrowe, itd.).
█ organy
elektronowe,
zob. organy elektroniczne
█ organy
francuskie, zob. fisharmonia
█ organy
Hammonda,  organy (odmiana  organów elektronowych) skonstruowane w 1934 r.
przez Amerykanina Laurensa Hammonda; w organach
tego typu dźwięk wytwarzany jest przy wykorzystaniu
generatora elektromechanicznego; generator składa się
z odpowiedniej ilości, umieszczonych na wspólnej osi
metalowych, zębatych tarcz, które wirując w odpowiedniej odległości od rdzeni specjalnie przygotowanych elektromagnesów powodują generowanie napięcia w cewkach tych elektromagnesów; różne
częstotliwości drgań a także  barwy dźwięków (wynikające z różnych kształtów generowanych przebiegów) zależą m.in. od prędkości wirowania tarcz, liczby zębów na ich obrzeżach a także od kształtu zębów i
rdzeni elektromagnesów; szeroki zakres zmian barwy
dźwięków w organach Hammonda uzyskuje się poprzez manipulowanie ilością i intensywnością  tonów harmonicznych w generowanym dźwięku (zastosowanie tłumienia poszczególnych tonów składowych); organy Hammonda posiadają stół gry z
dwoma manuałami oraz pedałem (na ogół występują tutaj również połączenia i  kombinacje,
spotyka się także efekty typu tremolo czy  vibrato).
█ organy
█ organy
hydrauliczne, zob. organy wodne
kinowe, pierwotnie piszczałkowe (obecnie często elektroniczne) organy przystosowane do
wydawania różnych dźwięków muzycznych i pozamuzycznych, np. imitowania odgłosów deszczu, grzmotów czy wystrzałów, używane w okresie kina niemego
do muzycznej ilustracji akcji rozgrywającej się na
58
ekranie; w budowie organów kinowych specjalizowała
się m.in. amerykańska firma Wurlitzer.
█ organy
klapowe, organy z wiatrownicą
klapową ( wiatrownicą klapowo-zasuwową).
█ organy
komnatowe, zob. organy pokojowe
█ organy
koncertowe, dość niefortunne określenie używane w odniesieniu do organów, które ze
względu na odpowiednie brzmienie i nienaganne
utrzymanie (m.in. odpowiednio częste  strojenie)
wykorzystywane są przez muzyków do koncertowania
(mogą to byc organy wybudowane zarówno w sali
koncertowej jak i w kościele).
█ organy
kościelne, 1.  organy wybudowane w
kościele (ulokowane najczęściej na  chórze), służące
głównie do akompaniowania śpiewom liturgicznym,
niekiedy również do koncertowania poza nabożeństwami; 2. w powszednim, niespecjalistycznym języku
organy kościelne utożsamiane są z  organami piszczałkowymi.
█ organy
Ktesibiosa,  organy wodne wynalezione w III w. p.n.e. przez greckiego mechanika Ktesibiosa z Aleksandrii (zob. organy wodne).
█ organy
małe,  organy z kilkunastoma  głosami, wyposażone w jeden lub dwa manuały oraz
 pedał (kryteria podziału organów ze względu na ich
wielkość są płynne i niejednoznacznie określone).
█ organy
mechaniczne, 1. instrument organowy z
urządzeniem samogrającym, wyposażony bądź nie w
 klawiaturę umożliwiającą normalną grę; 2. organy z trakturą mechaniczną.
█ organy
multiplex,  organy (z  trakturą
elektromagnetyczną i oddzielnymi  elektromagnesami i zaworami dla każdej z piszczałek) których „oszczędnościowa” konstrukcja opiera sie na
wielokrotnym wykorzystaniu (przy użyciu  transmisji) tego samego szeregu piszczałek do utworzenia
kilku głosów (najczęściej o różnych nazwach i wielkościach) w jednej lub w kilku klawiaturach; każdy
z głosów (szeregów piszczałek) zbudowany jest na
ogół z wiekszej liczby piszczałek niż wynikałoby to ze
skali klawiatury, co umożliwia transmitowanie różnych fragmentów tego szeregu jako różne głosy; organy multiplex są rozwiązaniem, które pozwala ograniczyć wielkość i koszt instrumentu, jednak ze względu
na fakt, że wiele głosów w rzeczywistości bazuje na
tych samych piszczałkach (nie są to  głosy realne),
nie jest to z muzycznego punktu widzenia zbyt wartościowe rozwiązanie (ogranicza to znacznie możliwości
wykonawcze i zróżnicowanie kolorystyczno-dynamiczne brzmienia).
█ organy
nieprzenośne,  organy skonstruowane w sposób uniemożliwiający przenoszenie ich w
inne miejsce, na stałe wkomponowane w architekto-
niczny wystrój wnętrza świątyni lub sali koncertowej,
w której się znajdują.
█ organy
parowe, calliope, instrument (XIX w.)
wyposażony w wysokociśnieniowe piszczałki zasilane parą wodną.
różnorodne urządzenia wzbogacające brzmienie instrumentu, m.in. różnego rodzaju  połączenia,  pudło ekspresyjne,  wolne kombinacje,  crescendo,
itp. (por.  organy barokowe).
█ organy
salonowe, zob.  fisharmonia
pełne, 1. zob. Pleno; 2. określenie używane niekiedy w znaczeniu: wszystkie  rejestry,
tutti; 3. określenie rzadko używane zamiennie z terminem  organy całe (głownie w znaczeniu 'Pleno').
█ organy
skrzyniowe, zob.  pozytyw szkatulny
█ organy
stożkowe, organy z  wiatrownicą
█ organy
█ organy
█ organy
piszczałkowe, zob.  organy
█ organy
pokojowe, Hausorgel <niem.>, organy
komnatowe, Zimmerorgel <niem.>, 1. określenie stosowane często zamiennie z terminem pozytyw (niewielkie organy); 2. określenie używane przez niektóre
źródła w odniesieniu do niewielkich gabarytowo, kilkugłosowych organów przystosowanych do ustawienia w niedużym pomieszczeniu np. pokoju; ponieważ gra na takich organach powinna ułatwić ćwiczącemu posługiwanie się  organami wielkimi, bywają
one niekiedy wyposażone w dwa lub trzy  manuały,
pedał, czasem również dodatkowe urządzenia występujące głównie w dużych organach np. wolne
kombinacje,  rejestry zbiorowe,  echo itp.
█ organy
przenośne, organki, niewielki instrument na ogół bardzo podobny konstrukcyjnie do organów nieprzenośnych, zbudowany z odpowiednio
mniejszych elementów, które pozwalają efektywniej
wykorzystać niewielką, zajmowaną przez nie przestrzeń a także przenosić w razie potrzeby cały instrument w inne miejsce; do organów przenośnych zalicza
się: portatyw, regał i  pozytyw przenośny.
romantyczne, określenie używane w
odniesieniu do  organów zbudowanych w okresie romantyzmu bądź też w późniejszym okresie, ale z zachowaniem cech stylistycznych właściwych temu okresowi (w tym drugim przypadku mówi się raczej nie
tyle o organach romantycznych, co o organach w stylu
romantycznym); mimo że określenie stylu instrumentu
jest problemem bardzo złożonym, można wskazać kilka ogólnych cech, które są charakterystyczne dla organów w stylu romantycznym: najogólniej rzecz ujmując
organmistrzowie starali się różnicować rodzaje stosowanych głosów (zwłaszcza 8' i 4'), na wzór głosów instrumentów orkiestry ( piramida pryncypałów często bywa niepełna, nawet we wszystkich  sekcjach
razem wziętych), głosy mają na ogół brzmienie ciężkie
i ciemne (w tym również masywne  mikstury), stosuje się stosunkowo dużą ilość  głosów smyczkowych
oraz różnorodne  głosy języczkowe, poszczególne
sekcje nie stanowią samodzielnych zespołów brzmieniowych, łączenie ich i wzajemne uzupełnianie się
daje co prawda kilka zróżnicowanych dynamicznie
planów brzmieniowych, które pozostają jednak zależne od siebie, instrumenty wyposażone są najczęściej w
 trakturę pneumatyczną (czasem również mechaniczną z  dźwignią Barkera), ponadto stosowane są
stożkową.
szkatulne, zob.  pozytyw szkatulny
█ organy
średnie, organy o jedno lub dwuczęściowym prospekcie, z ponad 25 głosami, więcej niż
dwoma manuałami i pedałem (kryteria podziału
organów ze względu na ich wielkość są płynne i niejednoznacznie określone).
█ organy
typu hamburskiego, typ organów
wielorejestrowych wykształcony w środowisku hamburskim ok. 1600 r., przedstawiony na jednej z rycin w
pracy Michaela Praetoriusa „Theatrum Instrumentorum...”; podstawowe cechy charakterystyczne dla instrumentów tego typu to obecność  sekcji głównej,
pozytywu dolnego oraz rozbudowanej  sekcji pedału, wydzielonej po bokach sekcji głównej w formie
pary wyodrębnionych i odsuniętych od niej wież basowych; organy tego typu wzbogacane bywają o sekcje dodatkowe, np.  pozytyw górny, pozytyw
przedni, czasem również parzyste pozytywy boczne.
█ organy
■ organy zrealizo
wane wg wzoru
hamburskiego
█ organy
wielkie, organy o monumentalnym (często wieloczęściowym)  prospekcie, z ponad 60  głosami, więcej niż trzema  manuałami i  pedałem
(kryteria podziału organów ze względu na ich wielkość są płynne i niejednoznacznie określone).
█ organy
wodne, hydraulis <gr.>, organy hydrauliczne, wynalezione w starożytności  organy piszczałkowe, w których jako element stabilizujący ciśnienie powietrza wykorzystano duży zbiornik z wodą;
zbiornik napełniany był powietrzem za pomocą pomp
(zob. organy Ktesibiosa).
59
lem stosowania grup wałków skrętnych jest uniezależnienie sposobu rozstawienia  zaworów w wiatrownicy od układu  klawiszy w klawiaturze.
e
f
d
g
c
h
b
■ osiownica
a
z wałkami
drewnianymi
■ organy wodne: a – zbiornik z wodą, b – zbiornik sprężonego powietrza (dzwon) zanurzony w wodzie, c – tłok pompy, d – zawór kierunkowy ssący, e – wiatrownica z piszczałkami i mechanizmem rozdzielającym powietrze, f – zawór
kierunkowy odprowadzający powietrze z pompy do zbiornika, g – pompa (cylinder z tłokiem), h – dźwignia napędzająca pompa (poruszająca tłokiem)
■ osiownica
z wałkami
metalowymi
█ orgue <fr.>, zob.  organy
klawiatury, metalowy sztywny pręt przeciągnięty wzdłuż całej  klawiatury, stanowiący oś obrotu dla wszystkich występujących w niej  klawiszy
(dźwigni klawiszowych).
█ orzeszek, element (najczęściej drewniany) zamo-
█ otwarta
piszczałka, zob.  piszczałka otwarta
█ otwarty
głos, zob. głos otwarty
█ Orgel <niem.>, zob.  organy
cowany na dolnym końcu zaworu stożkowego,
oklejony od spodu filcem; orzeszek jest tą częścią zaworu, która styka się bezpośrednio z elementem sterującym jego pracą, np. mieszkiem lub ramieniem
elektromagnesu (zob. zawór stożkowy).
■
orzeszek zaworu
stożkowego (po le
wej: wsparty na ra
mieniu elektroma
gnesu, po prawej:
spoczywający
na
mieszku)
█ osada
języczkowa, zob.  głowica
█ osiownica, drążkownica, raster, blat trakturowy,
rama mechaniki, Wellenbrett <niem.>, ustawiona poziomo lub pionowo płyta (lub rama) z zamontowanymi
w  łożyskach wałkami skrętnymi; głównym ce-
60
█ oś
█ otwór
awaryjny, niewielki otwór wykonany w
ścianie kanału rejestrowego, zamykany  zaworem awaryjnym, stosowany w celu zapobiegania tzw.
 podgrywaniu piszczałek w przypadku niekontrolowanego dostawania się do kanału niewielkich ilości
sprężonego powietrza (zob.  zawór awaryjny).
█ otwór
głosowy, otwór rezonansowy, otwór w
ściance  szafy organowej, umożliwiający odpowiednie rozchodzenie się dźwięku.
█ otwór
międzywargowy, zob. wycięcie
█ otwór
piszczałkowy, otwór w klocu piszczałkowym, na którym ustawiana jest piszczałka i
którym dociera do niej powietrze z wnętrza wiatrownicy.
█ otwór
rezonansowy, zob. otwór głosowy
P
.
█ palik, zob.  pchacz
█ parawanowa
obudowa,
zob.  obudowa parawanowa
█ parawanowy
prospekt,
zob.  prospekt parawanowy
█ parowe
organy, zob. organy parowe
C1-g1; 2. pédale <fr.>, pedal organ <ang.>, Pedalwerk <niem.>, sekcja pedału, sekcja pedałowa, zespół
głosów ( sekcja) należący do klawiatury pedałowej; 3. dźwignia lub innego typu urządzenie
dyspozycyjne (mechaniczne, pneumatyczne bądź
elektryczne), znajdujące się w  stole gry, przystosowane do naciskania go stopą, służące np. do włączania
urządzeń pomocniczych i sterowania nimi (np.
żaluzja, crescendo, itp.).
█ pchacz, 1. stempel, drążek,
palik, sztywny element mechanicznej traktury pchającej
( cięgło sztywne) przekazujący ruch  klawisza  wentylowi klapowemu; 2. element
składowy mechanizmu  połączenia pchającego.
█ pchająca
a
b
■ pedał (klawiatura pedałowa) – rzut poziomy:
klawiatura,
zob.  klawiatura pchająca
█ pchająca
pchacz
■ pchacz
a – klawisze
ułożone równolegle, b – klawisze ułożone promieniście (radialnie)
█ pchające
połączenie,
zob.  połączenie pchające
█ Pedal <niem.>, zob.  pedał
a
b
■ pedał (klawiatura pedałowa) – rzut pionowy: a – klawisze
ułożone w jednej płaszczyźnie, b – klawisze ułożone półkoliście (kolebkowo)
█ pédale <fr.>, zob.  Pedalwerk
█ pedał
█ pedal
█ pedałowa
organ <ang.>, zob. Pedalwerk
█ Pedalwerk, zob.  pedał
█ pedał <z łac. pes = stopa>, 1. (błędnie: manuał
nożny lub manuał pedałowy), klawiatura pedałowa,
klawiatura nożna, klawiatura deptana, pedal, klawiatura z dużymi, odpowiednio rozmieszczonymi
klawiszami, przystosowanymi do naciskania ich
stopami; układ klawiszy pedału zasadniczo jest zbliżony do układu klawiszy w pozostałych klawiaturach,
stosuje się tutaj jednak nieco inne sposoby ich rozmieszczenia przestrzennego; wyróżnia się dwa główne
typy klawiatury pedałowej: najpowszechniejszy i stosowany niemal w całej Europie  pedał typu niemieckiego oraz dużo rzadziej stosowany pedał typu
francuskiego; w kwestii wymiarów i sposobu ułożenia
klawiszy w pedale nie ma jednolitych standardów nawet w przypadku tej najpowszechniej stosowanej
'ogólnoeuropejskiej' klawiatury, spotyka się tutaj m.in.
układ równoległy lub promienisty – w rzucie poziomym, w rzucie pionowym natomiast – układ w linii
prostej lub układ półkolisty (klawisze ułożone w
kształcie beczki); ilość klawiszy w pedale waha się na
ogół od kilku do ok. 2,5 oktawy, np. 32 klawisze
klawiatura, zob.  pedał
█ pedałowa
mikstura,
zob.  mikstrura pedałowa
█ pedałowa
sekcja, zob. pedał
█ pedałowa
wieża, zob.  wieża pedałowa
█ pedałowy
głos, zob.  głos pedałowy
█ pedał
piano, zob.  automat pedału
█ pedał
podwieszony, rodzaj stałego połączenia manuału z pedałem, stosowany niekiedy w
mniejszych organach oraz pozytywach; w rozwiązaniu takim klawiatura pedału (który nie dysponuje
żadnymi własnymi  głosami) wykorzystuje dolny rejestr głosów manuałowych (czasem klawisze pedału
połączone są bezpośrednio z klawiszami manuału np.
przy pomocy specjalnych taśm).
█ pedał
promienisty, pedał radialny,  pedał
którego  klawisze, ułożone są promieniście (w rzucie
poziomym). (zob.  pedał)
61
█ pedał
radialny, zob. pedał promienisty
█ pedał
typu francuskiego, typ  klawiatury
pedałowej ze stosunkowo krótkimi klawiszami, w formie wystających z dużej skrzyni drewnianych klocków
(zob.  pedał, por. pedał typu niemieckiego).
█ pierścień
strojowy kryjący, pierścień strojowy przykrywający  okienko wycięte w górnej części
 korpusu piszczałki, przesuwany w trakcie  strojenia w górę lub w dół korpusu, co powoduje zakrywanie bądź odkrywanie odpowiedniego fragmentu
okienka, a tym samym wydłużanie bądź skracanie akustycznie czynnego fragmentu korpusu.
■ pedał typu
francuskiego
█ pedał
typu niemieckiego, powszechnie stosowana  klawiatura pedałowa z długimi klawiszami
(zob. ilustracja do hasła  pedał, por. pedał typu
francuskiego).
█ pedału
automat, zob. automat pedału
█ pedału
sekcja, zob. pedał
█ pełne
brzmienie, zob. Pleno
█ pełne
organy, zob.  organy pełne
█ pełny
Setzer, zob. Setzer pełny
█ pełny
zecer, zob. Setzer pełny
█ perkusyjne
kotły, zob. kotły
█ Piano, jeden z  rejestrów zbiorowych, zestaw
 głosów odpowiadający odcieniowi dynamicznemu
piano (zob. rejestr zbiorowy, por. Forte, Tutti).
█ pierścień, zob.  pierścień strojowy
█ pierścień
strojeniowy,
zob. pierścień strojowy
█ pierścień
strojowy, pierścień, pierścień strojeniowy, typ dostroika wykonany z fragmentu rury (o
średnicy większej od średnicy  korpusu piszczałki)
wyklejonej wewnątrz suknem, nasuwany na górny koniec korpusu metalowej piszczałki wargowej, przesuwany w trakcie  strojenia w górę lub w dół (zob.
 pierścień strojowy kryjący,  pierścień strojowy
krawędziowy).
█ pierścień
strojowy krawędziowy, pierścień
strojowy zakładany na górny koniec korpusu piszczałki (przedłużenie korpusu), przesuwany w trakcie
 strojenia w górę lub w dół, co powoduje fizyczne
skracanie bądź wydłużanie korpusu bez konieczności
np. przycinania go.
62
■ pierścień strojowy ■ pierścień strojowy
kryjący
krawędziowy
█ pierścień
wzmacniający, element spotykany w
niektórych  piszczałkach języczkowych typu francuskiego; pierścień założony na  korpus piszczałki,
ułatwiający stabilne zamocowanie korpusu w  nodze
piszczałki (zob. piszczałka języczkowa typu francuskiego).
█ piętrowe
miechy, zob. miechy piętrowe
█ pifel, zob.  rynienka
█ piramida
fletów, grupa fletowych głosów
zasadniczych, pobocznych oraz  mieszanych,
obejmujących możliwie szeroką skalę dźwiękową;
podstawą piramidy jest najniżej brzmiący głos fletowy, wierzchołkiem natomiast głos brzmiący najwyżej
(por. piramida pryncypałów).
█ piramida
pryncypałowa,
zob. piramida pryncypałów
█ piramida
pryncypałów, piramida pryncypałowa, grupa pryncypałowych głosów zasadniczych,  pobocznych oraz  mieszanych, obejmujących możliwie szeroką skalę dźwiękową, będąca
podstawą typowego brzmienia organowego (np. 16',
8', 4', 2 2/3', 2',  mikstura); podstawą piramidy jest
najniżej brzmiący głos pryncypałowy, wierzchołkiem
natomiast głos brzmiący najwyżej (wielkość podstawy
i wierzchołka piramidy zależy od ogólnej liczby  głosów w danych organach oraz od liczby klawiatur).
█ piszczałek
układ, zob. układ piszczałek
█ piszczałka, piszczałka organowa, podstawowe
źródło dźwięku w organach; każda z zastosowanych w
organach piszczałek wydaje jeden dźwięk o określonej
w trakcie strojenia wysokości; piszczałki można
podzielić ze względu na sposób powstawania dźwięku
na: piszczałki wargowe (instrumenty z grupy aerofonów wargowych) i  piszczałki języczkowe (instrumenty z grupy idiofonów języczkowych), ze względu
na materiał z którego są wykonane na  piszczałki
drewniane i  piszczałki metalowe, ze względu na
kształt  korpusu na piszczałki o równoległych ściankach korpusu, piszczałki koniczne,  piszczałki
lejkowate oraz  piszczałki kombinowane, ze względu na właściwości akustyczne:  piszczałki otwarte,
piszczałki kryte, piszczałki półkryte i  piszczałki przedęte.
█ piszczałka
antykoniczna, piszczałka lejkowata, piszczałka rozbieżna,  piszczałka której korpus rozszerza się ku górze (zob. ilustracja do hasła
korpus).
█ piszczałka
cięta „na ton”,
zob.  cięcie „na ton”
█ piszczałka
drewniana, wykonana z drewna
miękkego (sosna, jodła, świerk) lub twardego (dąb,
buk, grusza, jesion) piszczałka, o przekroju kwadratu, lub innego czworoboku, a w wyjątkowych przypadkach trójkąta lub koła, strojona na ogół przy pomocy dostroika (dostroiki typowe dla drewnianych
piszczałek otwartych: blenda,  suwak strojowy,
wieczko strojowe,  uchylna blaszka strojowa,
dla piszczałek zamkniętych:  szpunt).
█ piszczałka
gierowana, piszczałka łamana,
piszczałka gięta, piszczałka z wygiętym (łamanym) wg
potrzeb korpusem;  gierowanie nie wpływa na
zmianę właściwości akustycznych  piszczałki i może
dotyczyć zarówno piszczałki metalowej, jak i
piszczałki drewnianej.
tyka się również określenie  stopa),  głowica (łącząca korpus z nogą), przechodzący przez głowicę
dostroik, a także ukryte we wnętrzu nogi:  rynienka, języczek (języczek przelatujący bądź
języczek kryjący) oraz klin (wyjątkowo można
się spotkać z piszczałkami języczkowymi pozbawionymi nogi; w takich przypadkach głowica z zamocowanymi w niej pozostałymi elementami montowana
jest wprost w odpowiednio przygotowanym klocu
wiatrownicy); mechanizm powstawania dźwięku: powietrze tłoczone jest do nogi piszczałki, skąd przedostaje się wąskim strumieniem ( generator) poprzez
rynienkę na zewnątrz pobudzając do drgań języczek
( wibrator); języczek jest tutaj źródłem dźwięku, a
dźwięk ten najczęściej wzmacniany jest za pomocą
korpusu będącego rezonatorem (oczywiście tylko w
piszczałkach wyposażonych w korpus); korpus wpływa również na kształtowanie barwy dźwięku piszczałki języczkowej; w górnej części  tuby rezonansowej często znajduje się  dostroik, podobny do
dostroików stosowanych w  piszczałkach wargowych, a służący dostrojeniu częstotliwości rezonansowej korpusu do częstotliwości drgań języczka; ze
względu na konstrukcję głowicy oraz na jej umiejscowienie w nodze piszczałki wyróżnia się dwa typy piszczałek języczkowych: piszczałki języczkowe typu
niemieckiego oraz  piszczałki języczkowe typu
francuskiego.
a
b
c
d
e
f
■ piszczałki
g
gierowane
█ piszczałka
gięta, zob. piszczałka gierowana
█ piszczałka
harmoniczna,
zob. piszczałka przedęta
języczkowa, piszczałka stroikowa,
instrument muzyczny klasyfikowany jako idiofon języczkowy (źródłem dźwięku jest drgający metalowy
języczek), wyposażony najczęściej w rezonator,
przystosowany do wydawania jednego  dźwięku o
określonej  wysokości, barwie i natężeniu;
piszczałki języczkowe są obok piszczałek wargowych podstawowym źródłem dźwięku w organach, są
to jednak piszczałki rzadzej używane (w mniejszych
instrumentach piszczałki języczkowe często w ogóle
nie występują); elementami składowymi piszczałki języczkowej są  korpus (którego w szczególnym przypadku piszczałka języczkowa może być w ogóle pozbawiona; zob.  piszczałka regałowa), noga (spo-
h
■ przekrój piszczałki języczkowej (typ niemiecki): a – korpus (tuba rezonansowa), b – dostroik, c - głowica, d – klin,
e - rynienka, f – języczek, g – noga, h – otwór wlotowy
█ piszczałka
■
a
b
c
typy piszczałek języczko
wych: a – piszczałka typu nie
mieckiego, b – piszczałka typu
francuskiego, c – piszczałka ty
pu francuskiego z pierścieniem
wzmacniającym
63
█ piszczałka
języczkowa typu francuskie-
go,  piszczałka języczkowa w której  głowica o
specjalnym kształcie całkowicie schowana jest we
wnętrzu nogi, a korpus piszczałki opiera się o
krawędź nogi; niektóre odmiany tego typu piszczałek
zaopatrzone są dodatkowo w  pierścień wzmacniający, montowany na korpusie, i zapewniający mu stabilne zamocowanie w nodze piszczałki (zob.  piszczałka języczkowa, por. piszczałka języczkowa
typu niemieckiego).
linę formującą wstęgę powietrza (por. piszczałka
rdzeniowa).
█ piszczałka
kombinowana, piszczałka, której
 korpus ma kształt wynikający z połączenia dwóch
lub trzech kształtów podstawowych (zob. ilustracja do
hasła  korpus).
█ piszczałka
koniczna, piszczałka zbieżna, piszczałka, której  korpus zwęża się ku górze (zob. ilustracja do hasła korpus).
█ piszczałka
a
b
c
d
█ piszczałka
■ piszczałka języczkowa typu
francuskiego: a – korpus pisz
czałki, b – pierścień wzmacniający, c – głowica, d - noga
języczkowa typu niemieckie-
go,  piszczałka języczkowa z  głowicą o kształcie
umożliwiającym zamocowanie jest w  nodze tuż
przy jej górnej krawędzi; głowica tego typu pozostaje
widoczna jako element, który zamyka od góry nogę
piszczałki (zob.  piszczałka języczkowa, por.
 piszczałka języczkowa typu francuskiego).
kryta, piszczałka zamknięta, piszczałka drewniana lub metalowa, w której górny otwór
 korpusu zakryty jest czapką (w piszczałkach metalowych) lub szpuntem
(w piszczałkach drewnianych); elementy zamykające górny otwór korpusu
są równocześnie  dostroikami;
strojenie
polega na przesuwaniu dostroika w górę lub w dół
korpusu (szpunt – wewnątrz korpusu, czapkę –
na zewnątrz korpusu); w
piszczałce tego typu powstaje ton zasadniczy oraz
wyłącznie nieparzyste alikwoty, na dolnym końcu
korpusu tzn. przy  wargach zawsze powstaje
 strzałka  fali stojącej,
natomiast przy górnym ■ piszczałki metalowe
końcu korpusu węzeł (rząd po lewej – piszczałki
(zob.  akustyczny typ kryte, rząd po prawej –
piszczałki).
piszczałki otwarte)
■ piszczałka
klockowa
█ piszczałka
klockowa,  piszczałka wargowa
 drewniana, w której nie ma wyraźnie wyodrębnionego rdzenia, zamiast niego w dolnej części piszczałki znajduje się drewniany klocek o wymiarach zapewniających dokładne i szczelne dopasowanie go do
wnętrza korpusu, w klocku wywiercony jest kanał
łączący wlot powietrza od  nogi piszczałki z otworem w przedniej ściance klocka, otwór ten zakrywany
jest od przodu piszczałki przyklejaną lub przykręcaną
deseczką, której wewnętrza strona jest odpowiednio
wydrążona, co zapewnia przepływ powietrza ku górze,
z górnej części deseczki uformowana jest warga
dolna, która wraz z krawędzią klocka tworzy  szcze64
■ piszczałki drewniane (rząd górny – piszczałki kryte, rząd
dolny – piszczałki otwarte)
█ piszczałka
labialna <łac. labium = warga>,
zob. piszczałka wargowa
█ piszczałka
lejkowata,
zob. piszczałka antykoniczna
█ piszczałka
łamana,
zob.  piszczałka gierowana
█ piszczałka
metalowa, piszczałka wykonana ze
stopu cynowo-ołowiowego lub z innego metalu stosowanego w budownictwie organowym (zob. np.
cyna, ołów, cynk,  miedź); z metalu może
być
wykonana
zarówno
piszczałka wargowa jak i
piszczałka
języczkowa;
piszczałki metalowe mają na
ogół przekrój okrągły, choć
sporadycznie można spotkać
również takie, których przekrój poprzeczny jest czworobokiem; strojenie piszczałki metalowej ułatwione jest na
ogół przez zastosowanie różnego rodzaju dostroików:
czapki w piszczałce krytej (w wyjątkowych przypadkach drewniany korek o przekroju kołowym),  pierścienia strojowego bądź ślimacznicy w piszczałce
otwartej, lub też w piszczałkach niewyposażonych w dostroiki stosuje się zabiegi ■ piszczałki metalowe
wyoblania i  zaoblania.
█ piszczałka
niema, piszczałka ślepa, atrapa piszczałki, atrapa piszczałkowa, piszczałka niewydająca dźwięku, umieszczona w  prospekcie, spełniająca funkcję wyłącznie dekoracyjną.
█ piszczałka
otwarta,  piszczałka drewniana
lub metalowa z odkrytym górnym otworem  korpusu; na obydwu końcach korpusu piszczałki otwartej
tzn. przy  wargach i przy górnym otworze korpusu,
zawsze powstają strzałki fali stojącej;  strojenie piszczałki otwartej odbywa się przy pomocy
dostroika znajdującego się w górnej części korpusu, lub też (tylko w piszczałkach metalowych) przez
wyoblanie bądź zaoblanie górnego końca korpusu; mniej starannym sposobem strojenia piszczalek
metalowych jest rozrywanie bądź zgniatanie jej korpusu, zwłaszcza górnej jego części (zob. akustyczny typ piszczałki).
█ piszczałka
półkryta, piszczałka drewniana
lub metalowa, w której górny otwór korpusu zakryty jest  dostroikiem podobnym do dostroika piszczałki krytej, jednak w niewielkim stopniu rozszczelnionym przez wykonanie w nim małego otworu; w
czapce piszczałki półkrytej wykonany jest niewielki
otwór, ewentualnie przymocowana jest do niej rurka
( kominek), skierowany na zewnątrz lub do wnętrza
piszczałki, w przypadku półkrytej piszczałki drewnianej natomiast, szpunt wbity do jej korpusu przewiercony jest na wylot (przez uchwyt szpuntu); piszczałka półkryta ma właściwości akustyczne zbliżone
do właściwości piszczałki krytej, (choć jej dźwięk
ma inny odcień kolorystyczny), tzn. na dolnym końcu
korpusu, przy wargach, zawsze powstaje  strzałka  fali stojącej, natomiast przy górnym końcu korpusu węzeł; w piszczałce półkrytej oprócz tonu
zasadniczego powstają tylko nieparzyste alikwoty a
także  tony nieharmoniczne; strojenie piszczałki
półkrytej odbywa się tak jak strojenie piszczałki
krytej, tzn. przez przesuwanie dostroika wzdłuż korpusu piszczałki.
■ piszczałki półkryte
■ piszczałki półkryte
metalowe
drewniane
█ piszczałka
prospektowa, piszczałka (najczęściej piszczałka metalowa) ustawiona w  prospekcie, często ze względu na jej eksponowane miejsce dodatkowo zdobiona np. poprzez malowanie jej
powierzchni, srebrzenie czy też nanoszenie na jej
korpus specjalnych wzorów w procesie  puncowania, trybowania, itp.; w prospekcie mogą być
stosowane zarówno piszczałki wydające dźwięki jak i
piszczałki nieme (zob. praestant,  montre).
█ piszczałka
przedęta, piszczałka przedmuchiwana, piszczałka harmoniczna,  piszczałka otwarta z wąskim długim  korpusem (tzn. o wąskiej
menzurze) i z dodatkowym otworkiem w środku
jego długości; najczęściej spotykaną jej odmianą jest
piszczałka przedęta o oktawę; w korpusie piszczałki
tego typu przy silniejszym zadęciu powstaje cała
fala głosowa,  strzałki fali stojącej tworzą się
przy obydwu końcach korpusu (tj. przy  wargach
oraz przy górnym otworze) a także w środku długości
korpusu (tj. przy otworku); rzadziej spotyka się piszczałki przedęte o interwał większy od oktawy (zob.
akustyczny typ piszczałki).
█ piszczałka
przedmuchiwana,
zob.  piszczałka przedęta
█ piszczałka
puncowana, piszczałka ozdobio-
na metodą puncowania.
█ piszczałka
rdzeniowa, piszczałka wargowa
w której występuje  rdzeń (por.  piszczałka klockowa).
65
█ piszczałka
regałowa, typ piszczałki języcz-
kowej pozbawionej  tuby rezonansowej (lub wyposażonej w krótki rezonator); dźwięk wydawany przez
taką piszczałkę jest surowy (sprawiający wrażenie niewykończonego) i dynamicznie słaby, a przez to bardzo
oryginalny i charakterystyczny (zob. głos regałowy,
 regał).
█ piszczałka
 wargach), ze względu na obecność wycięcia zawsze
powstaje strzałka.
a
b
c
rozbieżna,
d
█ piszczałka
e
rozrajbowana,
zob. piszczałka wyoblana
f
█ piszczałkarstwo, zajęcie, zawód  piszczałka-
rza; rzemiosło obejmujące wytwarzanie i naprawianie
 piszczałek.
█ piszczałkarz, rzemieślnik zajmujący się wytwa-
rzaniem piszczałek.
█ piszczałka
serafonowa, serafon, piszczałka
(wynaleziona przez niemieckiego  organmistrza
Weigle'a) wyposażona w podwójne wargi ustawione pod kątem prostym, wydająca dźwięk silniejszy niż
inne piszczałki wargowe (zadęcie powietrzem o
 ciśnieniu normalnym).
g
■
przekrój piszczałki wargowej (drewnianej i metalowej):
a – korpus, b – warga górna, c - wycięcie, d – warga dolna,
e - szczelina, f – serce, g – noga
█ piszczałka
wyoblana, piszczałka rozrajbowana, piszczałka z równomiernie rozszerzonym (w czasie  strojenia) górnym końcem  korpusu (zob.
 wyoblanie, por.  piszczałka zaoblana).
stroikowa,
zob. piszczałka języczkowa
█ piszczałka
█ piszczałka
ślepa, zob. piszczałka niema
█ piszczałka
█ piszczałka
trybowana,  piszczałka ozdobio-
█ piszczałka
na metodą  trybowania.
wargowa, piszczałka labialna <łac.
labium = warga>, instrument muzyczny (aerofon wargowy) przystosowany do wydawania tylko jednego
 dźwięku o określonej wysokości,  barwie i
 natężeniu; piszczałki wargowe są podstawowym
źródłem dźwięku w organach; podstawowymi elementami składowymi piszczałki wargowej są korpus,
 noga (spotyka się również określenie  stopa),
 serce, warga górna, warga dolna oraz znajdujące się między nimi wycięcie, a także  szczelina
wytworzona między  wargą dolną i krawędzią
 serca piszczałki; mechanizm powstawania dźwięku:
powietrze wydostając się wąskim strumieniem przez
 szczelinę, natrafia na ostrą krawędź  górnej wargi, na skutek tarcia powstają wiry (zob. generator),
które pobudzają do drgania słup powietrza zawarty
w korpusie ( wibrator); w górnej części korpusu
często znajduje się  dostroik; w zależności od budowy korpusu rozróżniamy kilka akustycznych typów
piszczałek: piszczałki otwarte, piszczałki kryte,
 piszczałki półkryte i  piszczałki przedęte; typy te
odróżnia obecność  strzałki bądź  węzła fali stojącej przy górnym końcu korpusu (różna jest także
ilość węzłów i strzałek powstających w nich  fal); w
dolnym końcu kospusu piszczałki wargowej (tj. przy
zamknięta,
zob. piszczałka kryta
zaoblana, piszczałka z równomiernie zwężonym (w czasie  strojenia) górnym
końcem korpusu (zob. zaoblanie, por. piszczałka wyoblana).
█ piszczałka
66
■ piszczałka wyoblana
■ piszczałka zaoblana
█ piszczałka
zbieżna,
zob. piszczałka koniczna
█ piszczałki
atrapa, zob. piszczałka niema
█ piszczałki
długość, zob. długość piszczałki
█ piszczałki
ucho, zob.  ucho piszczałki
█ piszczałki
wielkość, zob. długość piszczałki
█ piszczałki
wargowej szerokość,
zob.  szerokość korpusu
█ piszczałki
zaczep, zob.  ucho piszczałki
█ piszczałkowa
kwatera,
zob.  kwatera piszczałkowa
█ piszczałkowa
ławeczka,
█ piszczałkowa
ławka,
█ płaczek <arch.>, dość rzadko spotykana nazwa
Fletu <od łac. fleo = płaczę, fletus = płacz>, używana w dawnym, polskim budownictwie organowym.
█ płycina, filunek, drewniana płytka wypełniająca
wolną przestrzeń między elementami ramy np. płyty
miecha; płycina może być wpuszczona w rowki
ramy (wówczas pole jest na ogół wgłębione) lub przymocowana do niej wkrętami.
█ płytka
czołowa klawisza, fragment  okładziny klawisza, znajdujący się na przedniej jego części.
wierzchnia klawisza, fragment
okładziny klawisza, znajdujący się na wierzchniej
jego części.
█ piszczałkowa
tuleja,
zob.  tuleja piszczałkowa
█ pływakowy
█ piszczałkowe
organy, zob.  organy
zob.  dźwignia Barkera
█ piszczałkowe
pole, zob.  pole piszczałkowe
█ piszczałkowa
podpora,
█ piszczałkowy
kloc, zob.  kloc piszczałkowy
█ piszczałkowy
otwór,
zob.  otwór piszczałkowy
█ pitagorejski
strój, zob.  strój pitagorejski
█ płytka
miech, zob.  miech pływakowy
█ pneumatyczna
█ pneumatyczna
dźwignia,
maszyna,
zob.  maszyna pneumatyczna
█ pneumatyczna
traktura,
zob.  traktura pneumatyczna
█ pneumatyczna
transmisja,
zob.  transmisja pneumatyczna
█ pitagorejski
system,
zob.  system pitagorejski
█ pneumatyczne
█ Pl, zob.  Pleno
█ pneumatyczno-rurkowa
█ plecowy
█ plein
jeu <franc.>, zob. Pleno
█ Pleno <z łac. pełne brzmienie, plenus = pełny>,
organo pleno, organy pełne, Pl, plein jeu <franc.>,
pełne brzmienie, Volles Werk <niem.>, 1. charakterystyczne brzmienie  organów uzyskiwane poprzez
włączenie znacznej ilości  głosów (pod względem
dynamiki jest to zestaw głosów o znacznej sile, ale nie
jest on na ogół równoważny Tutti); pleno nie jest
ściśle określonym i uniwersalnym zestawem głosów, a
jego specyfika wynika z określonych cech stylistycznych instrumentów i muzyki poszczególnych epok, w
użyciu są np. określenia: pleno barokowe, pleno romantyczne, ze względu na rozbieżności stylistyczne
zauważalne w różnych krajach w ramach tej samej
epoki, pleno określane bywa czasem bardziej szczegółowo, np. francuskie pleno barokowe (plein jeu) czy
niemieckie pleno romantyczne (Volles Werk); wiele
instrumentów wyposażonych jest w specjalny włącznik
( rejestr zbiorowy) uruchamiający zestaw pleno
charakterystyczny dla stylistyki danego instrumentu;
2. rejestr zbiorowy służący do włączania brzmienia
pleno charakterystycznego dla stylistyki konkretnego
instrumentu (zob.  rejestr zbiorowy).
tremolo,
zob.  tremolo pneumatyczne
traktura,
█ pneumatyczny
motor,
zob.  mieszek pulsacyjny
█ pneumatyczny
przekaźnik,
zob.  przekaźnik pneumatyczny
█ pneumatyczny
zespół,
zob.  zespół pneumatyczny
█ pneumatyka, 1. określenie używane w odniesie-
niu do traktury pneumatycznej zarówno w jej typowym wydaniu (tzw.  pneumatyki rurkowej), tj.
zbudowanej z  zaworów, rurek,  przekaźników
itp., jak i w stosunku do urządzeń pneumatycznych
wspomagających działanie traktury mechanicznej
( dźwignia Barkera); 2. system urządzeń tłoczących
i rozdzielających  sprężone powietrze  piszczałkom w organach, m.in.:  miech,  wiatrownica,
kanały powietrzne, itp.
█ pneumatyka
przewodowa,
zob.  pneumatyka rurkowa
67
█ pneumatyka
rurkowa, pneumatyka przewodowa, określenie używane w odniesieniu do traktury
pneumatycznej w typowym wykonaniu, tj.
zbudowanej z  zaworów,  rurek,  przekaźników itp., oraz
wykorzystującej sprężone powietrze zarówno do przesyłania impulsów sterujących na
odległość (od  stołu
gry do wiatrownicy), jak i do wykonywania pracy związanej
np. z otwieraniem
 zaworów
(zob. ■ rurki ołowiane w trakturze
 pneumatyka, por. pneumatycznej
 dźwignia Barkera).
█ podwójna
█ poboczny
dłużaniu czasu trwania dźwięku (stopniowym jego
zanikaniu po zamilknięciu źródła dźwięku) wskutek
odbijania się  fal akustycznych od ścian pomieszczenia lub innych znajdujących się w nim powierzchni;
pogłos, w zależności od sytuacji w której występuje,
może być zjawiskiem zarówno pożadanym jak i niepożadanym (zob. akustyka).
głos, zob.  głos poboczny
█ pociągowy
werk, zob.  werk „ciągnący”
█ podawacz, zob.  miech czerpakowy
█ podciśnieniowy
mieszek,
zob. mieszek opróżniany
█ podgrywanie, potoczne określenie niepożądane-
go zjawiska polegającego na wydawaniu dźwięków
przez  piszczałki, które w danej chwili nie powinny
być zadęte, a do których powietrze w niekontrolowany sposób przedostaje się z sąsiednich kanałów
na skutek różnego rodzaju nieszczelności mogących
występować w  wiatrownicy, np. nieszczelności
 zaworów rejestrowych, bądź też nieszczelności
między  zasuwami rejestrowymi i klocem piszczałkowym (przyczynami nieszczelności tego typu,
obok wad konstrukcyjnych czy naturalnego zużycia
materiałów mogą być również: zbyt niska lub zbyt wysoka temperatura, znaczne wahania wilgotności powietrza, itp.); podgrywaniu można przeciwdziałać stosując m.in. (w zależności od typu wiatrownicy)
 rowki hiszpańskie lub zawory awaryjne.
█ podłużna
wiatrownica,
zob. wiatrownica rejestrowa
█ podpora
piszczałek,
zob. ławka piszczałkowa
prospektu, zob. cokół
█ podstawowy
ton, zob. ton podstawowy
█ podwieszona
klawiatura,
zob. klawiatura podwieszona
█ podwieszony
68
█ podwójny
nacisk, podwójny skok, dwustopniowy skok  klawisza odpowiadający dwóm różnym
poziomom głośności wydawanego dźwięku; rozwiązanie konstrukcyjne spotykane głównie w organach
Wurlitzera, pozwalające na uzyskanie różnych poziomów dynamicznych w zależności od siły nacisku na
klawisze (zob.  klawiatura z podwójnym naciskiem).
█ podwójny
regał, zob. regał podwójny
█ podwójny
skok, zob. podwójny nacisk
█ podwójny
wentyl klapowy,
zob. wentyl klapowy podwójny
█ pogłos, zjawisko akustyczne polegające na prze-
█ pojedynczy
█ pokojowe
regał, zob. regał pojedynczy
organy, zob.  organy pokojowe
█ pokrywa
klawiatury, klapa zamocowana na
zawiasach (wieko) bądź pokrywa w formie żaluzji,
zabezpieczająca klawiaturę (zamykana w czasie
gdy instrument nie jest używany).
■
pokrywa kla
wiatury (stół gry
z otwartą pokrywą)
fala, zob.  fala podłużna
█ podłużna
█ podstawa
klapa,
zob. wentyl klapowy podwójny
pedał, zob. pedał podwieszony
█ pole
piszczałkowe, wydzielony w prospekcie
fragment powierzchni (czasem specjalnie obramowany), w którym ustawione są piszczałki.
█ policzek, zob.  bak
█ polska
klawiatura, zob.  klawiatura polska
█ połączenie, kopulacja, kupuał, sprzężenie, łącz-
nik, 1. urządzenie, które przy grze na wybranej  klawiaturze umożliwia korzystanie z  głosów przyporządkowanych na stałe do innej klawiatury, bądź też
pozwalające na dublowanie dźwięków (w obrębie tej
samej klawiatury) o oktawę niżej lub wyżej; wyróżnia
się dwa podstawowe typy połączeń: połączenia
międzyklawiaturowe oraz połączenia wewnątrzklawiaturowe (por. transmisja); 2. cięgło sprzęgające, określenie używane w stosunku do samego
włącznika (ręcznego lub nożnego przycisku, klawisza,
dźwigni, manubrium, itp.) uruchamiającego wybraną kopulację.
█ połączenie
à bascule <fr.>, określenie używane
głównie we francuskim budownictwie organowym,
oznaczające połączenie realizowane za pomocą
dźwigni (w przeciwieństwie do  połączenia à
tiroir, które dodatkowej dźwigni nie wymaga).
█ połączenie
à tiroir <fr.>, termin używany głównie we francuskim budownictwie organowym, oznaczający  połączenie dwóch sąsiadujących ze sobą
manuałów, realizowane poprzez nasunięcie jednej
klawiatury na drugą; jedna z łączonych klawiatur
może być przesuwana w poziomie, np. wysuwana w
pewnym zakresie ze  stołu gry, wskutek czego specjalne klocki przymocowane do klawiszy stykają się
ze sobą i zapewniają przeniesienie ruchu między odpowiednimi klawiszami łączonych klawiatur (por.
połączenia à bascule).
a
acji naciśnięcie klawisza w ManI powoduje pociągnięcie w dół (opadnięcie) odpowiedniego klawisza w
ManII (uruchomiony tym samym zostaje cały fragment
traktury połączony z tym klawiszem).
█ połączenie
kołkowe, połączenie kołeczkowe,
jedno z rozwiązań mechanicznej  traktury połączeń ( połączenie pchające,  połączenie współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowiednich  klawiszy dwóch  manuałów (położonych w
bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomocą specjalnych kołków zamocowanych w odpowiednio ukształtowanej listwie (kształt przekroju tej listwy
przypomina literę C), która może być obracana o kąt
90o; na każdy z kołków założony jest skórzany pierścień, który zapobiega wypadnięciu kołka z listwy; połączenie pozostaje nieaktywne gdy listwa znajduje się
w takim położeniu w którym kołki ułożone są poziomo, obrócenie listwy o świerć obrotu (odpowiadające włączeniu kopulacji) powoduje pionowe ułożenie
kołków, które w takim przypadku stykają się z klawiszami łączonych manuałów, co umożliwia odpowiednie przenoszenie ich ruchu – naciśnięcie klawisza w
ManI (manuał niżej położony) powoduje poruszenie
klawisza w ManII (manuał wyżej położony).
b
■ połączenie à tiroir: a – połączenie nieaktywne, b – połą-
a
b
■ połączenie kołkowe:
czenie aktywne
█ połączenie
█ połączenie
ciągnące, połączenie w którym
przenoszenie ruchu między klawiszami różnych
klawiatur odbywa się poprzez ciągnięcie, np.  połączenie hakowe (por. połączenie pchające).
a
b
połączenie hakowe:
a – połączenie wyłą
czone, b – połączenie
włączone, c – działa
nie włączonego mechanizmu
■
c
a – połączenie wyłą
czone, b – połączenie
włączone, c – działanie
włączonego mechaniz
mu
„Bas”, zob.  transmisja basu
hakowe, połączenie haczykowe,
jedno z rozwiązań mechanicznej  traktury połączeń (połączenie ciągnące,  połączenie współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowiednich  klawiszy dwóch  manuałów (położonych w
bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomocą specjalnych haków przytwierdzonych do klawiszy; cały wyżej położony manuał (w tym przypadku
ManII) może być wysuwany o kilka milimetrów do
przodu (odpowiada to włączeniu kopulacji ManII/
ManI), co powoduje zazębienie odpowiednich haków i
połączenie klawiszy obydwu manuałów; w takiej sytu-
c
█ połączenie
kruczkowe, jedno z rozwiązań
mechanicznej  traktury połączeń ( połączenie
pchające, połączenie współbieżne) polegające na
sprzęganiu ze sobą odpowiednich klawiszy dwóch
manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomocą  kruczków – niewielkich poruszających się pionowo elementów, przekazujących ruch między odpowiednimi klawiszami;
kruczki (osobny dla każdego z klawiszy) ułożone są
we wspólnej listwie, przesuwanej przy włączaniu i wyłączaniu tego połączenia.
█ połączenie
a
b
■
połączenie kruczko
we: a – połączenie wy
łączone, b – połączenie
włączone, c – działanie
włączonego mechaniz
mu
c
█ połączenie
„Melodia”,
zob.  transmisja melodii
69
█ połączenie
międzyklawiaturowe, połącze-
nie z innymi klawiaturami, urządzenie umożliwiające
korzystanie przy grze na wybranej klawiaturze z
 głosów, które przyporządkowane są na stałe do innej klawiatury (por. połączenie wewnątrzklawiaturowe); połączenie może obejmować zarówno manuały jak i pedał; wyróżnia się trzy główne grupy
połączeń międzyklawiaturowych:
– połączenie „na wprost” (unisono) - przy użyciu
takiego połączenia łączy się klawisze o dokładnie tej
samej wysokości dźwięku (taka sama nazwa dźwięku i
oktawa z której dźwięk pochodzi); połączenia te oznacza się np.: ManII/ManI (lub też krócej: II/I), co odczytuje się: manuał drugi do pierwszego – a oznacza
to, że do manuału I zostają dołączone głosy na stałe
będące w dyspozycji manuału II (oczywiście na manuale I nadal można grać używając głosów na stałe
przyporządkowanych do tego manuału), ManI/Ped (I/
Ped) oznacza: manuał pierwszy do pedału, a zastosowanie takiego połączenia skutkuje dołączeniem do pedału głosów manuału I (przy aktywnym takim połączeniu na pedale można grać używając zarówno głosów
pedałowych jak i tych które należą do manuału I),
– połączenie „sub” oraz „super” (w interwale
oktawy) – przy użyciu takiego połączenia łączy się
klawisze (różnych klawiatur) o tej samej nazwie, ale o
oktawę niższe (sub) bądź wyższe (super); połączenia
te oznacza się następująco: np. Sub ManII/ManI (lub
też krócej: Sub II/I), co odczytuje się: suboktawa manuału drugiego do pierwszego – co oznacza, że do manuału I zostają dołączone głosy na stałe będące w dyspozycji manuału II, jednak głosy manuału II będą odzywać się o oktawę niżej niż wskazują to klawisze naciskane w manuale I (w przypadku połączenia Super
II/I – superoktawa manuału drugiego do pierwszego głosy manuału II będą się odzywać o oktawę wyżej),
Super ManI/Ped (Super I/Ped) oznacza: superoktawa
manuału pierwszego do pedału, a zastosowanie takiego połączenia skutkuje dołączeniem do pedału głosów
manuału I, jednak głosy manuału I będą się odzywać o
oktawę wyżej niż wskazują to klawisze naciskane w
pedale (przy aktywnym takim połączeniu, na pedale
można grać używając zarówno głosów pedałowych jak
i tych które należą do manuału I),
– połączenie w interwale innym niż unison lub oktawa;
przy użyciu takiego połączenia łączy się klawisze o
różnych nazwach, np. połączenie Kwinta Man II/I
(Kwinta II/I) – kwinta manuału drugiego do manuału
pierwszego, oznacza przyłączenie do manuału I głosów manału II z tym, że głosy manuału II będą grać
kwintę wyżej niż wskazują to klawisze naciskane w
manuale I;
wśród połączeń wyróżnia się również  połączenia
stałe (np. pedał podwieszony) oraz transmisje
(połączenia transmisyjne).
rego łączy się klawisze o dokładnie tej samej wysokości dźwięku, tzn. o takiej samej nazwie dźwięku i
oktawie z której dźwięk pochodzi (zob.  połączenie
międzyklawiaturowe, por.  połączenie Sub,  połączenie Super).
█ połączenie
pchające,  połączenie w którym
przenoszenie ruchu między  klawiszami różnych
 klawiatur odbywa się poprzez popychanie (za pośrednictwem specjalnych, dodatkowych elementów),
np. połączenie kruczkowe,  połączenie kołkowe,
 połączenie siodełkowe, połączenie z wahaczami
(por. połączenie ciągnące).
█ połączenie
siodełkowe, jedno z rozwiązań
 mechanicznej traktury połączeń (połączenie
pchające,  połączenie współbieżne) polegające na
sprzęganiu ze sobą odpowiednich klawiszy dwóch
 manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomocą  żabek – specjalnych klocków przytwierdzonych do klawiszy; cały wyżej położony manuał (w tym przypadku ManII) może
być wysuwany o kilka milimetrów do przodu (odpowiada to włączeniu  kopulacji ManII/ManI), co powoduje umieszczenie odpowiednich żabek jedna nad
drugą a tym samym połączenie klawiszy obydwu manuałów; w takiej sytuacji naciśnięcie klawisza w ManI
powoduje popchnięcie odpowiedniego klawisza znajdującego się w manuale wyższym (ManII) i uruchomiony tym samym zostaje cały fragment traktury
połączony z tym klawiszem.
a
b
■
c
połączenie siodeł
kowe: a – połączenie
wyłączone, b – połą
czenie włączone,
c – działanie włączo
nego mechanizmu
█ połączenie
stałe, połączenie które jest stale
aktywne (nie przewidziano w instrumencie żadnego
urządzenia, które mogłoby je wyłączyć); szczególnym
przypadkiem połączenia stałego jest tzw. pedał
podwieszony.
międzymanuałowe, połączenie
międzyklawiaturowe dotyczące wyłącznie  manuałów.
Sub (suboktawa), Suboktav, suboktava,  połączenie wewnątrzklawiaturowe lub
 międzyklawiaturowe, które powoduje, że oprócz
dźwięków wydawanych przez piszczałki odpowiadające naciskanym klawiszom i głosom włączonym w danej  sekcji, zabrzmią również dźwięki o
oktawę niższe, pochodzące z głosów włączonych w
obrębie tej samej  klawiatury (połączenie wewnątrzklawiaturowe) bądź też z głosów będących w
dyspozycji innej klawiatury (połączenie międzyklawiaturowe, np. Sub II-I).
█ połączenie
█ połączenie
█ połączenie
„na wprost”, połączenie unisono,
 połączenie międzyklawiaturowe, przy użyciu któ70
█ połączenie
Super (superoktawa), Superoktav, superoktava, połączenie wewnątrzklawiatu-
rowe lub międzyklawiaturowe, które powoduje, że
oprócz dźwięków wydawanych przez  piszczałki odpowiadające naciskanym klawiszom i głosom
włączonym w danej sekcji zabrzmią również dźwięki o oktawę wyższe, pochodzące z głosów włączonych
w obrębie tej samej  klawiatury ( połączenie wewnątrzklawiaturowe) bądź też z głosów będących w
dyspozycji innej klawiatury (połączenie międzyklawiaturowe, np. Super II-I).
█ połączenie
swobodne, typ połączenia przy
zastosowaniu którego naciskanie przez grającego
klawiszy w jednej klawiaturze nie powoduje poruszania klawiszy w innej klawiaturze, pomimo ich
połączenia (por. połączenie współbieżne).
█ połączenie
tirasse <fr.>, termin używany głównie we francuskim budownictwie organowym, oznaczający połączenie do  pedału; przy podawaniu
pełnego oznaczenia połączenia tego typu wymienia się
na ogół nazwę tylko jednej  klawiatury ( sekcji) tj.
tej, która łączona jest z pedałem, nazwa sekcji do której realizowane jest połączenie nie musi być podawana, ponieważ termin 'tirasse' jednoznacznie precyzuje, że połączenie realizowane jest wyłącznie do pedału, np. Tirasse Man II (połączenie Man II do pedału), Tirasse G.O. (połączenie sekcji Grand Orgue do
pedału), itp, choć spotyka się również oznaczenie
typu: Tirasse Man II / Ped, Tirasse G.O. / Ped, itp.
(por.  accouplement)
WIATROWNICA II
WIATROWNICA I
mocą specjalnych elementów i mechanizmów, które
sprzęgają elementy  traktury (a nie same klawisze).
█ połączenie
transmisyjne, zob. transmisja
█ połączenie
unisono,
zob.  połączenie „na wprost”
█ połączenie
wahaczowe,
zob.  połączenie z wahaczami
█ połączenie
wewnątrzklawiaturowe, połączenie własne, urządzenie, po włączeniu którego naciśnięcie jednego klawisza powoduje równoczesne
zadęcie dwóch (w głosie jednochórowym)
piszczałek w obrębie tego samego  głosu: jednej –
właściwej temu klawiszowi (tzn. odzywającej się bez
stosowania połączenia) oraz drugiej - odległej o oktawę w górę (połączenie Super) lub w dół (połączenie Sub); połączenia tego typu oznaczane są np.
Super ManI, Super I, Sub ManII lub też w przypadku
umieszczenia włączników tych połączeń w sąsiedztwie
manubriów danej klawiatury, stosuje się wyłącznie
oznaczenie „Super” bądź „Sub” (lokalizacja tego
włącznika sama sugeruje, której klawiatury połączenie
dotyczy); połączenie wewnątrzklawiaturowe może
działać na wszystkie głosy wybranej klawiatury, na jeden głos lub też na wybrany zestaw głosów; szczególnym rodzajem połączenia w ramach jednej klawiatury
może być transmisja.
█ połączenie
wewnątrzmanuałowe, połączenie wewnątrzklawiaturowe zastosowane w  manuale.
a
MAN II
c
MAN I
b
■ połączenie trakturowe (przykładowe rozwiązanie):
a – klawisze, b – kątowniki, c – dźwignia realizująca połączenie ManII/ManI (linia ciągła: pozycja listwy i dźwigni
przy połączeniu aktywnym, linia przerywana: położenie listwy i dźwigni przy połączeniu wyłączonym)
WIATROWNICA II
WIATROWNICA I
MAN II
■ połączenie trakturowe
(przykładowe rozwiązanie) – stan
przy aktywnym połączeniu ManII/ManI i wciśniętym kla-wiszu w ManI
█ połączenie
trakturowe,  połączenie (najczęściej połączenie swobodne) realizowane za po-
█ połączenie
własne,
zob.  połączenie wewnątrzklawiaturowe
█ połączenie
współbieżne, typ  połączenia
przy zastosowaniu którego naciskanie przez grającego
klawiszy w jednej klawiaturze powoduje poruszanie klawiszy w innej klawiaturze – tzn. tej, która
została przyłączona (por. połączenie swobodne).
█ połączenie
z dźwignią jednoramienną,
jedno z rozwiązań mechanicznej  traktury połączeń (połączenie ciągnące,  połączenie współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowiednich  klawiszy dwóch  manuałów (położonych w
bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim) za pomocą  dźwigni jednoramiennych; każda z dźwigni
(osobna dźwignia dla każdego z klawiszy) zamocowana jest jednym końcem w ramie, która w czasie włączania i wyłączania kopulacji przesuwana jest pionowo (w ten sposób przesuwany jest punkt zaczepienia
dźwigni); gdy połączenie jest aktywne pociągnięcie
dźwigni przez klawisz z manuału położonego niżej powoduje również pociągnięcie sprzężonego z tą dźwignią odpowiedniego klawisza z manuału położonego
powyżej; gdy kopulacja jest wyłączona naciskanie kla-
71
wisza w dolnym manuale nie ma wpływu na zmiane
położenia klawisza w manuale górnym.
█ poprzeczna
wiatrownica,
zob. wiatrownica tonowa
█ Portativ <niem.>, zob.  portatyw
a
b
c
■ połączenie z dźwignią jednoramienną: a – połączenie wyłączone, b – połączenie włączone, c – działanie włączonego
mechanizmu
█ połączenie
z innymi klawiaturami,
zob. połączenie międzyklawiaturowe
█ połączenie
z wahaczami, połączenie waha-
czowe, jedno z rozwiązań mechanicznej  traktury połączeń ( połączenie pchające,  połączenie
współbieżne) polegające na sprzęganiu ze sobą odpowiednich klawiszy dwóch manuałów (położonych w bezpośrednim sąsiedztwie jeden nad drugim)
za pomocą  wahaczy – ruchomych elementów o specjalnym kształcie; każdy z wahaczy (osobny wahacz
dla każdego z klawiszy) zamocowany jest jednym końcem w ramie, która w czasie włączania i wyłączania
kopulacji przesuwana jest poziomo; gdy połączenie
jest aktywne wahacz łączy obydwa klawisze (przenosi
ruch między nimi) tak, że naciśnięcie klawisza w niżej
położonym manuale powoduje popchnięcie odpowiedniego klawisza w manuale położonym wyżej (poruszenie tego klawisza powoduje również ruch całego, odpowiadającego mu fragmentu traktury).
a
b
■
połączenie z waha
czami: a – połączenie
wyłączone, b – połą
czenie włączone,
c – działanie włączo
nego mechanizmu
c
█ połączeń
traktura, zob.  traktura połączeń
█ pomocnicze
urządzenie,
zob. urządzenie pomocnicze
█ pomocniczy
element,
zob. element uzupełniający
█ pomocniczy
głos, zob. głos poboczny
█ pompa, 1.  miech czerpakowy; 2. tłokowa pom-
pa powietrzna, stosowana np. w organach wodnych.
█ poprzeczna
72
fala, zob. fala poprzeczna
█ portatyw <łac. portare = nieść, porto = niosę>,
organetto <wł.>, portatyw ręczny, Portativ <niem.>,
najmniejszy instrument z grupy  organów przenośnych (wzmiankowany od ok. XII wieku), wyposażony
wyłącznie w piszczałki wargowe (na ogół tylko jeden  głos o skali ok. dwóch oktaw), swoim niewielkim rozmiarem przystosowany do noszenia go w czasie grania na pasku przewieszonym przez ramię (np.
 portatyw procesyjny), z klawiaturą obsługiwaną prawą ręką i  miechem ustawionym pionowo za
piszczałkami obsługiwanym lewą ręką.
█ portatyw
procesyjny,  portatyw przystosowany do noszenia go w czasie grania na pasku przewieszonym przez ramię, z klawiaturą obsługiwaną
prawą ręką i miechem ustawionym pionowo za
piszczałkami, obsługiwanym lewą ręką; w XVII i
XVIII wieku w Polsce określenia tego używano również w odniesieniu do  pozytywu przenośnego.
█ portatyw
ręczny, zob. portatyw
█ positif <fr.>, zob.  pozytyw
█ Positiv <niem.>, zob.  pozytyw
█ positive
organ <ang.>, zob. pozytyw
█ Positivwerk <niem.>, zob.  pozytyw
█ poszycie
miecha, elastyczna, fałdowa część
 miecha złożona z opony miecha wraz z usztywniającymi  fałdy ramkami drewnianymi.
█ powietrza
przewód, zob. przewód
█ powietrza
słup, zob. słup powietrza
█ powietrza
wskaźnik,
zob. wskaźnik powietrza
█ powietrze
sprężone,
zob. sprężone powietrze
█ powietrze
zgęszczone,
█ powietrzny
kanał, zob.  kanał powietrzny
█ powrotna
sprężyna,
zob. sprężyna powrotna
█ poziomy
miech, zob. miech poziomy
█ pozytyw <łac. positus = położony, postawiony,
ponere = stawiać>, positif <fr.>, Positiv <niem.>, positive organ <ang.>, 1. niewielkie, przenośne lub nie-
przenośne organy jednosekcyjne (jednomanuałowe), na ogół bez  pedału lub z  pedałem podwieszonym; granica między pozytywem i organami nie
jest jednoznacznie określona co sprawia, że kategoryczne zakwalifikowanie niedużych instrumentów do
jednej z tych grup niejednokrotnie nastręcza sporych
trudności (zob.  organy pokojowe,  pozytyw
przenośny); 2. Positivwerk <niem.>, w dawnych organach  sekcja z przewagą głosów fletowych, niekiedy strojonych niżej niż głosy organów głównych, należąca najczęściej do manuału I (zob. organy chórowe); 3. termin określający  sekcję kontrastującą
brzmieniowo i dynamicznie z sekcją główną organów, używany najczęściej w połączeniu z drugim wyrazem precyzującym nazwę sekcji (różnorodność historyczna i stylistyczna instrumentów sprawia, że pozytywowy charakter brzmienia posiadają różne sekcje,
zob.  pozytyw górny, pozytyw chórowy); 4. nazwa używana często dla określenia pozytywu chórowego jako sekcji wyodrębnionej z  szafy organowej (w staropolskim budownictwie organowym wyróżniano tylko organy i pozytyw), zamontowanej najczęściej w oddzielnej szafie umieszczonej w
balustradzie chóru (zob.  Rückpositiv).
█ pozytyw
chórowy, 1. Rückpositiv; 2. samodzielny instrument służący do akompaniowania chórowi, umieszczony często na chórze zakonnym (za klauzurą).
█ pozytyw
dolny, zob.  Rückpositiv
█ pozytyw
dwuczęściowy,  pozytyw przenośny z miechem stanowiącym odrębną, odłączaną od
reszty instrumentu i oddzielnie przenoszoną część, zabudowaną często w specjalnej skrzyni; w przypadku
zabudowania miecha w skrzyni, element ten może pełnić funkcję cokołu dla drugiej części instrumentu (tj.
tej z klawiaturą,  piszczałkami oraz trakturą),
miech niezabudowany natomiast może być umieszczany z boku lub z tyłu instrumentu, w takich sytuacjach
wygodne granie na pozytywie możliwe jest po umieszczeniu instrumentu na specjalnej podstawie (por.
pozytyw jednoczęściowy).
█ pozytywek,  pozytyw przenośny jednoczęś-
ciowy.
█ pozytyw
górny, zob.  Oberwerk
█ pozytyw
jednoczęściowy, pozytyw przenośny z wszystkimi częściami składowymi (klawiaturą,  piszczałkami, trakturą oraz  miechem)
umieszczonymi wewnątrz wspólnej obudowy (por.
pozytyw dwuczęściowy).
█ pozytyw
█ pozytyw
koronny, zob. Kronwerk
nastolny, pozytyw przenośny który
nie jest wyposażony w  cokół, co powoduje konieczność ustawiania go w czasie gry na podwyższeniu (np.
na stole).
█ pozytyw
nieprzenośny, pozytyw stacjonarny,
pozytyw którego konstrukcja uniemożliwia przenoszenie go w inne miejsce (por. pozytyw przenośny).
█ pozytyw
plecowy, zob.  Rückpositiv
█ pozytyw
procesyjny,
zob.  pozytyw szkatulny
█ pozytyw
przedni, niezbyt fortunne (bo mylone
często z Brustwerkiem) określenie pozytywu
chórowego (Rückpositivu).
█ pozytyw
przenośny, pozytyw, organki, niewielki instrument jednosekcyjny przystosowany do przenoszenia, wyposażony w kilka głosów wargowych
(wyjątkowo można spotkać również  głos języczkowy), jeden  manuał (do czterech oktaw zwykle z
najniższą  oktawą krótką), bez pedału, z  miechem umieszczonym wewnątrz obudowy (pozytyw
jednoczęściowy) bądź też będącym oddzielną częścią
( pozytyw dwuczęściowy), często zabudowaną w
dodatkowej skrzyni, którą można przenosić oddzielnie; do grania na pozytywie konieczne są na ogół dwie
osoby, tj. organista i  kalikant, choć pozytywy
budowane współcześnie wyposażane już bywają w
niewielkich rozmiarów dmuchawy, których zastosowanie eliminuje konieczność obecności kalikanta
(zob.  organy przenośne, por.  portatyw, regał); pozytywem przenośnym bywa również czasem
określany pozytyw stacjonarny o takiej konstrukcji, która umożliwia bardzo łatwy jego demontaż i
przenoszenie w inne miejsce (por. pozytyw nieprzenośny).
█ pozytyw
skrzyniowy,
█ pozytyw
stacjonarny,
█ pozytyw
szkatulny, pozytyw skrzyniowy, pozytyw procesyjny, organy skrzyniowe, organy szkatulne,
pozytyw przenośny  jednoczęściowy, zabudowany w niewielkiej drewnianej skrzyni (szkatule) kryjącej  piszczałki, wiatrownice i trakturę;
miechy znajdujące się u góry instrumentu, w stanie
spoczynku mieszczą się w obudowie, jednak podczas
kalikowania są podnoszone i występują tym samym
poza wymiary gabarytowe obudowy; pozytyw szkatulny ze złożonym miechem można łatwo przenosić za
pomocą uchwytów zamocowanych po bokach obudowy (szkatuły).
█ pozytyw
ślepy, atrapa  pozytywu chórowego
wbudowana w balustradę chóru, spełniająca funkcję
wyłącznie dekoracyjną, pozbawiona grających  piszczałek (mogą tutaj występować wyłącznie  piszczałki nieme) i całego mechanizmu rozdzielającego powietrze.
73
█ pozytyw
tylny, zob.  Rückpositiv
█ pozytyw
wieńczący, zob. Kronwerk
█ półgłos,
głos organowy obejmujący część
 klawiatury; pozostała część klawiatury może być
uzupełniona innym półgłosem lub półgłos pozostaje
bez uzupełnienia (por. głos zupełny).
█ półkryta
piszczałka,
zob. piszczałka półkryta
█ półkryty
głos, zob. głos półkryty
█ półorgany, 1.  organy których najniższym
 głosem w manuale jest głos 8' (ośmiostopowy);
2. organy z ośmiostopowym (8')  pryncypałem w
 prospekcie (por. duże organy,  ćwierćorgany).
█ półton, 1. półton temperowany, najmniejszy inter-
wał  systemu równomiernie temperowanego równy 1/12 oktawy; półton temperowany jest równy 100
 centom (100ct); wyróżnia się dwa rodzaje półtonów: półtony diatoniczne występujące między kolejnymi stopniami skali diatonicznej, oraz półtony chromatyczne, występujące pomiędzy danym stopniem a jego
podwyższeniem bądź obniżeniem; 2. pt, jednostka
używana do określania odchylenia szerokości ( menzury)  piszczałek wybranego głosu organowego
od menzury normalnej (NM), np. +1pt NM oznacza głos o pół tonu szerszy od menzury normalnej (w
takim głosie piszczałka C ma średnicę piszczałki H1
wg NM, piszczałka Cis średnicę piszczałki C, itd.),
-2pt NM oznacza głos o dwa półtony węższy od NM
(piszczałka C ma średnicę piszczałki D wg NM, piszczałka D śrdenicę piszczałki E, itd.), itp.
█ półton
temperowany, zob. półton
█ praestant <łac.>, zob.  prestant
█ prądnica, urządzenie elektryczne które zamienia
█ procesyjny
portatyw,
zob. portatyw procesyjny
█ procesyjny
pozytyw,
zob. pozytyw szkatulny
█ prolongement, zob.  przedłużacz
█ promienista
traktura,
zob. traktura promienista
█ promienisty
pedał, zob. pedał promienisty
█ prospekt, elewacja frontowa, facjata, fasada,
front, fronton, prospekt organowy, elewacja frontowa
zewnętrznej obudowy organów ( szafy organowej), często o bogatym wystroju plastycznym i złożonym układzie perspektywiczno-architektonicznym (do
XX wieku opartym na ogół o zasady symetrii); duże
instrumenty wyposażone bywają w złożone, rozczłonkowane podziałami architektonicznymi prospekty, ze
specjalnie przygotowanymi  piszczałkami prospektowymi, pogrupowanymi i ustawionymi np. w  polach piszczałkowych, wieżyczkach (często z  kotarami przysłaniającymi górne fragmenty  korpusów) czy też innych podobnych konstrukcjach, które
opisywane mogą być na ogół według wzorów przyjętych w architekturze i sztuce (w wystroju prospektów
spotyka się także różnorodne efekty wizualne bądź
 efekty audiowizualne); niekiedy, zwłaszcza ze
względu na obecność okna nad chórem, zarówno prospekt jak i cała szafa organowa podzielone bywają na
dwie części rozmieszczone symetrycznie po bokach
okna, które stanowi w takich przypadkach dodatkowy
element wystroju; ze względu na dekoracyjny charakter prospektów, każdy z ważniejszych europejskich
stylów architektonicznych wypracował własny, charakterystyczny dla epoki i regionu wystrój plastyczny
organów; niektóre organy dysponują prospektem którego wartość może być znacznie większa niż strona
muzyczna instrumentu.
energię mechaniczną w energię elektryczną; prądnice
prądu stałego wykorzystywane bywają do wytwarzania
napięcia stałego niezbędnego do zasilania obwodów
 traktury elektromagnetycznej lub  traktury
elektropneumatycznej, w takich przypadkach prądnica napędzana jest silnikiem  dmuchawy (sama dmuchawa zasilana jest przemiennym napięciem sieciowym). (por. prostownik)
█ prestant, praestant <łac. praestans = stojący na
przodzie>, 1. nazwa stosowana do oznaczania  głosów pryncypałowych ustawionych w  prospekcie
(bez względu na wielkość głosu), choć niekiedy oznaczane tak są również  pryncypały ustawione wewnątrz  organów; 2. we francuskim budownictwie
organowym głos pryncypałowy 4' ustawiony wewnątrz
organów.
█ Prinzipal, zob. Pryncypał
74
■ prospekty organowe
█ prospektowa
piszczałka,
zob. piszczałka prospektowa
█ prospekt
parawanowy, spotykany w dużych
instrumentach, szeroko rozbudowany prospekt o
symetrycznej, wieloczłonowej strukturze, opartej na
płynnych, wklęsło-wypukłych liniach, bez wyraźnego
podzału na  sekcje, budowany często wraz z chórem
na planie odcinka elipsy bądź koła, niekiedy ze specjalnym kulisowym obramowaniem okna stanowiącego
oś konstrukcji; charakterystyczną cechą prospektów
parawanowych, szczególnie w drugiej połowie XVIII
w. jest zanikanie wyodrębnionego  pozytywu.
spotyka się prowadnice o odpowiednim kształcie,
umożliwiającym zazębienie naciśniętej dźwigni o specjalny zaczep po nieznacznym przesunięciu jej w bok.
a
b
pedał (dźwignia nożna) w prowadnicy z zaczepem:
a – mechanizm w stanie spoczynku, b – dźwignia wciśnięta,
zahaczona o zaczep w prowadnicy
■
█ prowadnica
■ prospekt parawanowy z wyodrębnionym pozytywem
█ prospekt
skrzydłowy, wywodzący się z gotyku
(ale spotykany również w
organach budowanych w
późniejszych epokach)
typ prospektu, którego
cechą charakterystyczną
jest zastosowanie ruchomych skrzydeł, zamykających szafę (wzorem
tryptyków ołtarzowych).
zasuwy, nieruchomy element (najczęściej w postaci podłużnej listwy drewnianej, przebiegającej bezpośrednio pod klocem piszczałkowym wzdłuż  wiatrownicy) umożliwiający swobodne przesuwanie zasuwy rejestrowej wzdłuż wiatrownicy i ograniczający równocześnie jej ruchy w
kierunku poprzecznym (zob.  prowadnica, łożysko zasuwowe).
█ próba
cyny, oznaczenie informujące o zawartości
procentowej cyny w stopie cynowo-ołowiowym;
16 próba odpowiada 100% cyny, 15 próba – 93,75%
cyny, 14 próba – 87,50% cyny, 13 próba – 81,25%,
itd..., 1 próba – 6,25% cyny (każdej kolejnej próbie
cyny odpowiada dodatkowe 6,25% zawartości cyny w
stopie).
█ prospektu
podstawa, zob.  cokół
█ prosta
dźwignia,
zob.  dźwignia prosta
■ skrzydłowy prospekt
gotycki
█ prostownik, urządzenie energoelektroniczne, któ-
re przekształca napęcie przemienne (sieciowe) w napięcie stałe (wyprostowane); prostowniki współpracują bardzo często z transformatorami (w takich
układach transformator obniża napięcie, a prostownik
przekształca obniżone w ten sposób napięcie przemienne w napięcie stałe, tj. prostuje je).
prowadnice zasuw
█ prowadnica, nieruchoma część mechanizmu, któ-
rej zadaniem jest ograniczenie niepożądanych ruchów
bocznych elementu ruchomego np.  zasuwy, klawisza,  klapy, dźwigni, skrzyni wewnętrznej w
miechu skrzyniowym, itp.
█ prowadnica
dźwigni, specjalne wycięcie w
którym porusza się  dźwignia; w przypadkach, w
których niemożliwe jest stabilne utrzymanie dźwigni w
jednym ze skrajnych położeń (np. po włączeniu  kopulacji w instrumencie z  trakturą mechaniczną)
█ próba
■
prowadnice zasuw
rejestrowych (na gór
nym zdjęciu widać
same prowadnice, za
suwy zostały usunięte
spomiędzy prowad
nic, na zdjęciu dol
nym: widok po zde
montowaniu
kloca
piszczałkowego)
wiatru, zob.  wskaźnik powietrza
█ próg, zob.  listwa oporowa
75
█ Pryncypał <z łac. principalis = główny, zasadni-
czy, podstawowy>, głos pryncypałowy, montre
<franc.> (głównie pryncypał prospektowy), praestant,
prestant <łac.> (głównie pryncypał prospektowy),
Prinzipal <niem.>, najważniejszy głos organowy
(rodzina pryncypałów – jedna z głównych  rodzin
głosów) stanowiący podstawę typowego brzmienia
 organów (stosowane również do budowy mikstur); głos budowany zasadniczo z metalowych  piszczałek otwartych, choć w jego dolnym rejestrze wykorzystywane bywają również piszczałki drewniane (w
wyjątkowych przypadkach, z powodu braku miejsca,
w najniższej oktawie głosu pryncypałowego mogą być
stosowane  piszczałki kryte); średniej wielkości
piszczałki tego głosu wyposażone bywają w baczki,
duże dodatkowo również w wałki (choć nie jest to
regułą), małe piszczałki nie posiadają na ogół żadnych
 urządzeń intonacyjnych; ze względu na charakterystyczne organowe brzmienie głosów pryncypałowych, występują one w każdej prawidłowo ułożonej
 dyspozycji tworząc tzw.  piramidę pryncypałów
(zob. rodzina głosów).
█ pryncypałowa
piramida,
zob. piramida pryncypałów
█ pryncypałowy
głos, zob. Pryncypał
█ pryncypałów
piramida,
zob. piramida pryyncypałów
█ przedmuchiwany
█ przedni
głos, zob. głos przedęty
pozytyw, zob. pozytyw przedni
█ przedziałka, zob.  serce
█ przegroda, kancela, przegródka, tama, część
 wiatrownicy zasilająca  sprężonym powietrzem
 piszczałki tego samego tonu występujące w różnych
 głosach (w  wiatrownicy tonowej – układ poprzeczny przegród) lub piszczałki różnych tonów tego
samego rejestru (w wiatrownicy rejestrowej –
układ podłużny przegród); w odniesieniu do wiatrownicy rejestrowej określenie to jest raczej rzadko spotykane, częściej używa się nazw: komora rejestrowa lub  kanał rejestrowy; przegrodami nazywane są
nie tylko wolne przestrzenie (kancele) wypełniane powietrzem, ale również same drewniane przegródki,
które dzielą wiatrownicę na poprzeczne lub podłużne
kancele.
█ przegroda
rejestrowa, określenie dość rzadko
używane w odniesieniu do komory rejestrowej.
█ przegroda
tonowa, część  wiatrownicy tonowej; poprzeczna kancela, nad którą ustawione są piszczałki tego samego tonu (zob.  przegroda).
c
c
c
f
f
f
█ przebieg
menzur, termin oznaczający zmiany
rozmiarów  piszczałek, a zwłaszcza ich średnic (w
porównaniu z menzurą normalną) w obrębie wybranego  głosu organowego.
zestaw rejestrów, określenie
sporadycznie używane w odniesieniu do sekcji
 Brustwerk.
■
przegrody tonowe (rozmieszczenie w wiatrownicy)
█ przeciwległy
█ przedęcie, silniejsze  zadęcie stosowane w celu
wydobycia z instrumentu dętego (np. z  piszczałki)
wyższych dźwięków, np. alikwotów; w piszczałkach najczęściej stosuje się przedęcie oktawowe (zob.
 piszczałka przedęta).
█ przedęta
piszczałka,
█ przedęty
głos, zob.  głos przedęty
█ przedłużacz, prolongement, mechanizm utrzy-
mujący  klawisz w pozycji wciśniętej (po ustaniu
działania siły grającego), aż do momentu naciśnięcia
innego klawisza.
█ przedmuchiwana
piszczałka,
█ przedmuchiwana
tuba,
zob. tuba przedmuchiwana
76
█ przegródka, zob.  przegroda
█ przekaźnik, aparat gry, relais, urządzenie stoso-
wane w  trakturze pneumatycznej lub  trakturze
elektro-pneumatycznej, służące do przekazywania
impulsów na większe odległości, niekiedy również do
ich wzmacniania, czasem również do zmieniania charakteru tych impulsów (z impulsów elektrycznych w
impulsy pneumatyczne); każdy przekaźnik składa się z
części odbierającej impuls oraz z części wysyłającej
impuls do dalszych elementów traktury; występują
dwie podstawowe odmiany przekaźników:  przekaźniki pneumatyczne i  przekaźniki elektropneumatyczne.
█ przekaźnik
elektro-pneumatyczny, przekaźnik, relais, urządzenie stosowane w  trakturze
elektro-pneumatycznej, zamontowane na granicy
między częścią elektryczną i częścią pneumatyczną
 traktury, służące do przekazywania impulsów na
większe odległości oraz do zmiany ich charakteru z
elektrycznego na pneumatyczny; przekaźnik tego typu
składa się z dwóch podstawowych części: pierwszej –
odbierającej docierający doń impuls elektryczny i drugiej (sprzężonej z pierwszą) – wysyłającej impuls
pneumatyczny do dalszej części  traktury; przekazanie impulsu następuje poprzez zadziałanie elektromagnesu, którego ruchomy element unosi zawór,
wpuszczający powietrze do dalszych elementów traktury (por. przekaźnik pneumatyczny).
a
b
█ przelotowy
języczek,
█ przełącznik
sekwencyjny, przełącznik oznaczony symbolem '+' lub '-', służący do włączania kolejnej bądź poprzedniej (w zależności od oznaczenia)
wolnej kombinacji zapisanej w pamięci setzera.
█ przenośne
c
organy,zob. organy przenośne
█ przenośnik, zob.  przekaźnik pneumatyczny
d
█ przenośny
pozytyw,
zob.  pozytyw przenośny
e
■ przekaźnik elektro-pneumatyczny: a – komora powietrzna
█ przepust, otwór którym  sprężone powietrze
przekaźnika, b – zawór stożkowy, c – orzeszek zaworu stożkowego, d – przewody zasilające elektromagnes (doprowadzające impuls elektryczny do przekaźnika), e – elektromagnes
█ przepustnica, 1. element re-
█ przekaźnik
pneumatyczny, aparat gry, przekaźnik, przenośnik, relais, wiatrowniczka współbieżna, urządzenie stosowane w trakturze pneumatycznej do przekazywaniu impulsów na większe odległości (czasem również do ich wzmacniania), składające się z dwóch podstawowych części: pierwszej –
odbierającej docierający doń impuls pneumatyczny i
drugiej (sprzężonej z pierwszą) – wysyłającej impuls
pneumatyczny do dalszej części  traktury; przekazanie impulsu następuje poprzez napełnienie  mieszka (w części odbiorczej przekaźnika), który pęczniejąc powoduje uniesienie wentyla wpuszczającego
powietrze do dalszego elementu traktury (zob.  stopień traktury pneumatycznej, por.  przekaźnik
elektro-pneumatyczny).
wydostaje się z  miecha klinowego.
gulacyjny zamontowany np. w
nodze piszczałki, służący do
płynnego zmieniania przepustowości kanału którym przepływa
powietrze; 2.
szyber, suwak,
część  regulatora samoczynnego; sztywna, automatycznie poruszana przegroda, umieszczona w
kanale łączącym dmuchawę z
magazynem.
█ przesuwany
zawór,
zob.  zawór przesuwany
█ przesuwkowy
■
przepustnica w
nodze piszczałki
drewnianej
zawór,
zob.  zawór przesuwany
b
c
d
a
b
■
c
d
e
f
g
■ przekaźnik pneumatyczny:
a – komora powietrzna przekaźnika, b – zawór stożkowy, c – rurka odprowadzająca,
d – orzeszek zaworu stożkowego, e – mieszek, f – śrubka regulacyjna, g – rurka doprowadzająca powietrze do przekaźnika
█ przekładnia,  dźwignia w której ramiona sił
(odległości między punktami przyłożenia sił a osią obrotu) są różne.
█ przelatujący
języczek,
a
przepustnica w regulatorze samoczynnym:
a – magazyn, b – przepustnica, c – rękaw skórzany,
d – dmuchawa
█ prześwit klawiaturowy, prostokątny otwór w
 cokole  szafy organowej, w którym zamontowana
jest  klawiatura.
█ przewodowa
pneumatyka,
zob.  pneumatyka rurkowa
█ przewód, 1. jeden z podstawowych elementów
traktury elektromagnetycznej lub traktury
elektro-pneumatycznej; wykonany z metalu (najczęściej z miedzi) drut (lub linka, czyli splecione ze
sobą drobne druciki) o określonym przekroju (przekrój poprzeczny przewodu podawany jest w mm2),
używany do budowania obwodów elektrycznych tj. łączenia elementów i urządzeń elektrycznych, które rozmieszczone są w różnych miejscach organów; 2. przewód sprężonego powietrza, przewód zgęszczonego
77
powietrza, rurka, element stosowany w  trakturze
pneumatycznej lub (trakturze elektro-pneumatycznej) cienka rurka z metalu (np. ołowiu lub jego
stopu), tworzywa sztucznego bądź tektury lub też wydrążony w drewnianej listwie kanalik, którym przepływa sprężone powietrze.
█ przewód
sprężonego powietrza,
zob. przewód
█ przewód
zgęszczonego powietrza,
zob. przewód
█ przyrząd
rejestrowy, element umieszczony w
█ pulpet, element uszczelniający, umożliwiający
przeprowadzenie ruchomego elementu (np. drutu łączącego wentyl klapowy z innym elementem
 traktury) przez otwór w ścianie zbiornika wypełnionego sprężonym powietrzem, w sposób zapobiegający ulatywaniu powietrza przez ten otwór na zewnątrz; pulpet wykonany bywa najczęściej ze skóry lub
elastycznego tworzywa sztucznego, w formie membranki odkształcającej się w pewnym zakresie na skutek ruchu elementu przebiegającego przez uszczelniany otwór.
a
b
c
 stole gry, służący do ręcznego bądź nożnego włączania głosu organowego, połączenia, itp. (zob.
 manubrium,  tryt,  włącznik głosu).
■
pulpety w wiatro
wnicy rejestrowej:
a – dźwignia poruszająca zaworem, b – orzeszek zaworu stożkowego, c – pulpet
█ pt, zob.  półton
█ ptaszki, jeden z tzw.  rejestrów mechanicz-
nych; rzeźbione w drewnie ptaszki, umieszczane w
 prospektach organowych jako elementy wystroju
rzeźbiarskiego (snycerskiego), sprzężone ze specjalnie
skonstruowanym urządzeniem, które porusza ich
skrzydłami (efekt wizualny) i równocześnie dostarcza
kilku wysokobrzmiącym piszczałkom powietrze o
zmiennym ciśnieniu (podobnie jak w tremolo) powodując wydawanie dźwięku przypominającego
świergot ptaków (zob.  rejestr mechaniczny).
█ pudełkowy
█ pudło
miech, zob.  miech skrzyniowy
ekspresyjne, zob. szafa ekspresyjna
█ pulpit, element  stołu gry; pochyły, sztywny
blat, na którym grający kładzie nuty; w niektórych typach stołów gry rolę pulpitu może pełnić otwarta
 pokrywa klawiatury.
█ pulsacyjny
mieszek,
zob. mieszek pulsacyjny
█ puncowana
piszczałka,
zob. piszczałka puncowana
█ puncowanie, metoda ozdabiania przedmiotów
metalowych (w tym piszczałek) polegająca na wybijaniu na ich powierzchni wzorów składających się z
punktów, gwiazdek bądź innych detali, za pomocą
specjalnego stalowego narzędzia, tzw. puncy.
█ pupka
regulacyjna,
zob. nakrętka regulacyjna
a
b
■ pulpet: a – przekrój przez komorę wiatrową wiatrownicy
tonowej, b – pulpet uszczelniający otwór przez który przeprowadzony jest drut
78
█ pyfel, zob.  rynienka
R
█ radialny
pedał, zob.  pedał promienisty
█ rama
klawiatury, rama na której umieszczona
jest  klawiatura (por.  stół klawiaturowy).
█ rama
mechaniki, zob.  osiownica
█ ramię, zob.  bak
█ ramka
stabilizacyjna, element konstrukcyjny
miecha pływakowego, łączący jego płyty: górną i
dolną (skrzynię zewnętrzną ze skrzynią wewnętrzną),
zapewniający odpowiednią stabilizację płycie górnej,
uniemożliwiający jej przychylanie się na boki i zapobiegający tym samym ocieraniu się o siebie obydwu
skrzyń; w dużych miechach stosuje się po cztery ramki: dwie podłużne i dwie poprzeczne, w miechach
mniejszych natomiast wystarczają na ogół tylko dwie:
jedna podłużna i jedna poprzeczna.
w skrzynce pod klawiaturą, zasilany z dwóch
miechów klinowych wielofałdowych kształtem
przypominających duże księgi (do grania potrzebny
jest kalikant lub specjalny mechanizm umożliwiający grającemu obsługiwanie miechów nogami); w
zależności od skali, regały w XVI wieku dzielono na
regały pojedyncze i  regały podwójne; 2. dość
rzadko spotykana w organach nazwa sekcji złożonej z głosów języczkowych o skróconych tubach; 3. głos regałowy, rodzaj głosu języczkowego
o znacznie skróconych tubach rezonansowych
(zob. piszczałka regałowa).
█ regał
książkowy, zob. regał
█ regałowa
piszczałka,
zob.  piszczałka regałowa
█ regałowy
głos, zob.  głos regałowy
█ regał
■
ramki stabilizacyjne wewnątrz miecha
pływakowego
(zdjęta górna płyta
miecha)
█ raster, zob.  osiownica
█ ravalement, określenie używane w stosunku do
 klawiatury, której dolny zakres schodzi poniżej
dźwięku C.
█ rdzeniowa
piszczałka,
zob.  piszczałka rdzeniowa
█ rdzeń, zob.  serce
█ realny
█ récit
głos, zob.  głos realny
expressif <fr.>, zob. Schwellwerk
█ Regal <niem.>,
zob.  regał
█ regał, Regal <niem.>,
1. regał książkowy, Bibelregal <niem.>, przenośny instrument stosowany od ok. XV wieku,
wyposażony wyłącznie w
piszczałki języczkowe ■ regał książkowy
(często
tylko
jeden
głos) o znacznie skróconych tubach rezonansowych lub całkiem ich pozbawione, ułożone poziomo
podwójny, zgodnie z podziałem stosowanym w XVI wieku, regał którego skala wykraczała
poza dźwięk G (por.  regał pojedynczy).
█ regał
pojedynczy, zgodnie z podziałem stosowanym w XVI wieku,  regał którego skala nie wykraczała poza dźwięk G (por.  regał podwójny).
█ regestr, określenie używane najczęściej w odnie-
sieniu do włącznika głosu organowego, rzadziej w
odniesieniu do samego głosu (zob. manubrium,
włącznik głosu).
█ registracja, rejestracja, czynność dobierania od-
powiednich  głosów w  organach, pozwalająca na
jak najlepsze oddanie charakteru i poprawne wykonanie wybranego utworu.
█ regestratura, zob.  traktura rejestrowa
█ register, określenie używane najczęściej w odnie-
sieniu do włącznika głosu organowego, rzadziej w
odniesieniu do samego głosu (zob. manubrium,
włącznik głosu).
█ register
ręczny, rejestr ręczny, umieszczony w
stole gry ręczny włącznik  głosu organowego;
określenie używane na ogół dla odróżnienia głównego
włącznika głosu np. od włączników służących do ustawiania wolnych kombinacji.
█ register
zbiorczy, zob.  rejestr zbiorowy
█ register
zbiorowy, zob.  rejestr zbiorowy
█ registrator, rejestrator, osoba pomagająca  or-
ganiście w szybki i sprawny sposób  registrować w
79
czasie gry; pomoc registratora niezbędna jest organiście zwłaszcza w czasie koncertów wymagających
szybkich i częstych zmian  głosów i  połączeń.
█ registratury
c
d
e
a
b
traktura,
█ registrowanie, rejestrowanie, włączanie i wyłą-
czanie  głosów i połączeń w czasie gry na organach; registrowaniem może zajmować się sam  organista, bądź też, w bardziej skomplikowanych przypadkach, dodatkowa osoba zwana  registratorem.
█ registrowa
traktura,
█ registrowa
wolna kombinacja,
zob. wolna kombinacja registrowa
█ registrowy
blok, zob. blok registrowy
█ registrowy
klucz, zob.  manubrium
█ registrowy
wyciąg, zob. wyciąg rejestrowy
█ registry
ręczne, zob.  RR
█ rejestrowy
wyciąg, zob. wyciąg rejestrowy
█ regulacyjna
nakrętka,
█ regulacyjna
pupka,
█ regulacyjna
skrzynka,
zob. skrzynka regulacyjna
█ regulacyjna
śruba, zob. śruba regulacyjna
█ regulacyjny
szpunt,
zob. szpunt regulacyjny
█ regulator, 1. zob.  miech amortyzacyjny;
2. zob. regulator samoczynny
█ regulator
nożny, element  stołu gry obsługiwany przez  organistę stopą (pedał,  walec) służący do sterowania np. aparatem  crescendo,  żaluzją, itp.
█ regulator
samoczynny, urządzenie stosowane
w celu ochrony miecha przed przepełnieniem, montowane między dmuchawą a magazynem, działające na zasadzie sprzężenia zwrotnego (sprzężenie z
wiekiem magazynu, którego położenie informuje o
stopniu wypełnienia miecha); najczęściej spotykane są
dwie wersje regulatora: tzw. skrzynka regulacyjna
ze zwijaną  roletą wewnątrz, bądź też regulator ze
sztywną  przepustnicą zamontowaną w kanale powietrznym.
80
■
regulator samoczynny w układzie dmuchawy współpracującej z miechem magazynowym: a – magazyn miecha,
b – czerpak, c – regulator samoczynny (skrzynka regulacyjna), d – rękaw elastyczny, e – dmuchawa elektryczna
█ rejestr, 1. część skali dźwiękowej instrumentu
bądź  głosu organowego charakteryzująca się barwą
odmienną od pozostały części skali, np. rejestr dolny,
rejestr średni, rejestr górny, czy np. w przypadku
 głosu dzielonego w organach: rejestr basowy
i  rejestr dyszkantowy; 2. określenie używane niekiedy w odniesieniu do  włącznika głosu organowego (zob. manubrium,  włącznik głosu); 3. zob.
 głos organowy
█ rejestracja, zob.  registracja
█ rejestrator, zob.  registrator
█ rejestr
basowy, 1. dolna część  głosu organowego, tzw. głosu dzielonego, wyraźnie wyodrębniona i wyposażona w samodzielny  klucz rejestrowy,
włączający tylko tę część głosu; w przypadku występowania w organach głosu dzielonego, określenia rejestr basowy używa się również w odniesieniu do lewej części  klawiatury, tj. tej która obsługuje dolny
(basowy) rejestr tego głosu (zob.  głos dzielony,
 klawiatura dzielona, por.  rejestr dyszkantowy);
2. dolna część skali dźwiękowej instrumentu lub
 głosu organowego.
█ rejestr
dyszkantowy, 1. górna część głosu
organowego, tzw.  głosu dzielonego, wyraźnie wyodrębniona i wyposażona w samodzielny klucz rejestrowy, włączający tylko tę część głosu; w przypadku występowania w organach głosu dzielonego,
określenia rejestr dyszkantowy używa się również w
odniesieniu do prawej części klawiatury, tj. tej która obsługuje górny (dyszkantowy) rejestr tego głosu
(zob. głos dzielony,  klawiatura dzielona, por.
 rejestr basowy,); 2. górna część skali dźwiękowej
instrumentu lub  głosu organowego.
█ rejestr
█ rejestr
dzielony, zob.  głos dzielony
mechaniczny, rejestr stosowany głównie w starszych organach (w nowobudowanych
sporadycznie), umożliwiający uzyskiwanie specyficznych dźwięków, np. naśladujących odgłosy ptaków
czy dźwięki kotłów, uzupełniony niekiedy o efekty wizualne towarzyszące tym dźwiękom (zob. efekt audiowizualny,  gwiazda,  ptaszki,  ruchome figury,  kukułka).
█ rejestrowa
dźwignia,
zob.  dźwignia rejestrowa
█ rejestrowa
komora,
zob.  komora rejestrowa
█ rejestrowanie, zob.  registrowanie
█ rejestrowa
przegroda,
zob.  przegroda rejestrowa
rowych dublowane są często jako włączniki nożne);
zestawy te nazywane są np.  Piano (P),  Forte (F),
Pleno (Pl), Tutti (T), itp.; dość szczególnym
przypadkiem rejestru zbiorowego jest rejestr  RR
(registry ręczne); 2. określenie używane w stosunku do
samego włącznika (ręcznego lub nożnego przycisku,
klawisza,  dźwigni, itp.) uruchamiającego zestaw
głosów stałej kombinacji.
█ relais [wym. rele], zob.  przekaźnik
zob.  traktura rejestrowa
mikstura,
zob.  mikstura repetująca
█ rejestrowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica rejestrowa
█ repetujący
█ rejestrowa
zasuwa, zob.  zasuwa rejestrowa
█ rejestrowe
cięgło, zob. manubrium
█ rejestrowy
kanał, zob.  komora rejestrowa
█ rejestrowy
klawisz, zob. klawisz rejestrowy
█ rejestrowy
kloc, zob. kloc piszczałkowy
█ rejestrowy
klucz, zob. włącznik głosu
█ rejestrowy
mechanizm,
cji niektórych  głosów organowych (zwłaszcza
głosów mieszanych), zapewniające uzyskanie wyrównanego brzmienia w całym zakresie głosu, polegające na powtarzaniu w wyższym  rejestrze głosu,
układu piszczałek występującego w rejestrze niższym, czyli na skokowym obniżeniu wysokości
brzmienia  chóru w trakcie przebiegu skali, np. z 1
na 1 1/3' lub z 1' na 2', itp. (w odróżnieniu od głosów nierepetujących, czyli takich, które przeprowadzone są chromatycznie przez całą skalę); repetycja
może być zastosowana w  głosie lub chórze jeden
bądź kilka razy (repetycja wielokrotna); 2. szybkie
powtarzanie na instrumencie dźwięku o tej samej
wysokości; w  organach szybkość i precyzja repetycji zależy głównie od rodzaju traktury gry i jakości jej wykonania.
█ rejestrowa
█ repetująca
traktura,
█ rejestrowy
przyrząd,
zob.  przyrząd rejestrowy
█ rejestrowy
wentyl, zob. zawór rejestrowy
█ rejestrowy
werk, zob.  traktura rejestrowa
█ rejestrowy
wyciąg, zob.  wyciąg rejestrowy
█ rejestrowy
zawór, zob.  zawór rejestrowy
█ rejestr
ręczny, zob. register ręczny
█ rejestru
█ rejestr
włącznik, zob.  włącznik głosu
zbiorczy, zob.  rejestr zbiorowy
■
rejestry zbiorowe
(włączniki umieszczone pod manuałem)
█ rejestr
zbiorowy, rejestr (register) zbiorczy, re-
gister zbiorowy, stała kombinacja, 1. zestaw głosów organowych (ustalony już na etapie budowy instrumentu), który włączany jest jednym guzikiem lub
klawiszem sterującym (włączniki rejestrów zbio-
głos, zob.  głos repetujący
█ repetycja, 1. rozwiązanie stosowane w konstruk-
█ repetycja
wielokrotna, repetycja przeprowadzona kilka razy w tym samym  głosie lub chórze.
█ rezerwuar, zob.  magazyn
█ rezerwuarowy
miech,
zob. miech magazynowy
█ rezonansowa
tuba, zob.  tuba rezonansowa
█ rezonansowy
otwór, zob.  otwór głosowy
█ rezonator, zob.  tuba rezonansowa
█ ręczne
registry, zob. RR
█ ręczny
portatyw, zob.  portatyw ręczny
█ ręczny
register, zob. register ręczny
█ ręczny
rejestr, zob. register ręczny
█ rękaw, rękaw elastyczny, elastyczny (wykonany
najczęściej ze skóry) kanał powietrzny łączący np.
dmuchawę z rezerwuarem (lub ze skrzynką
regulacyjną), zapobiegający przenoszeniu się drgań z
81
dmuchawy na dalsze elementy konstrukcji organów.
█ rozrajbowana
█ rękaw
█ roztrąb, zob.  tuba rezonansowa
elastyczny, zob. rękaw
a
piszczałka,
zob. piszczałka wyoblana
█ równomierna
temperacja,
zob. temperacja równomierna
b
█ równomiernie
c
zob. strój równomiernie temperowany
█ równomiernie
temperowany strój,
temperowany system,
zob. system równomiernie temperowany
■ rękaw elastyczny: a – ka
nał powietrzny prowadzący
do magazynu, b – dmucha
wa, c – rękaw elastyczny
█ roboczy
element,
zob. urządzenie wykonawcze
█ roboczy
mieszek, zob. mieszek wykonawczy
█ robotniczy
miech, zob. miech czerpakowy
█ rodzina
głosów, rodzina głosowa, grupa  głosów organowych wyodrębniona na podstawie struktury piszczałek, ich menzur oraz barwy i innych właściwości dźwięków jakie wydają; wyróżnia
się dwie duże grupy głosów:  głosy języczkowe oraz
 głosy wargowe, głosy wargowe dzielą się na kolejne cztery rodziny:  Pryncypały, Flety, głosy
kryte, głosy smyczkowe.
█ roleta, roletka, element składowy  skrzynki re-
gulacyjnej; nawinięty na  wałek, prostokątny kawałek skóry, przesłaniający wymagany w danej chwili
fragment otworu wlotowego powietrza do magazynu; roleta jest elementem regulującym przepustowość
kanału (por. zasuwa).
█ RR
(registry ręczne), niezbyt często spotykany
 rejestr zbiorowy, który steruje dopływem powietrza do kanału w  urządzeniach dyspozycyjnych
odpowiedzialnych za ręczne włączanie głosów; wyłączenie rejestru RR powoduje opróżnienie kanału, a
tym samym natychmniastowe wyłączenie wszystkich
głosów (włączonych  registrami ręcznymi) bez konieczności wyłączania każdego z nich z osobna.
█ ruchome
figury, jeden z tzw. rejestrów mechanicznych; rzeźbione w drewnie figury (najczęściej
aniołki) będące elementami wystroju rzeźbiarskiego
 prospektu organów, poruszające zwykle rękami w
których trzymają np. trąbkę lub dzwonek (zob. rejestr mechaniczny).
█ rura, zob.  tuba rezonansowa
█ rura
brzmieniowa,
zob. korpus piszczałki wargowej
█ rura
głosowa,
zob. korpus piszczałki wargowej
█ rurka, zob.  przewód
█ roletka, zob.  roleta
pneumatyka,
zob. pneumatyka rurkowa
█ rowki, zob.  rowki hiszpańskie
█ Rückpositiv <z niem. Rücken = plecy>, pozytyw,
█ rowki
awaryjne, zob. rowki hiszpańskie
█ rowki
hiszpańskie, rowki awaryjne, rowki,
rowki ponacinane ukośnie na spodniej stronie  kloca
piszczałkowego (czyli na powierzchni, która styka się
bezpośrednio z  zasuwami rejestrowymi), pomiędzy sąsiednimi otworami prowadzącymi do  piszczałek, zapobiegające tzw.  „podgrywaniu” sąsiadujących piszczałek w przypadku nieszczelności między
zasuwą i klocem piszczałkowym; rowki odprowadzają
na zewnątrz powietrze, które na skutek nieszczelności
może przecisnąć się (między zasuwą i klocem piszczałkowym) z kanału zasilającego jedną piszczałkę do
otworów zasilających sąsiednie piszczałki.
█ rozbieżna
piszczałka,
82
█ rurkowa
pozytyw dolny, pozytyw plecowy, pozytyw przedni,
pozytyw tylny, pozytyw chórowy, w dużych organach
samodzielna sekcja, wysunięta do przodu, często
umieszczona na balustradzie chóru (w organach ze
 stołem gry wbudowanym w przednią ścianę szafy
organowej pozytyw chórowy znajduje się za plecami
organisty), wywodząca się z osobnego pozytywu
chórowego.
█ rygiel
wiatrownicy, element mocujący i unieruchamiający szpunt wiatrownicy (zob. ilustracja do
hasła  szpunt wiatrownicy).
█ rynienka, łódka, pifel, pyfel, element  piszczał-
ki języczkowej stanowiący łożysko języczka;
drewniana lub metalowa rurka o kształcie cylindrycznym lub konicznym, z bocznym otworem powstałym
przez podłużne ścięcie jej z jednej strony, na jednym
końcu zamknięta, drugim końcem – otwartym – osadzona wraz z  języczkiem w głowicy (zob. piszczałka języczkowa).
█ rz, zob.  ch
█ rząd, zob.  chór
█ rzeczywista
traktura,
zob.  traktura ciągnąca
83
S
█ salonowe
█ serafonowa
piszczałka,
zob.  piszczałka serafonowa
█ samoczynny
regulator,
zob.  regulator samoczynny
█ serce,
█ Schleiflade <niem.>,
zob.  wiatrownica zasuwowa
█ Schwebung <niem.>, zob.  vibrato
█ Schweller <niem.>, zob.  Schwellwerk
█ Schwellwerk <niem.>, echo, Echowerk <niem.>,
récit expressif <fr.>, Schweller <niem.>, swell organ
<ang.>, szafa ekspresyjna, żaluzja, zespół  głosów
( sekcja) umieszczony w  szafie ekspresyjnej
(zob. również  echo odległe).
█ sekcja, werk <niem. Werk = mechanizm>, zespół
brzmieniowy, zestaw, samodzielny zestaw  głosów
należących do danej  klawiatury, charakteryzujący
się indywidualnym, odróżniającym go od pozostałych
sekcji brzmieniem;  piszczałki głosów danej sekcji
ustawione są na  wiatrownicy (lub kilku wiatrownicach), która w zależności od nazwy sekcji może być
różnie zlokalizowana wewnątrz instrumentu (zob.
 Brustwerk,  Fernwerk,  Hauptwerk,  Kronwerk,  Oberwerk,  Rückpositiv,  Schwellwerk).
KW
Kronwerk
OW
Oberwerk
HW
Hauptwerk
BW
Brustwerk
RP
Rückpositiv
PW
Pedalwerk
Pedalwerk
■ sekcje w organach (przykładowy rozkład)
█ sekcja
główna, zob.  Hauptwerk
█ sekcja
pedałowa, zob.  pedał
█ sekcja
pedału, zob.  pedał
█ sekwencyjny
przełącznik,
zob.  przełącznik sekwencyjny
█ septymowy
głos, zob.  głos septymowy
█ serafon, zob.  piszczałka serafonowa
84
jądro, Kern,
kerno, kiern, kierna, przedziałka, rdzeń, element
 piszczałki wargowej,
którego krawędź wraz z
krawędzią  wargi dolnej
tworzy  szczelinę, przez
którą powietrze przepływa
z  nogi piszczałki w kie- ■ serce piszczałki metalorunku  wargi górnej; wej (widoczne ząbki nacięte na jego krawędzi)
serce wykonane jest albo
jako cynowy krążek ścięty wzdłuż cięciwy – w  piszczałkach metalowych, albo jako drewniana, klinowato ścięta deseczka w  piszczałkach drewnianych;
dla łatwiejszej  intonacji na krawędzi serca nacinane
są często drobne ząbki (zob.  piszczałka wargowa).
█ Setzer, zecer, amerykańska wolna kombinacja,
 wolna kombinacja najczęściej sterowana elektronicznie, której programowanie (tj. ustalanie które
 głosy i  połączenia w danej kombinacji mają być
włączone a które wyłączone) odbywa się za pomocą
ręcznych włączników głosów, czyli tych samych urządzeń którymi włącza się poszczególne głosy bez
użycia kombinacji (inaczej niż w przypadku  wolnej
kombinacji rejestrowej, w której odbywa się to za
pomocą dodatkowych  wyciągów rejestrowych), a
ustawiona w ten sposób konfiguracja głosów po naciśnięciu specjalnego przycisku „zapisz” zostaje zachowana w pamięci setzera i może zostać w dowolnym
momencie uaktywniona przez naciśnięcie odpowiedniego guzika; oczywiście wolne kombinacje można
usuwać, modyfikować i programować wielokrotnie;
włączenie kolejnej zaprogramowaniej wcześniej wolnej kombinacji wyłącza tę, która była włączona poprzednio, a kolejność ich włączania jest całkiem dowolna (instrument może być wyposażony również w
tzw.  przełączniki sekwencyjne, pozwalające na
proste przełączanie kolejnych kombinacji zapisanych
w pamięci setzera); ilość wolnych kombinacji typu
setzer zależy od wielkości pamięci jaką dysponuje to
urządzenie (często pamięć elektroniczna kombinacji
podzielona jest na banki, w których można zapisać np.
po kilka wolnych kombinacji – w ten sposób ilość
kombinacji możliwych do zapisania zostaje zwielokrotniona, np. setzer 8x8 to 8 banków po 8 kombinacji); w zależności od sposobu funkcjonowania
wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje setzerów:
 Setzer pełny i  Setzer niepełny (por.  wolna
kombinacja rejestrowa).
█ Setzer
niepełny, zecer niepełny,  Setzer w którym naciśnięcie guzika włączającego zaprogramowaną
wcześniej  wolną kombinację nie powoduje wysunięcia lub wychylenia ręcznych włączników  głosów
i  połączeń (jak w  Setzerze pełnym), zapala natomiast lampki kontrolne informujące o tym, które z
nich są włączone; setzer niepełny na ogół nie umożliwia chwilowego wyłączania wybranych głosów (za
pomocą ręcznych włączników rejestrowych) z przywołanej kombinacji, niektóre rozwiązania natomiast pozwalają dodawać głosy w ten sposób (zob.  Setzer,
por.  Setzer pełny).
█ skrzyniowa
█ Setzer
pełny, zecer pełny,  Setzer w którym na-
ciśnięcie guzika włączającego zaprogramowaną
wcześniej  wolną kombinację powoduje wysunięcie
lub wychylenie ręcznych włączników  głosów i
 połączeń, które zostały uaktywnione tą kombinacją;
w rozwiązaniu takim widać więc które głosy są włączone a które nie, a w razie potrzeby za pomocą
ręcznego włącznika rejestru można dowolny głos
chwilowo wyłączyć z kombinacji lub dodać go do
przywołanego zestawu, nie wpływając jednak na konfigurację zapisanej wcześniej wolnej kombinacji, co
oznacza że przy kolejnym jej włączeniu zostanie ona
uaktywniona w swej pierwotnej wersji (zob.  Setzer,
por.  Setzer niepełny).
█ siodełkowe
połączenie,
zob.  połączenie siodełkowe
█ składowy
█ skok
ton, zob.  ton składowy
podwójny, zob.  podwójny nacisk
█ skrętny
drążek, zob.  wałek skrętny
█ skrętny
wałek, zob.  wałek skrętny
█ skrócona
tuba, zob.  tuba skrócona
█ skrzydło, ruchomy element występujący w gotyc-
kich  prospektach skrzydłowych, na ogół obustronnie pokryty (wzorem skrzydeł w tryptykach ołtarzowych) dekoracją malarską (zob.  prospekt skrzydłowy).
█ skrzydłowy
prospekt,
zob.  prospekt skrzydłowy
█ skrzynia,
1. zob.  obudowa skrzyniowa;
2. część składowa  miecha np.  miecha skrzyniowego,  miecha pływakowego, itp.
obudowa,
zob.  obudowa skrzyniowa
█ skrzyniowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica skrzyniowa
█ skrzyniowe
organy, zob.  pozytyw szkatulny
█ skrzyniowy
█ skrzyniowy
pozytyw,
█ skrzynka
regulacyjna, powszechnie stosowana
odmiana  regulatora samoczynnego; urządzenie
montowane przy wlocie powietrza z  dmuchawy do
 magazynu, służące do zmiany przepustowości tego
otworu w zależności od stopnia napełnienia  miecha
 sprężonym powietrzem; obecność skrzynki regulacyjnej pozwala na samoczynne, ciągłe regulowanie
ilości powietrza dostarczanego z dmuchawy do magazynu, bez zmiany obrotów wirnika dmuchawy oraz jej
cyklicznego włączania i wyłączania; najczęściej spotykanym rozwiązaniem konstrukcyjnym jest skrzynka
regulacyjna z  roletą nawiniętą na  wałek, na którego końcach znajdują się rowki z nawiniętymi sznurkami, drugie końce sznurków zaczepione są do ramion
 orczyka, który poruszany jest przez pociąganie
trzeciego sznurka – sznurka przebiegającego przez
 bloczek (bloczki) i przymocowanego do  wieka
magazynu; unoszące się wieko powoduje obniżanie
walca a tym samym rozwijanie rolety, która coraz
bardziej przesłania otwór wlotowy powietrza do magazynu; opadanie wieka magazynu, związane z większym zapotrzebowaniem na sprężone powietrze, skutkuje unoszeniem walca, który zwija roletę coraz bardziej odsłaniającą otwór wlotowy aż do osiągnięcia jego maksymalnej przepustowości; istnieje również
prostsze konstrukcyjnie rozwiązanie skrzynki regulacyjnej, w którym elementem zmieniającym przepustowość otworu wlotowego jest sztywna, drewniana bądź
metalowa  zasuwa ( przepustnica) sprzężona z
wiekiem magazynu (zob.  regulator samoczynny).
a
b
c
d
e
█ skrzynia
klawiaturowa, zob.  kontuar
f
█ skrzynia
wiatrowa, zob.  wiatrownica
g
█ skrzynia
wewnętrzna, część składowa  mie-
cha skrzyniowego lub  miecha pływakowego.
█ skrzynia
zewnętrzna, część składowa  mie-
cha skrzyniowego lub  miecha pływakowego.
h
i
■ skrzynka regulacyjna zamontowana między dmuchawą a
magazynem: a – blok, b – wieko magazynu, c – orczyk,
d – roleta, e – wałek, f – dmuchawa elektryczna, g – zawór
kierunkowy, h – skrzynka regulacyjna (obudowa), i – kanał
doprowadzający sprężone powietrze do skrzynki
85
█ skrzynka
a
b
skrzynka regulacyjna (fazy pracy): a – roleta zwinięta,
walec w górnym położeniu – otwory wlotowe do magazynu
całkowicie otwarte (maksymalna przepustowość otworów),
b – opuszczony wałek z rozwiniętą roletą częściowo przysłania otwory wlotowe, co ogranicza ich przepustowość, a w
konsekwencji zmniejsza ilość powietrza napływającego do
magazynu
■
zaworów kierunkowych, skrzynka (stosowana np. w pneumatycznej  trakturze rejestrowej), dzięki której impulsy pneumatyczne pochodzące od różnych  urządzeń dyspozycyjnych są
„sumowane” i przekazywane do odpowiednich
 urządzeń wykonawczych; w skrzynce takiej znajduje się szereg oddzielonych od siebie kanałów odpowiadających występującym w  sekcji (lub w całym
instrumencie)  głosom i  połączeniom; w każdym z
kanalików znajduje się grupa  zaworów kierunkowych zamykających wyloty rurek doprowadzających
powietrze od różnych urządzń dyspozycyjnych, mogących włączać dany głos lub połączenie (np. od włączników ręcznych, włączników  wolnych kombinacji,
 rejestrów zbiorowych, aparatu  crescendo, itp.);
kanał taki posiada kilka otworów wlotowych (może
zostać napełniony sprężonym powietrzem doprowadzonym jedną z kilku rurek) oraz tylko jeden otwór
wylotowy, przez który powietrze odprowadzane jest
rurką w kierunku urządzenia wykonawczego włączającego odpowiedni głos lub połączenie.
zaworów membrankowych,
skrzynka z zamontowaną w niej grupą  zaworów
membrankowych, które mogą być sterowane (otwierane bądź zamykane) równocześnie, dzięki umieszczeniu ich we wspólnym kanale; rozwiązanie takie pozwala np. na równoczesne zamykanie wszystkich zaworów w skrzynce, poprzez wypełnienie tego kanału
sprężonym powietrzem, które dociska do drewnianych
klocków wszystkie zamontowane w skrzynce membranki (zob. działanie  zaworu membrankowego),
uniemożliwiając przepływ powietrza między rurkami
doprowadzonymi do zaworów; odwrotna sytuacja, tj.
otwarcie wszystkich zaworów umieszczonych w
skrzynce, następuje przy wypuszczeniu powietrza z
kanału; skrzynki zaworów kierunkowych stosuje sie
bardzo często w  trakturze połaczeń (każdemu z
połączeń odpowiada oddzielna skrzynka).
█ skrzynka
■
skrzynka zaworów
membrankowych (trzy
skrzynki umieszczone
jedna nad drugą oraz
przekrój przez pojedynczą skrzynkę)
█ słońce
wirujące, jeden z  rejestrów mechanicznych; ruchomy element wystroju rzeźbiarskiego
 prospektu, który działa tak samo jak  gwiazda
(obydwa elementy zbliżone są również wyglądem).
█ słup
powietrza, powietrze zgromadzone w
 korpusie piszczałki, ograniczone jego ściankami; w
słupie powietrza powstaje  fala stojąca – zjawisko
będące podstawą wydawania dźwięku przez  piszczałki wargowe (zob.  wibrator).
█ smyczkowy
głos, zob.  głos smyczkowy
█ Soloklavier <niem.>, zob.  Solowerk
█ Solo
Organ, zob.  Solowerk
█ Solowerk <niem.>, Clavier de Bombarde <fr.>,
Clavier de Solo <fr.>, Soloklavier <niem.>, Solo Organ <ang.>,  sekcja o charakterze solowym, złożona
z  głosów języczkowych i  głosów wargowych.
█ specyfikacja
a
b
█ sprężonego
■ skrzynka zaworów kierunkowych: a – widok skrzynki ze
zdjętą pokrywą (włączenie głosu Trompet 8' poprzez
uaktywnienie wolnej kombinacji WKII), b - przekrój poprzeczny przez jeden z poprzecznych kanałów skrzynki
86
organów,
zob.  dyspozycja organów
powietrza przewód,
zob.  przewód
█ sprężone
powietrze, zgęszczone powietrze, powietrze o  ciśnieniu wyższym od ciśnienia panującego w otoczeniu (ciśnienia atmosferycznego), nie-
zbędne do  zadęcia  piszczałek oraz do działania
wszelkich urządzeń pneumatycznych w  organach
(zob.  ciśnienie normalne,  ciśnienie wysokie).
█ stabilizacyjna
deseczka,
zob.  deseczka stabilizacyjna
█ stabilizacyjna
listwa,
zob.  listwa stabilizacyjna
█ stabilizacyjna
ramka,
zob.  ramka stabilizacyjna
█ stabilizacyjny
bolec,
zob.  bolec stabilizacyjny
■ sprężyny
klapowe
█ sprężyna
klapowa, forfeks <arch.>, forfex
<arch.>, nożyce <arch.>, sprężyna dociskająca  zawór klapowy w  wiatrownicy klapowej (określenia: 'nożyce', 'forfeks' czy 'forfex' używane były jako
określenia sprężyn klapowych w XVI/XVII w.).
█ sprężyna
powrotna, sprężyna stosowana w niektórych mechanizmach, umożliwiająca samoczynny
powrót wybranych elementów do pozycji wyjściowej,
co następuje po ustaniu działania siły, która uprzednio
wyprowadziła te mechanizmy z pierwotnego stanu
spoczynkowego.
wiatrownica,
zob.  wiatrownica z podwójnymi klapami
█ stacjonarny
pozytyw,
█ stała
kombinacja, zob.  rejestr zbiorowy
█ stała
menzura, zob.  menzura stała
█ stałe
połączenie, zob.  połączenie stałe
█ stały
głos, zob.  głos stały
█ statyw, zob.  ławka piszczałkowa
█ Stechermechanik <niem.>,
zob.  traktura pchająca
█ sprężynowa
█ stelaż, konstrukcja utrzymująca jakieś urządzenie
█ Springlade <niem.>,
(np.  miech skrzyniowy,  miechy piętrowe) w stabilnym położeniu umożliwiającym mu poprawne działanie.
zob.  wiatrownica sprężynowa
█ sprzęgające
cięgło, zob.  manubrium
█ sprzęgający
klocek,
zob.  klocek sprzęgający
█ sprzęgający
klucz, zob.  manubrium
█ sprzęgający
mechanizm,
zob.  traktura połączeń
█ sprzęgający
zaczep, zob.  hak
█ sprzężenie, zob.  połączenie
█ srebrzenie, 1. pokrywanie powierzchni
 piszczałek srebrem; 2. popularna nazwa procesu odnawiania piszczałek metalowych poprzez pokrywanie ich
proszkiem aluminiowym.
█ ssawa, część  dmuchawy; przymocowany do
 wirnika element (o kształcie przypominającym lejek), przez który powietrze zasysane jest z otoczenia
do wnętrza dmuchawy.
█ ssący
system, zob.  system ssący
█ ssący
wentyl, zob.  zawór ssący
█ ssący
zawór, zob.  zawór ssący
█ stempel, zob.  pchacz
█ stentor, zob.  głos wysokociśnieniowy
█ Stimmhorn <niem. Stimme = głos, Horn = róg>,
zob.  korekturarz
█ stojąca
█ stolik
fala, zob.  fala stojąca
klawiaturowy,
zob.  stół klawiaturowy
█ stopa, 1. stosowana w  organmistrzostwie i
 piszczałkarstwie tradycyjna jednostka długości
(równa 30,5cm) oznaczana apostrofem po liczbie, np.
8' = osiem stóp, 5 2/3' = pięć i dwie trzecie stopy, itp.;
2. zob.  noga.
█ stopaż, wielkość głosu, termin umownie określa-
jący wysokość brzmienia  głosu organowego, co w
przypadku  głosu otwartego można również przełożyć dodatkowo na informacje o rzeczywistym rozmiarze  piszczałek, z których jest on zbudowany;
wielkość głosu podawana jest w  stopach, np. 32', 8',
2' itd., a liczba ta informuje o rozmiarze największej
piszczałki w głosie (w  głosie otwartym) czyli tej,
która stoi na C (na C wielkim), tzn. stoi na  wiatrownicy w miejscu odpowiadającym klawiszowi C;
tłumaczenie dotyczące długości piszczałki można
87
przyjąć tylko gdy rozważamy  piszczałki otwarte,
bowiem tylko w takim przypadku rzeczywista długość
piszczałki odpowiada umownej wysokości brzmienia
podawanej w stopach (w  głosie otwartym 8' na C
wielkim stoi piszczałka której długość rzeczywiście
wynosi ok. 8 stóp); w głosach innego typu np.  głosach krytych lub  głosach przedętych taką samą
wysokość brzmienia można otrzymać przy piszczałkach dwukrotnie dłuższych lub krótszych, np. w
 głosie krytym 8' na C wielkim stoi piszczałka, której rzeczywista długość wynosi ok. 4 stopy (wynika to
z właściwości akustycznych  piszczałki krytej) – w
oznaczeniu głosu jednak, ze względu na wysokość
brzmienia podaje się wielkość 8' (zob.  głos
transponujący,  głos nietransponujący,  głos
zasadniczy)
mentów  traktury, co ostatecznie skutkuje  zadęciem odpowiednich  piszczałek (por.  kontuar).
█ stop
 piszczałek poszczególnych  głosów dźwięków o
ściśle określonej  wysokości (zgodnych z zastosowanym  strojem), polegająca na zmienianiu długości
 korpusów  piszczałek (najczęściej przy użyciu
 dostroików) bądź  języczków; strojenie jest czynnością wykonywaną przez  organmistrza lub przez
 organistę;  głosy języczkowe wymagają strojenia
częściej niż  głosy wargowe (zob.  strojenie piszczałki języczkowej,  strojenie piszczałki wargowej).
cynowo-ołowiowy, najpopularniejszy w
organmistrzostwie stop używany do wyrobu  piszczałek metalowych (zob.  próba cyny).
█ stopień, 1. dawniej używana jednostka  ciśnienia
powietrza; jeden stopień odpowiada ok. trzem milimetrom słupa wody, tj. 1O ≈ 3 mm SW (zob.  ciśnienie,
por.  mm SW); 2. zob.  stopień traktury pneumatycznej.
█ stopień
traktury pneumatycznej, termin
używany w odniesieniu do  przekaźników pneumatycznych, jako elementów dzielących długi odcinek
 traktury pneumatycznej ( rurki) na kilka krótszych; stosowanie kilku stopni w tego typu trakturze
(podział traktury na krótsze odcinki) stosowany jest ze
względu na sprawniejsze działanie traktury pneumatycznej opartej o krótsze odcinki przewodów (porozdzielanych przekaźnikami); termin 'stopień' używany
bywa nie tylko w stosunku do samych przekaźników,
ale również do odcinków traktury porozdzielanych tymi przekaźnikami.
█ stożek, zob.  zawór stożkowy
█ stożkowa
wiatrownica,
█ stożkowe
organy, zob.  organy stożkowe
█ stożkowy
kanał, zob.  kanał stożkowy
█ stożkowy
wentyl, zob.  zawór stożkowy
█ stożkowy
zawór, zob.  zawór stożkowy
█ stół
gry, część  organów, wbudowana w  szafę
organową (z boku, z przodu lub z tyłu) lub wolnostojąca ( kontuar), w której znajdują się wszelkiego
rodzaju  urządzenia dyspozycyjne ( klawisze,
 manuały,  pedał,  klucze rejestrowe,  połączenia,  rejestry zbiorowe, włączniki  wolnych
kombinacji,  crescendo, oraz inne  urządzenie
pomocnicze), za pomocą których organista przekazuje
w czasie gry odpowiednie impulsy do dalszych ele88
█ stół
klawiaturowy, stolik klawiaturowy, płyta
na której umieszczona jest  klawiatura (por.  rama klawiatury).
█ stroik, 1. zob.  języczek; 2. termin błędnie uży-
wany dla określania  urządzeń do strojenia (zob.
 dostroik,  strojnik).
█ stroikowa
piszczałka,
zob.  piszczałka języczkowa
█ stroikowy
█ strojenie, czynność mająca na celu wydobycie z
█ strojenie
piszczałki języczkowej, czynność
polegająca na zmianie długości wibrującej części
 języczka  piszczałki języczkowej, co odbywa się
poprzez przesuwanie  dostroika, tj. specjalnie uformowanego drutu, który może być w pewnym zakresie
wsuwany (wbijany poprzez delikatne uderzanie w jego
górny koniec) do wnętrza  nogi, bądź też z niego
wysuwany, podczas gdy jego dolny koniec umieszczony wewnątrz nogi, dociska języczek w odpowiednim miejscu i zapewnia odpowiednią  częstotliwość
jego drgań (zob.  dostroik, por.  strojenie piszczałki wargowej).
█ strojenie
piszczałki wargowej, czynność polegająca na zmianie długości akustycznie czynnej
części  korpusu  piszczałki wargowej (z czego
bezpośrednio wynika  wysokość wydawanego przez
nią dźwięku), co odbywa się na ogół poprzez odpowiednią regulację zastosowanego w piszczałce  dostroika, najczęściej przy użyciu specjalistycznych narzędzi (co niezbędne jest zwłaszcza np. przy strojeniu
piszczałek niewyposażonych w dostroiki – strojenie
przez  wyoblanie lub  zaoblanie). (zob.  dostroik,  cięcie „na ton”, por.  strojenie piszczałki języczkowej)
█ strojeniowy
pierścień,
zob.  pierścień strojowy
█ strojnik, element służący do strojenia  piszcza-
łek (por.  dostroik).
█ strojowa
blaszka uchylna,
zob.  uchylna blaszka strojowa
█ strojowe
wieczko, zob.  wieczko strojowe
█ strojowy
pierścień, zob.  pierścień strojowy
█ strojowy
suwak, zob.  suwak strojowy
█ strojowy
szyber, zob.  suwak strojowy
█ strona
C, określenie związane z  układem całotonowym  piszczałek na  wiatrownicy; po stronie
C na wiatrownicy ustawione są piszczałki szeregu całotonowego rozpoczynającego się od dźwięku „c”, tj.:
c, d, e, fis, gis, b, c, itd. (por.  strona Cis).
█ strona
Cis, określenie związane z  układem całotonowym  piszczałek na  wiatrownicy; po stronie Cis na wiatrownicy ustawione są piszczałki szeregu całotonowego rozpoczynającego się od dźwięku
„cis”, tj.: cis, dis, f, g, a, h, cis, itd. (por.  strona C).
■
strona C
strona Cis
wiatrownica
podzielona na
stronę C i Cis z
największymi
piszczałkami
pośrodku
np. z chęci zachowania oryginalnego brzmienia instrumentów zabytkowych).
█ strój
a1=440Hz, powszechnie stosowany współ-
cześnie  strój  organów, w którym dźwiękowi a1
odpowiada (w temperaturze 15OC)  częstotliwość
440Hz – parametr ten jest poziomem odniesienia dla
wyznaczenia wszystkich pozostałych częstotliwości
niezbędnych do nastrojenia instrumentu.
█ strój
nierównomiernie temperowany,
 strój instrumentu bazujący na założeniach jednego z
 systemów nierównomiernie temperowanych; w
historii powstało wiele strojów nierównomiernie temperowanych, niektóre z nich stosuje się również
współcześnie, np.  strój średniotonowy,  Werckmeister,  Kirnberger,  Valotti i inne (por.  strój
równomiernie temperowany).
█ strój
pitagorejski,  strój instrumentu bazujący
na założeniach  systemu pitagorejskiego; ze względu na to, że pełny system pitagorejski obejmuje 35
dźwięków w obrębie oktawy (nierówne rozmiary interwałów enharmonicznych, istnienie  komatu pitagorejskiego), w stroju uwzględnia się odpowiednio wyliczone  wysokości tylko 12 dźwięków, tj.: c, cis, d,
es, e, f, fis, g as, a, b, h (zob.  system pitagorejski,
por.  strój Didymosa,  strój naturalny,  strój
równomiernie temperowany,  strój nierównomiernie temperowany).
█ strój
■
strona C
strona Cis
wiatrownica
podzielona na
stronę C i Cis z
największymi
piszczałkami
po bokach
█ strój, 1. zbiór  wysokości dźwięków, na które na-
strojone są poszczególne  piszczałki  organów;
częstotliwości dźwięków w zastosowanym stroju wynikają ściśle z zasad obowiązujących w odpowiadającym mu  systemie dźwiękowym (zob.  strój pitagorejski,  strój Didymosa,  strój naturalny,
 strój równomiernie temperowany,  strój nierównomiernie temperowany); 2. ogólne określenie
wysokości brzmienia instrumentu, precyzowane poprzez podanie częstotliwości wybranego dźwięku (w
określonej temperaturze, np. dla 15OC), który jest poziomem odniesienia dla wyznaczenia częstotliwości
pozostałych dźwięków; współcześnie najczęściej stosuje się strój a1=440Hz (przy 15OC), co oznacza strój
w którym dźwiękowi a1 (razkreślne) odpowiada drganie z częstotliwością 440Hz; sporadycznie spotyka się
również inne stroje (niższe bądź wyższe), np. 435Hc,
442Hz (stosowanie strojów tego typu może wynikać
równomiernie temperowany,  strój
instrumentu (np.  organów), stosowany od XVIII w,
oparty na  systemie równomiernie temperowanym;
jest to współcześnie najczęściej stosowany strój, ze
względu na swoje właściwości przyjął się zwłaszcza
przy strojeniu np. instrumentów klawiszowych.
█ strój
średniotonowy, stworzony przez A.
Schlicka w 1511 r.  strój nierównomiernie temperowany, w którym naturalne kwinty zmniejszone
zostały o 1/4  komatu syntonicznego, przy zachowaniu w obrębie oktawy siedmiu naturalnych tercji; w
stroju tym występują kwinty o szczególnie fałszywym
brzmieniu, co sprawiło że nazwano je kwintami „wilczymi”.
█ strug, hebel, ostre narzędzie używane do ręcznego
wygładzania zewnętrznej strony blachy cynowej bądź
cynowo-ołowiowej, stosowanej do wyrobu  piszczałek.
█ strunowy
zawias, zob.  zawias strunowy
█ strzałka, punkt  fali stojącej, w którym  am-
plituda drgań jest największa (maksymalna); sąsiednie
strzałki odległe są od siebie o odcinek równy połowie
 odługości fali (zob.  fala stojąca).
█ strzemię, element napędu  miecha skrzyniowe-
go; rodzaj metalowej bądź drewnianej pętli (przymocowanej do linki przebiegającej przez  bloki i
89
połączonej z wewnętrzną skrzynią miecha), w którą
 kalikant wkłada stopę i naciskając nią porusza
skrzynią wewnętrzną (zob.  miech skrzyniowy).
█ stycznik, określenie powszechnie używane w od-
części korpusu; spotykane są
również suwaki przysłaniające
otwory sięgające do górnej
krawędzi korpusu.
niesieniu do różnego rodzaju elementów zamykających  obwód elektryczny ( kontaktów), oraz
zawierających je urządzeń, np. przełączników, włączników, itp. (z punktu widzenia elektrotechniki jest to
błędne użycie tego terminu, stycznik bowiem – w
ścisłym znaczeniu – jest urządzeniem którego funkcjonowanie oparte jest na działaniu  elektromagnesu
sterującego otwieraniem i zamykaniem odpowiednich
styków).
█ SW, zob.  mm SW
█ styk, zob.  kontakt
przelatujący
█ styk
szpilkowy, rodzaj styku stosowanego
najczęściej w  trakturze gry (w  trakturze elektromagnetycznej bądź  elektropneumatycznej),
zbudowanego ze szpilek ułożonych w rowkach specjalnej plastikowej bądź drewnianej oprawki; do jednego końca szpilki przymocowany jest przewód, druga
końcówka natomiast wystaje z oprawki w kierunku
 klawisza, do którego przymocowany jest drugi biegun obwodu (poruszanie klawiszem powoduje zamykanie bądź otwierania obwodu).
█ Sub, zob.  suboktawa
█ Suboktav, zob.  suboktawa
█ suboktava, zob.  suboktawa
█ suboktawa, suboktava, 1. o oktawę niżej; oktawa
dolna; 2. Suboktav, zob.  połączenie Sub
█ Super, zob.  superoktawa
█ Superoktav, zob.  superoktawa
█ superoktava, zob.  superoktawa
█ superoktawa, superoktava, 1. o oktawę wyżej;
oktawa górna; 2. Superoktav, zob.  połączenie Super; 3. nazwa  głosu pryncypałowego na ogół o
dwie oktawy wyższego od właściwego danej  klawiaturze głosu podstawowego (dla  manuału jest to
nazwa głosu 2' lub 1', dla  pedału – 4').
█ suwak, 1. zob.  przepustnica; 2. zob.  suwak
strojowy.
█ suwak
strojowy, szyber strojowy, typ  dostroika w  piszczałkach drewnianych; niewielka
deseczka przymocowana w górnej części  korpusu
jedną lub kilkoma śrubami, w sposób umożliwiający
przesuwanie jej w czasie  strojenia w górę lub w
dół, a tym samym odkrywanie bądź zakrywanie znajdującego się pod tym suwakiem  okienka wyciętego
w korpusie piszczałki; przysłanianie okienka suwakiem powoduje zmianę długość akustycznie czynnej
90
█ swell
organ <ang.>,
zob.  Schwellwerk
█ swobodne
połączenie,
zob.  połączenie swobodne
█ swobodnie
wibrujący
języczek, zob.  języczek
█ syntoniczny
█ system
■ suwak strojowy
Didymejski, zob.  system Didymosa
█ system
Didymosa, didymejski system dźwiękowy, system didymejski, system tercjowy,  system
dźwiękowy stworzony przez Didymosa z Aleksandrii
w I w. p.n.e., którego punktem wyjścia są cztery interwały uzyskane przez skracanie struny w czterech punktach – trzy z nich, tj. 1/2, 1/3 i 1/4 długości struny znane
były już z  systemu pitagorejskiego, Didymos natomiast dodał do tej grupy jeszcze jeden punkt podziału
– punkt w 1/5 długości struny; w ten sposó do dotychczasowych podstawowych interwałów, tj. oktawy,
kwinty i kwarty, doszła tercja wielka; w systemie Didymosa pojawiają się zatem oprócz dźwięków  systemu pitagorejskiego (otrzymanych na drodze kwintowej) również dźwięki otrzymywane na drodze tercjowej, oraz dźwięki otrzymywane przez kombinację
kwint i tercji; tercja wielka otrzymana przez Didymosa
różni się (jest mniejsza) od tercji wyznaczonej w
systemie pitagorejskim – interwał różniący te tercje
nazwano  komatem Didymosa; o ten sam komat
różnią się również inne dźwięki enharmoniczne, choć
w odróżnieniu od systemu pitagorejskiego dźwięk na
stopniu niższym brzmi nieco niżej od odpowiadającego mu enharmonicznie dźwięku na stopniu wyższym, np. 'cis' jest niższe od 'des', 'his' jest niższe od
'c', itd. - wysokości tych dźwięków różnią się właśnie o
komat; pełny system Didymosa obejmuje 197 dźwięków w obrębie oktawy i okazuje się mało praktyczny
w zastosowaniu, co doprowadziło do wykształcenia
wielu odmian systemów tercjowych niepełnych (stanowiących przystosowany do określonych potrzeb wybór
dźwięków z systemu tercjowego); najbardziej rozpowszechniony system tego typu to  system naturalny
(zob.  system dźwiękowy, por.  system pitagorejski,  system naturalny,  system nierównomiernie
temperowany,  system równomiernie temperowany).
█ system
dźwiękowy, zbiór wszystkich wysokości
 dźwięków używanych w określonym czasie i miejscu, ich sposób uporządkowania w ramach oktawy i
wzajemne relacje między nimi; różne systemy dźwię-
kowe powstałe na przestrzeni dziejów różniły się –
najogólniej mówiąc – sposobem podziału oktawy na
najmniejsze interwały (zob.  system pitagorejski,
 system Didymosa,  system naturalny,  system
nierównomiernie temperowany,  system równomiernie temperowany).
█ system
flamandzki, system konstrukcyjny stosowany w  wiatrownicy z podwójnymi klapami, w
którym  wentyle klapowe odpowiedzialne za włączanie poszczególnych głosów montowane są poziomo
(zob.  wiatrownica z podwójnymi klapami, por.
 system włoski).
■
wiatrownica z
podwójnymi klapa
mi (sprężynowa)
systemu flamandz
kiego – przekrój
poprzeczny
█ system
█ system
kwintowy, zob.  system pitagorejski
mieszany traktury pneumatycz-
nej,  system traktury pneumatycznej, w którym
stosuje się zarówno  mieszki napełniane jak i
 mieszki opróżniane.
mu didymejskiego; system utworzony poprzez praktyczny wybór tylko niektórych dźwięków ze 197 różnych wysokości w ramach oktawy wg systemu tercjowego (stąd nazwa 'system tercjowy niepełny' stosowana zarówno w odniesieniu do systemu naturalnego
jak i w stosunku do innych systemów utworzonych w
podobny sposób z systemu tercjowego); system naturalny w granicach jednej oktawy obejmuje cztery
dźwięki pitagorejskie (pochodzące z  systemu pitagorejskiego): f, c, g, d oraz ich górne i dolne wielkie
tercje (zob.  system dźwiękowy, por.  system pitagorejski,  system Didymosa,  system nierównomiernie temperowany,  system równomiernie
temperowany).
█ system
nierównomiernie temperowany,
 system dźwiękowy w którym stosuje się temperację
tylko niektórych interwałów w ramach oktawy (zob.
 strój nierównomiernie temperowany, por.  system równomiernie temperowany)
█ system
opróżniający, system zapadkowy, system ssący (niektóre źródła termin 'system ssący' uznają
za błędny),  system traktury pneumatycznej, w
którym stosuje się  mieszki opróżniane (w systemach tego typu stosuje się m.in.  mieszki cylindryczne,  mieszki membrankowe, a także  mieszki klinowe).
█ system
napełniający, system tłoczący,  system traktury pneumatycznej, w którym stosuje się
 mieszki napełniane.
a
b
c
d
e
a
b
c
d
e
f
g
f
■
■
system napełniający traktury pneumatycznej (stan spoczynkowy): a – klawisz, b – komora powietrzna z zaworem
dyspozycyjnym w stole gry, c – rurka, d – mieszek napełniany, e – wiatrownica rejestrowa, f – komora rejestrowa;
zamontowany w wiatrownicy mieszek w stanie spoczynkowym jest opróżniony, a poruszany nim zawór – zamknięty,
co powoduje odcięcie dopływu powietrza do piszczałki;
mieszek wykonuje pracę w chwili napełniania go powietrzem
system opróżniający traktury pneumatycznej (stan spoczynkowy): a – piszczałka, b – wiatrownica rejestrowa,
c – komora rejestrowa, d – opróżniany mieszek membrankowy, e – rurka, f – komora powietrzna z zaworem dyspozycyjnym w stole gry, g – klawisz;
zamontowany w wiatrownicy mieszek membrankowy w
stanie spoczynkowym jest wypełniony, a zawór z nim połączony – zamknięty, co powoduje odcięcie dopływu powietrza do piszczałki; mieszek wykonuje pracę w chwili wypuszczenia zeń powietrza
■ system opróżnia
jący traktury pneu
matycznej (stan ak
tywny) – mieszek
w
wiatrownicy
opróżniony, pisz
czałka zadęta
■ system napełnia
jący traktury pneu
matycznej (stan ak
tywny) – mieszek
napełniony, pisz
czałka zadęta
█ system
naturalny, naturalny system dźwiękowy,  system dźwiękowy najbardziej rozpowszechniony spośród systemów wywodzących się z  syste-
█ system
pitagorejski, pitagorejski system dźwiękowy, system kwintowy,  system dźwiękowy stworzony przez Pitagorasa z Samos w VI w. p.n.e., którego punktem wyjścia są trzy interwały uzyskane przez
skracanie struny w trzech punktach: w 1/2, 1/3 i 1/4 dłu91
gości struny; wszystkie pozostałe interwały w obrębie
oktawy mogły być wyliczone jako wynik składania oktaw i kwint (ewentualnie kwart); w wyniku obliczeń w
ramach tego systemu pojawia się problem różnicy
między odległością utworzoną z dwunastu kwint a odległością siedmiu oktaw, co powoduje, że koło kwintowe utworzone z kwint pitagorejskich nie domyka się,
a otrzymane w ten sposób interwały enharmoniczne
mają różne rozmiary; niewielki interwał będący różnicą między rozmiarem dwunastu kwint i siedmiu oktaw
nazwano  komatem pitagorejskim, o ten sam komat
różnią się również inne dźwięki enharmoniczne, np.
'cis' jest wyższe od 'des', 'his' od 'c', itd., dwa półtony
nie są więc równe całemu tonowi, różnią się właśnie o
komat (podobnie nie są sobie równe półton diatoniczny i półton chromatyczny); pełny system pitagorejski
obejmuje 35 dźwięków w obrębie oktawy; aby wykorzystać zasady tego systemu w praktyce, np. do nastrojenia instrumentu dokonuje się wyboru 12 dźwięków
odpowiadających  strojowi pitagorejskiemu (zob.
 strój pitagorejski,  system dźwiękowy, por.
 system didymejski,  system naturalny,  system
nierównomiernie temperowany,  system równomiernie temperowany).
█ system
równomiernie temperowany,
 system dźwiękowy stosowany od początku XVIII
w. (stworzony przez J. G. Neidhardta w 1706 r.),
którego podstawową zasadą jest podział oktawy na 12
równych części –  półtonów; punktem wyjścia do
stworzenia tego systemu był  system pitagorejski, w
którym odległość dwunastu kwint różniła się od odległości siedmiu oktaw o niewielki interwał nazwany
 komatem pitagorejskim; przy równomiernej temperacji komat pitagorejski podzielono na dwanaście
równych części i o tę odległość pomniejszono interwał
kwinty (komat pitagorejski został rozdzielony tym
sposobem między 12 kolejnych kwint, przez co
doprowadzono do zamknięcia okręgu kwint w obrębie
czystych oktaw, a tym samym do zrównania wysokości
dźwięków enharmonicznych, co dawało m.in. możliwość swobodnego transponowania, a co nie było możliwe np. w  systemie pitagorejskim); system równomiernie temperowany powszechnie przyjął się przy
strojeniu instrumentów o gotowym stroju (np.  organów i innych instrumentów klawiszowych), umożliwia grę we wszystkich tonacjach, modulacje, transpozycje, itp. (zob.  system dźwiękowy, por.  system nierównomiernie temperowany,  system pitagorejski,  system didymejski,  system naturalny)
█ system
ssący, termin przez niektóre źródła uznawany za błędny, stosowany jako alternatywna nazwa
 systemu opróżniającego.
█ system
szpilkowy, system funkcjonowania
 klawiatury (w  trakturze elektrycznej bądź
 trakturze elektropneumatycznej) w oparciu o
 styki szpilkowe.
█ system
temperowany,  system dźwiękowy,
w którym zastosowano  temperację, skutkiem czego
92
jest uproszczenie polegające na zmniejszeniu liczby
występujących w oktawie różnych wysokości oraz
ujednolicenie i uproszczenie zależności interwałowych; w zależności od metody postępowania przy powiększaniu bądź zmniejszaniu poszczególnych interwałów wyróżnia się tutaj:  system równomiernie
temperowany oraz kilka odmian  systemów nierównomiernie temperowanych.
█ system
tercjowy, zob.  system Didymosa
█ system
tercjowy niepełny,  system dźwiękowy utworzony poprzez praktyczny wybór tylko
niektórych dźwięków ze 197 różnych wysokości w ramach oktawy wg  systemu Didymosa; najbardziej
rozpowszechnionym systemem tego typu jest  system naturalny.
█ system
tłoczący, zob.  system napełniający
█ system
traktury pneumatycznej, system
funkcjonowania  traktury pneumatycznej określany w zależności od rodzaju zastosowanych w niej
 mieszków ( mieszki napełniane lub  mieszki
opróżniane); wśród systemów traktury pneumatycznej
wyróżnia się:  system napełniający,  system
opróżniający i  system mieszany.
a
b
c
d
e
f
g
■
wiatrownica z podwójnymi klapami – system włoski
(przekrój podłużny): a – piszczałka, b – cięgło poruszające
wszystkie klapy danego głosu, c – zawór klapowy odpowiadający piszczałce określonego głosu, d – przegroda tonowa,
e – zawór tonowy, f – komora wiatrowa, g – cięgło traktury
poruszające zaworem klapowym
█ system
włoski, system konstrukcyjny stosowany
w  wiatrownicy z podwójnymi klapami, w którym
 wentyle klapowe odpowiedzialne za włączanie poszczególnych głosów montowane są pionowo (zob.
 wiatrownica z podwójnymi klapami, por.  system flamandzki).
█ system
zapadkowy,
zob.  system opróżniający
█ szafa
ekspresyjna, nabrzmiewacz, pudło ekspresyjne, żaluzja, 1. skrzynia o grubych, tłumiących
dźwięk ścianach, w której umieszcza się wybrane
 głosy organowe, wyposażona w zamontowaną w
jednej ze ścian  żaluzję, otwieraną bądź zamykaną
za pośrednictwem mechanizmu sterującego (np. specjalnego  pedału umieszczonego w  stole gry),
umożliwiającą uzyskiwanie różnych odcieni dynamicznych brzmienia zestawu głosów; 2. Echo, Echowerk, Schwellwerk, nazwa używana dla określenia
całej sekcji, a więc nie tylko samej szafy ekspresyjnej jako obudowy, ale również wszystkich głosów
organowych danej sekcji umieszczonych w jej wnętrzu
(zob. również  echo odległe).
jest szerokości  wycięcia i długości  wargi dolnej;
szerokość szczeliny mierzona w milimetrach z dokładnością do setnych części, ustalana jest ostatecznie przy
 intonacji piszczałki (zob.  piszczałka wargowa).
█ szerokościowa
menzura,
zob.  menzura szerokościowa
█ szerokość
korpusu, szerokość piszczałki wargowej, wielkość względna tradycyjnie wyrażana stosunkiem wewnętrznej średnicy  korpusu  piszczałki wargowej do jego długości (zob.  menzura szerokościowa).
█ szerokość
piszczałki wargowej,
zob.  szerokość korpusu
█ szkatulne
organy, zob.  pozytyw szkatulny
█ szkatulny
pozytyw, zob.  pozytyw szkatulny
█ szkatuła, zob.  obudowa skrzyniowa
■
szafa ekspresyjna z częściowo
otwartą żaluzją
█ szafa
organowa, zamknięta obudowa (w niektórych przypadkach zamknięta również od góry) mechanizmu  organów ( traktury,  wiatrownic i
 piszczałek, czasem również  miecha), której najbardziej eksponowanym fragmentem jest ściana przednia, tzw.  prospekt; w ścianach obudowy mogą znajdować się niekiedy dodatkowe  otwory rezonansowe, zapewniające odpowiednie rozchodzenie się fal
dźwiękowych i prawidłowe brzmienie instrumentu
(por.  obudowa parawanowa).
█ szlajfa, zob.  zasuwa rejestrowa
█ szperwentyl <z niem.>,
zob.  klapa zamykająca
█ szpilkowy
styk, zob.  styk szpilkowy
█ szpilkowy
system, zob.  system szpilkowy
█ szpunt, czop, 1. korek, element składowy drew-
nianej  piszczałki krytej lub  piszczałki półkrytej
(w wyjątkowych przypadkach stosuje się toczone korki wbijane do  piszczałek metalowych), będący
równocześnie  dostroikiem; czworoboczny (w bardzo rzadkich przypadkach o przekroju kołowym) korek z uchwytem, oklejony materiałem uszczelniającym, wbijany do środka  korpusu piszczałki (przez
górny otwór); szpunty stosowane w  piszczałkach
półkrytych mają otwór przewiercony przez uchwyt;
2. zob.  szpunt regulacyjny; 3. zob.  szpunt wiatrownicy.
■ szafa
organowa
█ szafka
gry, zamykany  stół gry.
█ szczelina, okienko, światło, podłużna, wąska
przestrzeń wytworzona między  wargą dolną i
 sercem, formująca wstęgę powietrza płynącego w
kierunku  wargi górnej; długość szczeliny równa
■ szpunt drewnianej
■ szpunt drewnianej
piszczałki krytej
piszczałki półkrytej
93
█ szpunt
regulacyjny, kołek zamykający otwór
służący do pomiaru ciśnienia powietrza w  wiatrownicy.
█ szpunt
wiatrownicy, ruchoma pokrywa montowana jako fragment jednej ze ścian  wiatrownicy
klapowo-zasuwowej, w razie potrzeby zdejmowana,
ułatwiająca dostęp do wnętrza  komory wiatrowej i
zamontowanych w niej  zaworów.
a
b
c
d
■
szpunt wiatrownicy
klapowo-zasuwowej:
a – szpunt wiatrownicy,
b – rygiel wiatrownicy,
c – komora wiatrowa,
d – abstrakty
94
█ sztyft, krótki kawałek drutu lub pręta, zamocowany
w  listwie stabilizacyjnej piszczałek, służący jako
zaczep dla  ucha piszczałki (zob.  ucho piszczałki).
█ szufladowy
█ szyber, 1. zob.  blenda,  suwak strojowy;
2. zob.  przepustnica.
█ szyber
obrotowy, zob.  blenda
█ szyber
strojowy, zob.  suwak strojowy
S'
█ ślepa
piszczałka, zob.  piszczałka niema
█ ślepy
pozytyw, zob.  pozytyw ślepy
█ ślimacznica, ślimak, typ  dostroika w  pisz-
czałkach metalowych powstający przez nacięcie
dwóch równoległych linii na górnym końcu  korpusu piszczałki, co powoduje powstanie paska blachy,
który w trakcie  strojenia można zwijać i rozwijać,
zmieniając tym samym długość akustycznie czynnej
części korpusu; nacięcia mogą być wykonane od samej
krawędzi korpusu ( ślimacznica krawędziowa),
bądź w pewnej odległości od niej ( ślimacznica wycinana).
█ ślimacznica
krawędziowa,  ślimacznica powstała przez nacięcie  korpusu piszczałki dochodzące do jego krawędzi (por.  ślimacznica wycinana).
█ ślimacznica
wycinana,  ślimacznica powstała przez nacięcie  korpusu piszczałki w pewnej odległości od jego krawędzi, tj. z pozostawieniem na
górnym końcu korpusu pierścienia usztywniającego
(por.  ślimacznica krawędziowa).
█ ślimak, zob.  ślimacznica
█ średnie
organy,
zob.  organy średnie
█ średniotonowy
strój,
zob.  strój średniotonowy
█ śruba
regulacyjna, 1. śruba regulująca naciąg
wybranych elementów  traktury mechanicznej
(por.  nakrętka regulacyjna); 2. śruba wkręcana w
poprzek kanału powietrznego (np. w  przekaźniku,
 nodze piszczałki) w sposób powodujący zmniejszanie światła tego kanału (zmniejszenie przekroju), a w
rezultacie ograniczenie jego przepustowości (zob.
 przepustnica).
█ światło, zob.  szczelina
■ ślimacznica
■ ślimacznica
krawędziowa
wycinana
95
T
█ T, zob.  Tutti
█ tłoczący
█ tabulatura, 1. rodzaj notacji muzycznej wyko-
wentyl,
rzystującej litery, cyfry i inne znaki, stosowanej m.in.
w utworach organowych (XV-XVII w.); 2. zbiór utworów np. organowych zapisanych w systemie tabulaturowym.
█ tłok, ruchomy element  miecha tłokowego.
█ tama, zob.  przegroda
wości, którego wykres drgań jest sinusoidą i który
praktycznie nigdy nie występuje samodzielnie (zob.
 ton składowy).
█ Taschenlade <niem.>,
zob.  wiatrownica kieszonkowa
█ taster, 1. przycisk; 2. zob. uchylny  klucz rejes-
trowy.
█ teleskopowy
mieszek,
zob.  mieszek teleskopowy
█ temperacja, wprowadzenie poprawek do rozmia-
rów poszczególnych interwałów wyznaczonych zgodnie z zasadami  systemu pitagorejskiego,  systemu didymejskiego czy  systemu naturalnego, w
celu dostosowania ich do potrzeb praktyki muzycznej,
a zwłaszcza zmniejszenia liczby występujących w
oktawie różnych wysokości dźwięków, zrównania wysokości dźwięków enharmonicznych, uzyskania możliwie czystego brzmienia w różnych, nieraz odległych
tonacjach, itp. (zob.  system dźwiękowy,  system
temperowany)
█ temperacja
nierównomierna,  temperacja
która koryguje rozmiary tylko niektórych interwałów
(zob.  system nierównomiernie temperowany, por.
 temperacja równomierna).
█ temperacja
równomierna,  temperacja która koryguje rozmiary wszystkich interwałów w ramach
określonego  systemu dźwiękowego (zob.  system
równomiernie temperowany, por.  temperacja
nierównomierna).
█ temperowany
półton, zob.  półton
█ temperowany
system,
zob.  system temperowany
█ tercjowy
głos, zob.  głos tercjowy
█ tercjowy
█ tirasse <fr.>, zob. połączenie tirasse
█ tiroir <fr.>, zob. połączenie à tiroir
█ tłoczący
96
system, zob.  system napełniający
█ tłokowy
miech, zob.  miech tłokowy
█ ton, dźwięk prosty o ściśle określonej  częstotli-
█ ton
harmoniczny, zob.  alikwot
█ ton
kombinacyjny, powstający w narządzie słuchu ton wtórny, słyszalny w wyniku równoczesnego
brzmienia dwóch  tonów o takim samym  natężeniu i o niezbyt odległych  częstotliwościach (w
interwale nie większym od kwinty); występują dwa rodzaje tonów kombinacyjnych: tony kombinacyjne różnicowe oraz sumowe (sumacyjne); w  organmistrzostwie wykorzystuje się głównie zjawisko powstawania tonów kombinacyjnych różnicowych odkrytych
w połowie XVIII w. przez budowniczego organów G.
A. Sorgego i skrzypka G. Tartiniego; w tym przypadku
częstotliwość tonu kombinacyjnego równa jest różnicy
częstotliwości dwóch współbrzmiących tonów, zasadę
tę wykorzystuje się np. przy budowie  basu akustycznego.
█ ton
nieharmoniczny,  ton składowy
 dźwięku, który nie występuje w szeregu  alikwotów (jego  częstotliwość nie jest wielokrotnością
częstotliwości  tonu podstawowego); tony nieharmoniczne, podobnie jak tony harmoniczne, mają
wpływ na  barwę dźwięku.
█ tonowa
przegroda, zob.  przegroda tonowa
█ tonowa
traktura, zob.  traktura tonowa
█ tonowa
wiatrownica,
zob.  wiatrownica tonowa
█ tonowy
wentyl, zob.  zawór tonowy
█ tonowy
zawór, zob.  zawór tonowy
█ tonów
█ ton
traktura, zob.  traktura gry
podstawowy, ton zasadniczy, pierwszy, najniższy z szeregu  alikwotów odpowiadających danemu  dźwiękowi, decydujący o słyszalnej  wysokości tego dźwięku.
█ ton
składowy, jeden z  tonów, wchodzący w
skład wielotonu (współtonu);  dźwięki spotykane w
naturze, wydawane np. przez instrumenty muzyczne są
wielotonami (współtonami) czyli współbrzmieniami
wielu tonów składowych, których ilość i natężenie decydują o charakterystycznej  barwie dźwięku; w
zależności od źródła dźwięku, w jego widmie można
znaleźć zarówno  tony harmoniczne jak i  tony
nieharmoniczne.
█ ton
zasadniczy, zob.  ton podstawowy.
█ toucher <z fr. toucher = dotyk, dotknąć>, kształ-
towanie brzmienia  organów w czasie gry, m.in. poprzez zróżnicowanie szybkości, siły i sposobu naciskania  klawiszy (czynniki te mają wpływ na brzmienie organów dzięki wykorzystaniu bezpośredniego
połączenia między  klawiszem i  wentylem wpuszczającym powietrze do  piszczałki i powodującym
jej zadęcie); zwłaszcza instrumenty z  trakturą mechaniczną pozwalają na znaczną kontrolę w tym zakresie, umożliwiając  organiście formowanie nie tylko samego zadęcia piszczałek ale również i wybrzmiewania dźwięku (wprawni organiści potrafią przy
użyciu  klawisza uzyskać nawet efekt  vibrato na
pojedynczym dźwięku).
█ traktura
elektromagnetyczna, traktura
elektryczna, rozpowszechniony w XX wieku typ
 traktury, przy zastosowaniu której całą pracę związaną ze sterowaniem wentylami tonowymi,  wentylami rejestrowymi bądź  zasuwami rejestrowymi znajdującymi się w  wiatrownicy wykonują
różnego rodzaju elementy i urządzenia elektryczne, co
eliminuje  opory gry (do sterowania  urządzeniami wykonawczymi wykorzystywana jest wyłącznie
energia elektryczna), zapewnia maksymalną sprawność traktury oraz precyzyjną  repetycję, a także pozwala uniknąć  opóźnień; przekazywanie impulsów
w tego typu trakturze odbywa się za pośrednictwem
prądu elektrycznego płynącego w  obwodach, które
łączą  stół gry z wiatrownicą; traktura elektryczna
budowana jest w oparciu o obwody prądu stałego, zasilane na ogół z  prostowników lub  akumulatorów o napięciu od 6V do 24V (rzadziej jako źródła
zasilania stosuje się  prądnice); podstawowe elementy stosowane w trakturze elektromagnetycznej:
 przewody,  elektromagnesy,  prądnice,  akumulatory,  prostowniki, różnego rodzaju  kontakty, styki, przełączniki, wyłączniki, itp. (por.  traktura mechaniczna,  traktura pneumatyczna,
 traktura elektro-pneumatyczna,  dźwignia Barkera).
█ traktura <z łac. traho = ciągnę>, mechanizm
gry, 1. traktura właściwa, w najczęściej używanym
znaczeniu tego terminu: zespół urządzeń za pośrednictwem których grający na organach steruje  wiatrownicami, tj. znajdującymi się w nich elementami ( zaworami,  zasuwami, itp.), które rozdzielają powietrze do odpowiednich  piszczałek ustawionych na
wiatrownicach (traktura jest ogniwem pośrednim,
przekazującym wolę grającego na odległość, a w niektórych typach traktury również wykonującym za grającego pracę związaną np. z uruchamianiem  urządzeń wykonawczych w wiatrownicach); ze względu
na funkcje wyróżnia się trzy typy traktury:  trakturę
gry,  trakturę rejestrową oraz  trakturę połączeń; ze względu na sposób funkcjonowania wyróżnia
się:  trakturę mechaniczną,  trakturę pneumatyczną,  trakturę elektromagnetyczną,  trakturę
elektro-pneumatyczną, oraz trakturę w której zastosowano  dźwignię Barkera; 2. w szerokim znaczeniu tego terminu: wszystkie urządzenia służące do
rozdzielania sprężonego powietrza (zgromadzonego w
 miechu)  piszczałkom ustawionym na  wiatrownicach (tak rozumiana traktura składa się z
 traktury właściwej oraz z wiatrownic).
█ traktura
ciągnąca, traktura mechaniczna rzeczywista, traktura rzeczywista,  traktura mechaniczna, w której  klawisze (jako pierwsze  dźwignie  zespołów mechanicznych) poruszają dalszymi
elementami  traktury (np.  abstraktami) poprzez
ich pociąganie (por.  traktura pchająca).
█ traktura
b
c
d
e
a
■ elektromagnetyczna traktura gry w wiatrownicy tonowej
klapowo-zasuwowej (stan spoczynkowy): a – elektromagnes, b – wiatrownica, c – przewód obwodu elektrycznego,
d – styk, e – klawisz
■
elektromagnetyczna traktura gry
w wiatrownicy tonowej klapowo-zasuwowej (klawisz
naciśnięty – układ
aktywny)
drążkowa, zob.  traktura pchająca
97
■
elektro-pneumatyczna traktura gry
w wiatrownicy rejestrowej (klawisz
aktywny)
a
b
c
d
e
■ elektromagnetyczna traktura gry w wiatrownicy rejestrowej (stan spoczynkowy): a – wiatrownica, b – elektromagnes, c – przewód obwodu elektrycznego, d – styk, e – klawisz
a
b
c
■
elektromagnetyczna traktura gry
w wiatrownicy rejestrowej (klawisz
aktywny)
elektro-pneumatyczna, stosowana
od XIX wieku  traktura, która łączy w sobie cechy
 traktury elektromagnetycznej i  traktury pneumatycznej; część elektryczna (zaczynająca się w
 stole gry) służy do przekazywania impulsów na
większe odległości, tj. od  urządzeń dyspozycyjnych do innych elementów znajdujących się w
 wiatrownicy lub w jej pobliżu, część pneumatyczna
natomiast związana jest najczęściej z samymi  urządzeniami wykonawczymi zamontowanymi w wiatrownicy (praca związana z poruszaniem  wentylami
tonowymi,  wentylami rejestrowymi bądź  zasuwami rejestrowymi znajdującymi się w  wiatrownicy wykonywana jest więc przez  sprężone
powietrze); traktura tego rodzaju zbudowana jest z
elementów typowych dla traktury elektromagnetycznej
i pneumatycznej (por.  traktura mechaniczna,
 traktura pneumatyczna,  traktura elektromagnetyczna, dźwignia Barkera).
d
e
f
█ traktura
a
b
c
d
e
f
■ elektro-pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiatrownicą tonową klapowo-zasuwową (stan spoczynkowy):
a – wiatrownica, b – zawór wypuszczająco-wpuszczający,
c – elektromagnes, d – przewód obwodu elektrycznego,
e – styk, f – klawisz
■
elektro-pneumatyczna traktura gry
w wiatrownicy tonowej (klawisz naciśnięty – układ aktywny)
g
■
elektro-pneumatyczna traktura re
jestrowa w wiat
rownicy tonowej
(rejestr włączony –
układ aktywny)
■ elektro-pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiatrownicą rejestrową (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – klawisz, b – styk, c – przewód obwodu elektrycznego, d – elektromagnes przekaźnika, e – przekaźnik elektro-pneumatyczny, f – zawór przekaźnika, g – wiatrownica
98
a
e
f
g
b
c
d
prostej (na ogół w pionie lub poziomie, wyjątkowo w
kierunku ukośnym), za pośrednictwem różnego rodzaju elementów, których konstrukcja powinna minimalizować opory związane z ich ruchem; podstawowe
elementy stosowane w trakturze mechanicznej:  klawisze,  abstrakty,  cięgła,  dźwignie,  wałki
skrętne, itp. (zob.  traktura mechaniczna ciągnąca,  traktura mechaniczna pchająca, por.  traktura pneumatyczna,  traktura elektromagnetyczna,  traktura elektro-pneumatyczna,  dźwignia Barkera)
h
a
■ elektro-pneumatyczna traktura rejestrowa we współpracy
z wiatrownicą tonową klapowo-zasuwową (schemat układu
w stanie spoczynkowym): a – wiatrownica tonowa, b – zasuwa rejestrowa, c – kątownik, d – mieszek wykonawczy,
e – włącznik rejestrowy, f – styk, g – obwód elektryczny,
h – elektromagnes
b
c
█ traktura
elektryczna,
█ traktura
gry, traktura tonowa, traktura tonów,
traktura klawiatury, traktura klawiszowa,  traktura
służąca do włączania poszczególnych „tonów” w
 organach, tj. sterująca rozdziałem powietrza w poprzek  wiatrownicy, będąca ogniwem pośrednim
(przekazującym wolę grającego na odległość) pomiędzy  klawiszami  manuałów lub  pedału, czyli
 urządzeniami dyspozycyjnymi znajdującymi się w
 stole gry, a  wentylami tonowymi, tj.  urządzeniami wykonawczymi umieszczonymi w  wiatrownicy (por.  traktura rejestrowa,  traktura połączeń).
█ traktura
klawiatury, zob.  traktura gry
█ traktura
klawiszowa , zob.  traktura gry
█ traktura
kopulacji, zob.  traktura połączeń
█ traktura
listewkowa,
zob.  traktura mechaniczna
█ traktura
mechaniczna, traktura listewkowa,
najstarsza i konstrukcyjnie najprostsza (a przy tym
precyzyjna i trwała) odmiana  traktury, przy zastosowaniu której całą pracę związaną ze sterowaniem
 wentylami tonowymi,  wentylami rejestrowymi
bądź  zasuwami rejestrowymi znajdującymi się w
 wiatrownicy wykonuje organista, co często wymaga od niego pewnego wysiłku fizycznego; przekazywanie ruchu w tego typu trakturze odbywa się po linii
d
■
mechaniczna traktura gry z wiatrownicą tonową (stan
spoczynkowy): a – wiatrownica, b – abstrakty, c – klawisz
jednoramienny, d – wałek skrętny (po lewej stronie rysunek
poglądowy pojedynczego wałka)
a
b
c
d
e
f
g
■
mechaniczna traktura rejestrowa we współpracy z wiatrownicą tonową klapowo-zasuwową – układ, w którym włączenie głosu następuje przez wysunięcie zasuwy z wiatrownicy (po lewej – głos wyłączony; po prawej – głos włączony): a – wiatrownica, b – zasuwy, c – dźwignia rejestrowa,
d – wałek, e – cięgło, f – manubrium, g – deska rejestrowa
99
■
mechaniczna traktura rejestrowa we współpracy z wiatrownicą tonową klapowo-zasuwową – układ, w którym włączenie głosu następuje przez wsunięcie zasuwy do wiatrownicy (po lewej – głos wyłączony, zasuwa wysunięta; po
prawej – głos włączony, zasuwa wsunięta)
■ traktura mechaniczna
z dźwignią Barkera (układ współpracujący z wiatrownicą rejestrową)
█ traktura
mechaniczna traktura gry z wiatrownicą rejestrową –
przykładowe rozwiązania (klawisz naciśnięty – układ aktywny)
pchająca, Stechermechanik <niem.>,
traktura drążkowa, traktura uciskowa,  traktura
mechaniczna, w której  klawisze (jako pierwsze
 dźwignie  zespołów mechanicznych) poruszają
dalszymi elementami  traktury (np.  drążkami)
poprzez ich popychanie (por.  traktura ciągnąca).
█ traktura
█ traktura
■
mechaniczna rzeczywista,
█ traktura
mechaniczna z dźwignią pneumatyczną,  traktura mechaniczna, w której elementem wspomagającym jej działanie jest dźwignia
pneumatyczna, od nazwiska wynalazcy zwana
 dźwignią Barkera (zob.  traktura mechaniczna,
 traktura pneumatyczna).
█ traktura
mechaniczno-pneumatyczna,
określenie używane (dość rzadko) w odniesieniu do
 traktury, w której wykorzystywana jest  dźwignia Barkera (zob.  traktura mechaniczna z dźwignią pneumatyczną).
pneumatyczna, traktura pneumatyczno-rurkowa, wprowadzona w XIX wieku odmiana
 traktury, przy zastosowaniu której całą pracę
związaną ze sterowaniem  wentylami tonowymi,
 wentylami rejestrowymi bądź  zasuwami rejestrowymi znajdującymi się w  wiatrownicy wykonują różnego rodzaju urządzenia pneumatyczne, co eliminuje  opory gry; przekazywanie ruchu w tego
typu trakturze odbywa się za pośrednictwem sprężonego powietrza przepływającego od  stołu gry do
wiatrownicy, różnego rodzaju  rurkami i  konduktami; podstawowe elementy stosowane w trakturze
pneumatycznej (łączone ze sobą w tzw.  zespoły
pneumatyczne):  rurki,  kanały powietrzne,
 mieszki,  membrany,  przekaźniki, oraz różnego rodzaju  zawory (zob.  pneumatyka rurkowa,
por.  traktura mechaniczna,  traktura elektromagnetyczna,  traktura elektro-pneumatyczna,
 dźwignia Barkera).
c
a
a
b
c
d
e
f
d
b
■ traktura mechaniczna
z dźwignią Barkera (układ współpracujący z wiatrownicą tonową): a – wiatrownica tonowa,
b – abstrakty, c – dźwignia Barkera, d – klawisz
100
■ pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiatrownicą
rejestrową (schemat układu w stanie spoczynkowym):
a – klawisz, b – zawór dyspozycyjny, c – rurka (przewód
sprężonego powietrza), d – mieszek, e – zawór wykonawczy, f – wiatrownica rejestrowa
■
pneumatyczna
traktura gry w
wiatrownicy rejes
trowej (klawisz na
ciśnięty – układ ak
tywny)
a
b
c
d
e
■
pneumatyczna traktura gry (wielostopniowa) we współpracy z wiatrownicą rejestrową (schemat układu w stanie
spoczynkowym): a – klawisz, b – zawór dyspozycyjny,
c – przekaźniki (stopnie traktury), d – zawór wykonawczy,
e – wiatrownica rejestrowa
a
d
b
e
 połączeń międzyklawiaturowych lub  połączeń
wewnątrzklawiaturowych, ze względu na swoją funkcję współpracująca w pewnym zakresie z  trakturą
gry (por.  traktura tonowa,  traktura rejestrowa).
█ traktura
promienista, szczególny przypadek
 mechanicznej  traktury gry, stosowany w niewielkich organach ze  stołem gry umieszczonym z
przodu lub z tyłu instrumentu oraz z chromatycznym
układem  piszczałek na  wiatrownicy; w rozwiązaniu tym nie stosuje się  wałków skrętnych, a uniezależnienie odległości w jakich rozstawione są piszczałki na wiatrownicy od stałych odległości między
 klawiszami w  klawiaturze uzyskuje się za pomocą promieniście ułożonych  dźwigni, bądź  cięgieł współpracujących z dźwigniami; końce takich
 zespołów mechanicznych znajdujące się po stronie
klawiatury rozstawione są w odległościach odpowiadających ułożeniu klawiszy, przeciwległe końce zaś
(od strony wiatrownicy) rozstawione są szerzej (stąd
układ promienisty), co wynika z większych odległości
między  zaworami w wiatrownicy.
c
f
g
■ pneumatyczna traktura gry we współpracy z wiatrownicą
tonową (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – wiatrownica tonowa, b – wentyl tonowy (klapowy), c – mieszek
wykonawczy, d – klawisz, e – zawór dyspozycyjny, f – rurka
(przewód sprężonego powietrza), g – zawór wypuszczającowpuszczający z bloczkiem osadzonym na membrance
a
b
c
■ traktura promienista (widok z góry i przekrój poprzeczny
■
pneumatyczna
traktura gry w
wiatrownicy tono
wej (klawisz naciś
nięty – układ ak
tywny)
█ traktura
pneumatyczno-rurkowa,
zespołu mechanicznego): a – wiatrownica tonowa z wentylami klapowymi, b – dźwignie dwuramienne w układzie promienistym, c – klawisze (dźwignie klawiszowe dwuramienne)
█ traktura
registratury,
█ traktura
registrowa,
█ traktura
połączeń, mechanizm sprzęgający,
traktura kopulacji,  traktura służąca do włączania
101
█ traktura
rejestrowa, mechanizm rejestrowy,
traktura registratury, traktura registrowa, regestratura, werk rejestrowy,  traktura służąca do włączania poszczególnych  głosów w  organach, tj. sterująca rozdziałem powietrza do poszczególnych
 głosów organowych, czyli wzdłuż  wiatrownicy,
będąca ogniwem pośrednim (przekazującym wolę grającego na odległość) pomiędzy  klawiszami rejestrowymi czyli  urządzeniami dyspozycyjnymi
znajdującymi się w  stole gry, a  zasuwami rejestrowymi lub  zaworami rejestrowymi, tj.  urządzeniami wykonawczymi umieszczonymi w wiatrownicy; włączanie głosów może odbywać się pojedynczo
(przy pomocy  manubriów, z których każde włącza
jeden głos), zbiorowo w gotowych zestawach (przy
pomocy odpowiednich włączników, które uaktywniają
ustalone przez organmistrza zestawy głosów noszące
nazwę  rejestrów zbiorowych bądź  stałych kombinacji) lub też w zestawach, które mogą być konfigurowane przez organistę, tzw.  wolne kombinacje
(por.  traktura tonowa,  traktura połączeń).
█ traktura
rzeczywista,
█ traktura
tonowa, zob.  traktura gry
█ traktura
tonów, zob.  traktura gry
█ traktura
uciskowa, zob.  traktura pchająca
█ traktura
właściwa, zob.  traktura
█ traktura
zawieszona,  traktura ciągnąca,
której pierwszymi elementami są  klawisze jednoramienne (zob.  klawiatura ciągnąca).
█ traktura
z linkami, mechanizm blokowy, mechanizm krążkowy, rzadko spotykana odmiana
 traktury mechanicznej (próbowano ją stosować w
XX w.), w której do przekazywania ruchu zamiast
 abstraktów i różnego rodzaju  dźwigni stosuje się
elastyczne linki stalowe oraz  bloczki.
a
c
d
b
traktura z linkami: a – wiatrownica, b – linka stalowa,
c – bloczek, d – klawisz
█ trakturowe
połączenie,
zob.  połączenie trakturowe
█ trakturowy
blat, zob.  osiownica
pneumatycznej stopień,
zob.  stopień traktury pneumatycznej
102
pneumatycznej system,
zob.  system traktury pneumatycznej
█ transformator, urządzenie elektryczne zbudo-
wane z dwóch lub więcej uzwojeń nawiniętych na
wspólnym rdzeniu, służące do zmiany wartości napięcia (napięcie wejściowe przyłożone jest do strony pierwotnej transformatora, wyjściowe natomiast występuje
na zaciskach uzwojenia wtórnego); transformatory
sieciowe (tj. obniżające napięcie sieciowe do wymaganego poziomu) współpracują bardzo często z  prostownikami.
█ transmisja, połączenie transmisyjne, zapożycze-
nie międzyrejestrowe, rodzaj  połączenia międzyklawiaturowego (lub rzadziej  połączenia wewnątrzklawiaturowego), w którym wybrany  głos
(a nie wszystkie głosy wybranej  sekcji; por.  połączenie) w całości lub częściowo ( transmisja częściowa np. przy transmitowaniu głosu z  manuału do
 pedału) może być sterowany dwoma  klawiaturami;  głos transmitowany włączany jest w każdej z klawiatur oddzielnym włącznikiem (może w
obydwu klawiaturach występować pod taką samą lub
pod różnymi nazwami) i można go używać w trakcie
gry zarówno na jednej jak i na drugiej klawiaturze, a
także na obydwu równocześnie; użycie tego głosu tak
w jednej jak i w drugiej klawiaturze powoduje z reguły
zadziałanie tych samych  elementów wykonawczych, a w konsekwencji zadęcie tych samych  piszczałek; w przypadku transmisji w obrębie jednej klawiatury, wybrany głos organowy rozbudowany jest
odpowiednimi piszczałkami o oktawę w górę lub w
dół i dolny jego rejestr włączany jest jako jeden głos,
górny rejestr natomiast – jako inny głos o oktawę wyższy (obydwa głosy mogą funkcjonować oddzielnie, a
więc inaczej niż w przypadku  połączenia Sub, lub
 połączenia Super). (zob.  aparat transmisyjny)
█ transmisja
basu, połączenie „Bas”,  transmisja najniższego składnika akordu z jednej  klawiatury do drugiej; np. transmisja basu z ManI do
ManII (oznaczana Bas ManI/ManII) pozwala na łączenie z  Manuału I (ManI) tylko dźwięku najniższego,
wchodzącego w skład akordu granego na ManII.
█ transmisja
■
█ traktury
█ traktury
częściowa,  transmisja w której
tylko część wybranego  głosu organowego będącego w dyspozycji jednej  klawiatury, używana jest
również (jako  głos transmitowany) prze inną klawiaturę; rozwiązanie tego typu występuje najczęściej
przy transmitowaniu głosu manuałowego do  pedału,
który na ogół dysponuje mniejszą ilością  klawiszy
niż  manuał – stąd też tylko część głosu manuałowego wykorzystywana jest przez pedał (np. Burdon 8'
w Manuale I może występować jako Fletbas 8' w
Pedale, gdzie wykorzystywanych jest tylko tyle
 piszczałek Burdonu 8' ile jest klawiszy w klawiaturze pedałowej).
█ transmisja
melodii, Melodiekoppel <niem.>,
połączenie „Melodia”,  transmisja najwyższego
składnika akordu z jednej  klawiatury do drugiej;
np. transmisja melodii z ManI do ManII (oznaczana
np. Melodia ManI/ManII) pozwala na łączenie z
 Manuału I (ManI) tylko dźwięku najwyższego,
wchodzącego w skład akordu granego na ManII.
█ transmisyjne
połączenie, zob.  transmisja
trownicy (chwilowe obniżenie ciśnienia powietrza
zasilającego piszczałkę powoduje obniżenie wydawanego przez nią dźwięku, podniesienie zaś wpływa na
wzrost częstotliwości); efekt tremolo zbliżony jest
brzmieniowo do  vibrata); najczęściej spotyka się
dwa typy układu tremolo:  tremolo mechaniczne
(zob.  mieszek pulsacyjny) oraz  tremolo pneumatyczne; tremolo może być stosowane:
- do pojedynczego  głosu (tylko w instrumentach
wyposażonych w  wiatrownicę rejestrową),
- do całej  wiatrownicy,
- do całych organów.
█ transmisyjne
urządzenie,
█ tremolo
█ transmisja
pneumatyczna,  transmisja stosowana w instrumentach z  trakturą pneumatyczną, realizowana za pomocą  aparatu transmisyjnego.
mechaniczne, urządzenie  tremolo,
w którym zmiany ciśnienia osiągane są na drodze mechanicznej, np. poprzez drganie wieczka specjalnie
skonstruowanego mieszka ( mieszek pulsacyjny)
lub drganie metalowego  języczka przelatującego,
cyklicznie otwierającego i zamykającego otwór, którym przepływa powietrze (ciśnienie powietrza zmienia
się w rytm drgań języka); zaletą układów tego typu
jest prostota ich konstrukcji, wadą natomiast dość
głośna ich praca spowodowana uderzaniem o siebie
poszczególnych elementów, np. klapy, wieka mieszka
(por.  tremolo pneumatyczne).
zob.  aparat transmisyjny
█ transmisyjny
aparat,
█ transmitowany
głos,
zob.  głos transmitowany
█ transponująca
klawiatura,
zob.  klawiatura transponująca
█ transponujące
urządzenie,
zob.  urządzenie transponujące
a
f
głos,
zob.  głos transponujący
b
g
c
h
█ trąba
d
i
█ transponujący
horyzontalna,
zob.  trąbka hiszpańska
e
█ trąbka
hiszpańska, trąba hiszpańska, trąba
horyzontalna, trąbka horyzontalna, nazwa używana
w odniesieniu do  głosów języczkowych (rozpowszechnionych początkowo zwłaszcza w Hiszpanii),
których  piszczałki ułożone są poziomo (horyzontalnie) w  prospekcie i skierowane w przestrzeń nawy
głównej lub naw bocznych (w zależności od usytuowania organów).
■ trąbka
hiszpańska
█ tremblant <fr.>, zob.  tremolo
█ tremolo, 1. ozdobnik muzyczny polegający na
■
mechaniczne tremolo stosowane do jednego głosu:
a – górna komora, b – otwór wylotowy (doprowadzający do
wiatrownicy powietrze o zmiennym ciśnieniu), c – dolna
komora (wypełniona powietrzem o stałym ciśnieniu), d – zawór stożkowy, e – rurka doprowadzająca powietrza od urządzenia dyspozycyjnego włączającego efekt tremolo, f – metalowy języczek przelatujący, g – ciężarek zamocowany na
języczku, h – zawór klapowy, i – mieszek klinowy
a
b
c
■ mechaniczne tremolo do jednego głosu (fazy pracy układu): a – skrajne, dolne położenie języka (maksymalne
ciśnienie w górnej komorze), b – położenie środkowe języka
(spadek ciśnienia w górnej komorze), c – skrajne, górne położenie języka (maksymalne ciśnienie w górnej komorze)
szybkim powtarzaniu jednego lub dwu (tremolando)
dźwięków (lub akordów); 2. efekt akustyczny charakteryzujący się występowaniem rytmicznych zmian
głośności dźwięku; 3. tremblant <fr.>, tremulant,
urządzenie w  organach, służące do cyklicznego
zmieniania  ciśnienia powietrza dopływającego do
 piszczałek pojedynczego  głosu lub całej  wia103
a
e
b
f
c
g
a
b
c
d
d
e
■ mechaniczne tremolo stosowane do jednego manuału lub
całych organów: a – ruchomy ciężarek, b – sprężyna,
c – skrzynka zamontowana na kanale powietrznym, d – kanał powietrzny, e – klapa przykrywająca otwór w wieczku
mieszka klinowego, f – mieszek klinowy, g – zawór klapowy
włączający efekt tremolo
a
g
■ mechaniczne tremolo stosowane do jednego manuału lub
całych organów (fazy pracy układu): a – klapa w wieku
mieszka klinowego zamknięta – powietrze nie ulatuje z
kanału na zewnątrz, b – klapa w wieku mieszka klinowego
otwarta – powietrze ulatuje z kanału na zewnątrz, ciśnienie
w układzie spada
pneumatyczne, urządzenie  tremo-
lo, w którym zmiany ciśnienia osiągane są na drodze
pneumatycznej, tj. poprzez cykliczną pracę dość złożonego zespołu mieszków i zaworów; zaletą układów
tego typu jest stosunkowo cicha ich praca (zwłaszcza
w porównaniu z pracą  tremola mechanicznego),
wadą natomiast – dość skomplikowana konstrukcja.
h
ka poziomego, c – mieszek poziomy, d – wnętrze skrzynki,
e – zawór stożkowy, f – śrubka regulacyjna, g – zawór stożkowy włączający działanie układu tremolo, h – mieszek
a
b
█ tremolo
f
■ tremolo pneumatyczne: a – sprężyna, b – wieczko miesz-
b
■ tremolo pneumatyczne (fazy pracy układu): a – wieczko
mieszka poziomego zamyka otwór skrzynki – powietrze nie
ulatuje ze skrzynki na zewnątrz, b – wieczko mieszka poziomego opada, otwór w skrzynce otwarty – powietrze ulatuje z
kanału na zewnątrz, ciśnienie powietrza w skrzynce (oraz w
miechu z którym połączona jest skrzynka) spada
█ tremulant, zob.  tremolo
█ trep, nożna  dźwignia  miecha czerpakowego.
█ trybowana
piszczałka,
zob.  piszczałka trybowana
█ trybowanie, metoda ozdabiania przedmiotów z
blachy (w tym  piszczałek) polegająca na wykuwaniu wypukłego ornamentu na zimno.
█ tryt <z niem.>, nożnie uruchamiany  przyrząd
rejestrowy (por.  manubrium).
█ tuba, zob.  tuba rezonansowa
█ tuba
a
b
■ tremolo pneumatyczne:
c
104
a – urządzenie zdemontowane
– widok z przodu, b – urzą
dzenie zdemontowane – wi
dok od strony, którą tremolo
mocowane jest do ściany mie
cha, c – widok urządzenia tre
molo zamocowanego do ścia
ny miecha
cylindryczna,  tuba rezonansowa o stałym przekroju poprzecznym; tuba cylindryczna
wzmacnia wyłącznie nieparzyste  alikwoty (zob.
 korpus z równoległymi ściankami, ilustracja do
hasła  korpus, por.  tuba lejkowata).
█ tuba
lejkowata,  tuba rezonansowa rozszerzająca się ku górze; tuba lejkowata wzmacnia wszystkie  alikwoty, (zob.  piszczałka antykoniczna,
ilustracja do hasła  korpus, por.  tuba cylindryczna).
█ tuba
przedmuchiwana,  tuba rezonansowa
dwu-, trzy- a czasem nawet pięciokrotnie dłuższa od
tuby standardowej długości, stosowana dla wyrównania dynamiki brzmienia w wysokich rejestrach niektórych  głosów.
█ tuleja
█ tuba
█ turbina, zob.  wirnik
rezonansowa, czara dźwiękowa, dźwięcznik, korpus, korpus piszczałki języczkowej, rezonator,
roztrąb, rura, tuba, występująca w większości  piszczałek języczkowych, wykonana z drewna lub metalu
górna jej część, niebędąca elementem niezbędnym do
powstania dźwięku, ale mająca decydujący wpływ na
ostateczne kształtowanie jego barwy i natężenia; pełni
funkcję rezonatora wzmacniającego dźwięk drgającego  języczka (tuba rezonansowa najczęściej dostrajana jest do  tonu podstawowego wydawanego
przez języczek, choć dla celów kolorystycznych i dynamicznych stosuje się również  tuby skrócone, dostrojone do jednego z wyższych  tonów harmonicznych); dolnym końcem tuba zamocowana jest w
 głowicy, w górnej jej części natomiast często znajduje się  dostroik o konstrukcji zbliżonej do konstrukcji dostroika stosowanego w  piszczałkach
wargowych; przekrój poprzeczny tuby rezonansowej
najczęściej jest czworobokiem, rzadziej kołem, a jej
przekrój podłużny może przyjmować różne kształty
(zob. ilustracja do hasła  korpus); tuba w razie potrzeby może być również  gierowana (zob.  piszczałka języczkowa).
█ tuba
skrócona, stosowana w  piszczałkach
języczkowych  tuba rezonansowa, która dla celów
kolorystycznych i dynamicznych dostrojona jest nie do
 częstotliwości  tonu podstawowego wydawanego
przez  języczek, lecz do jednego z wyższych  alikwotów (stąd mniejsza długość tuby).
█ tuby
menzura, zob.  menzura tuby
piszczałkowa, termin używany niekiedy
jako określenie otworu (w  klocu piszczałkowym),
na którym ustawiona jest  piszczałka (w niektórych
przypadkach  noga piszczałki może być w ten otwór
wciśnięta).
█ Tutti, T, <z wł. wszyscy, wszystkie instrumenty w
orkiestrze>, 1. brzmienie  organów przy włączonych
wszystkich  głosach (na ogół z pominięciem głosów
wykorzystujących efekt  dudnień akustycznych);
'Tutti' występuje w organach bardzo często jako gotowy zestaw głosów ( rejestr zbiorowy) włączany jednym przyciskiem; 2. określenie używane w stosunku
do samego włącznika (ręcznego lub nożnego przycisku, klawisza,  dźwigni, itp.) uruchamiającego zestaw
głosów 'Tutti'.
█ twarda
klawiatura,
zob.  klawiatura „twarda”
█ tylny
█ tympan <z wł. tympanum = bęben>, bęben,
1. bąk, urządzenie znane od XV w. (w Polsce stosowane od XVIIw.), złożone z dwóch, grających
równocześnie, dużych (w oktawie kontra)  piszczałek o szerokiej  menzurze, nastrojonych na minimalnie rózne wysokości, co przy równoczesnym ich
zadęciu powoduje powstawanie  dudnienia – efektu
przypominającego uderzanie w kocioł; 2.  rejestr
mechaniczny; urządzenie, w którym duży bęben, uderzany jest pałkami poruszanymi za pomocą specjalnego mechanizmu.
█ typ
francuski piszczałki języczkowej,
zob. piszczałka języczkowa typu francuskiego
█ typ
niemiecki piszczałki języczkowej,
zob. piszczałka języczkowa typu niemieckiego
105
U
█ uciskowa
█ ucho, 1. uszak [l.mn.
uszaki], element dekoracyjny
 prospektu
 organów, w formie
symetrycznie rozmieszczonych po bokach
 szafy organowej zdobionych
płaszczyzn
(bardzo często ażurowych); uszy są elementem charakterystycznym
instrumentów dawnych,
m.in. polskich, budowanych w XVII i XVIII
wieku; 2.  ucho piszczałki; 3.  ucho zasuwy.
█ układ
■ uszy (uszaki) w prospekcie
organów
█ ucho
piszczałki, zaczep piszczałki, element stosowany w  piszczałkach dużych rozmiarów, montowany najczęściej w górnej części  korpusu (powyżej
połowy jego długości), służący stabilnemu umocowaniu piszczałki w konstrukcji organów, np. poprzez
zaczepienie ucha na  sztyfcie zamontowanym w
 listwie stabilizacyjnej; zaczepy umożliwiają równocześnie łatwy montaż i demontaż piszczałek.
■ ucho
piszczałki
(jedno z
możliwych
rozwiązań)
i sztyfty na
listwie
stabilizacyjnej
█ ucho
zasuwy, znajdujący się na końcu  zasuwy
rejestrowej zaczep, do którego mocowane jest
 cięgło sterujące jej ruchem.
█ uchylna
blaszka strojowa, typ  dostroika
stosowany najczęściej w  piszczałkach drewnianych, w postaci blaszki umocowanej poniżej  okienka w  korpusie i przykrywającej to okienko, bądź
też blaszki umocowanej na szczycie korpusu piszczałki, przysłaniającej jej górny otwór (to drugie rozwiązanie nazywane jest również  wieczkiem strojowym); odchylanie blaszki w jedną bądź w drugą stronę powoduje stopniowe przysłanianie lub odsłanianie
okienka lub górnego otworu korpusu, co umożliwia
precyzyjne  strojenie piszczałki.
█ układ
całotonowy, sposób ustawienia  piszczałek na  wiatrownicy, bazujący na wyodrębnieniu
dwóch ich grup, które składają się z piszczałek odda106
lonych od siebie o całe tony, przy czym jedna grupa
rozpoczyna się od dźwięku „c” (c, d, e, fis, gis, b, c,
itd.), druga natomiast od dźwięku „cis” (cis, dis, f, g,
a, h, cis, itd.); obydwie grupy piszczałek umieszczane
są po dwóch stronach wiatrownicy ( strona C,
 strona Cis) w taki sposób, że największe piszczałki
umieszczone są w środkowej części wiatrownicy, najmniejsze zaś na jej krańcach, bądź też na odwrót, tzn.
największe piszczałki na przeciwległych krańcach
wiatrownicy, a najmniejsze na środku (zob.  strona
C,  strona Cis, por.  układ chromatyczny).
chromatyczny, ułożenie  piszczałek na
 wiatrownicy kolejno od największej czyli wydającej najniższy dźwięk do najmniejszej tj. wydającej
dźwięk najwyższy (por.  układ całotonowy).
█ układ
piszczałek, sposób ułożenia  piszczałek
w szeregach na wiatrownicy; najczęściej spotykanymi
układami są:  układ całotonowy oraz  układ chromatyczny.
a
b
■ układ piszczałek na wiatrownicy: a – układ chromatyczny, b – układ całotonowy
█ układ
zasilający, zespół urządzeń sprężających i
magazynujących powietrze ( dmuchawa,  miech
czerpakowy,  magazyn), a także rozprowadzających je ( kanały powietrzne) do pozostałych elementów występujących w  organach.
█ unisono
połączenie,
zob.  połączenie „na wprost”
█ upustowy
wentyl, zob.  wentyl upustowy
█ upustowy
zawór, zob.  wentyl upustowy
█ urządzenie
dodatkowe, stosowane w  organach urządzenia, które nie są  piszczałkami ani
innymi źródłami dźwięku, a które ułatwiają grę lub poszerzają możliwości instrumentu, np.  połączenia,
 kombinacje,  szafa ekspresyjna,  tremolo, różnego rodzaju wskaźniki i układy sygnalizacyjne montowane m.in. w  stole gry, a także – rzadziej stosowane –  efekty audiowizualne.
█ urządzenie
dyspozycyjne, element dyspozycyjny, urządzenie zamontowane w  stole gry, w
całości lub częściowo widoczne w postaci  manubrium,  klucza, guzika, przycisku, przełącznika,
 klawisza,  dźwigni, itp., sterowane przez organistę (rękami bądź nogami), znajdujące się na początku  traktury i będące elementem generującym impuls (mechaniczny, pneumatyczny badź elektryczny),
który przekazywany jest przez tę trakturę dalej, aż do
 urządzenia wykonawczego (zob.  urządzenie
wykonawcze,  zespół pneumatyczny).
█ urządzenie
do strojenia, zob.  dostroik
█ urządzenie
intonacyjne,
█ urządzenie
wykonawcze, element wykonawczy, element roboczy, znajdujący się najczęściej w
 wiatrownicy element, który wykonuje pracę związaną np. z otwieraniem  zaworu tonowego bądź
rejestrowego, przesuwaniem  zasuwy rejestrowej,
włączaniem  kopulacji, itp.; zadziałanie urządzenie
wykonawczego następuje pod wpływem impulsu (mechanicznego, pneumatycznego bądź elektrycznego)
przekazywanego doń za pomocą  traktury od odpowiedniego  urządzenia dyspozycyjnego.
a
b
c
d
e
█ urządzenie
pomocnicze, 1. urządzenie dodatkowe, każdy element w  stole gry (z wyjątkiem
 klawiatur i  włączników głosów), który ułatwia
grę (np.  ławka, oświetlenie  pulpitu bądź  pedału), służy do włączania odpowiedniego  efektu
dodatkowego ( tremolo,  echo,  crescendo, itp.)
lub też ułatwia orientację w rozkładzie poszczególnych elementów stołu gry (tabliczki informacyjne,
lampki kontrolne); 2. zob.  element uzupełniający.
■ urządzenia dyspozycyjne i wykonawcze w trakturze pneu-
matycznej: a – klawisz, b – zawór dyspozycyjny, c – rurka
przekazująca impuls pneumatyczny od zaworu dyspozycyjnego do zaworu wykonawczego, d – zawór wykonawczy,
e – piszczałka
█ urządzenie
█ ustnik, zob.  noga piszczałki wargowej
█ urządzenie
transmisyjne,
transponujące, urządzenie umożliwiające mechaniczną transpozycję w  organach,
np. poprzez przesunięcie w bok (za pomocą specjalnej
 dźwigni) istniejącej  klawiatury, bądź też dzięki
użyciu dodatkowej, wysuwanej  klawiatury transponującej.
█ uszak, zob.  ucho
█ uzupełniający
element,
107
V
█ Valotti, nazwa (pochodząca od nazwiska twórcy)
jednego ze  strojów nierównomiernie temperowanych.
█ vibrato, wibrato, Schwebung <niem.>, efekt falo-
wania dźwięku spowodowany rytmicznymi zmianami
jego  częstotliwości, stosowany w organach od XVI
wieku, osiągany (w głosach złożonych z dwóch  chórów) poprzez równoczesne zadęcie dwóch  piszczałek nastrojonych w niewielkiej odległości, co skutkuje
pojawieniem się efektu  dudnienia i powstaniem
wypadkowej fali dźwiękowej docierającej do słuchaczy w postaci falującego dźwięku; vibrato zbliżone
jest brzmieniowo do efektu  tremolo.
█ Volles
108
Werk <niem.>, zob.  Pleno
W
█ waga, zob.  ciężarek
█ wahacz, element składowy mechanicznej  trak-
tury połączeń, najczęściej drewniany, wykonujący
ruch wahadłowy wokół osi, na której jest osadzony
(zob. połączenie z wahaczami).
█ wahaczowe
połączenie,
zob.  połączenie z wahaczami
█ wahadłowy
zawór kierunkowy,
zob.  zawór kierunkowy wahadłowy
█ wahadłowa
dźwignia,
zob.  dźwignia wahadłowa
█ walec, zob.  crescendo.
█ walec
█ walec
crescendowy, zob. crescendo
█ wałek, 1. element składowy  skrzynki regula-
cyjnej z roletą; 2. zob. wałek intonacyjny;
3. zob.  wałek crescendo.
█ wałek
crescendo, zob. crescendo
█ wałek
intonacyjny, jeden z  elementów uzupełniających; drewniany bądź metalowy (zwinięty z
paska blachy) wałek zamontowany poziomo pomiędzy
baczkami piszczałki wargowej, przesuwany (w
czasie  intonacji) względem  wycięcia i  szczeliny w celu uzyskania optymalnego dźwięku piszczałki; zmianę położenia wałka
ułatwia najczęściej przykręcenie go do baczków
dwoma
mimośrodowo
umieszczonymi śrubami (w
takiej sytuacji samo obracanie wałka powoduje
zmianę odległości między
nim a wycięciem i szczeliną) bądź też przez umieszczenie śrub w specjalnych
wycięciach
(prowadnicach) wykonanych w baczkach (w takim przypadku
śruby mogą leżeć na osi ■ wałek intonacyjny
wałka).
█ wałek
skrętny, bigiel, drążek skrętny, dźwignia
wałkowa, element  traktury mechanicznej, szczególny przypadek dźwigni; obracający się wałek z
przymocowanymi doń dwoma ramionami służącymi
do zaczepienia abstraktów; w zależności od ułoże-
nia ramion wałka, element ten umożliwia równoległe
przeniesienie ruchu abstraktów bez zmiany kierunku
tego ruchu (przy niezmienionym kierunku ruchu jego
zwrot może pozostać niezmieniony lub może ulec
zmianie o 180o) lub też z jego zmianą, (np. z poziomego na pionowy); wałki skrętne montowane są na
ogół w większych grupach na specjalnych płytach
(zob. osiownica).
█ wałkowa
dźwignia, zob.  wałek skrętny
█ warga, labium, element dźwiękotwórczy wystę-
pujący w  piszczałce wargowej; w każdej tego typu
piszczałce zawsze występują dwie wargi ( warga
dolna i warga górna), które stanowią krawędzie
ograniczające  wycięcie piszczałki); wargi znajdują
się w miejscu łączenia się  nogi piszczałki z jej
korpusem (w  piszczałkach metalowych) bądź w
dolnej części korpusu (w  piszczałkach drewnianych). (zob. warga dolna, warga górna)
█ warga
dolna, element piszczałki wargowej,
który wraz z krawędzią  serca tworzy szczelinę
formującą wstęgę powietrza kierowaną na ostrą krawędź wargi górnej; warga dolna w piszczałkach cynowych uformowana jest z górnej części nogi (gdy
cała piszczałka wykonana jest z innego metalu, warga
dolna bywa najczęściej i tak wykonana z cyny i wlutowana w nogę piszczałki), w  piszczałkach drewnianych warga dolna wykonywana jest z twardego drewna i mocowana do dolnej części korpusu (zob.
piszczałka wargowa,  warga, por.  warga górna).
■ kształty warg w pisz
a
b
c
czałkach metalowych:
a – warga romańska,
b – warga trójkątna,
c – warga gotycka
█ warga
górna, faza, element dźwiękotwórczy w
piszczałce wargowej, znajdujący się w dolnej części
korpusu, zakończony ostrą krawędzią, o zróżnicowanych wymiarach i kształcie, pełniący również funkcję dekoracyjną, zwłaszcza w piszczałkach prospektowych (ze względu na właściwości dekoracyjne
stosuje się różne kształty warg, wśród których często
spotykanymi są są m.in.: warga gotycka, warga romańska, warga trójkątna, itp.); w piszczałkach me109
talowych warga górna wykonana jest na ogół z cyny,
przy czym w przypadkach piszczałek, których korpusy
wytworzono z materiałów innych niż cyna dolutowuje
się w dolnej części korpusu albo całą wargę wykonaną
z cyny, albo samą jej dolną krawędź (ułatwia to formowanie wargi); w  piszczałkach drewnianych
warga górna wycięta jest na ogół w przedniej części
 korpusu; lepsze uformowanie ostrej krawędzi wargi
zapewnia wykonanie jej z twardego drewna, dlatego
też często całą przednią część korpusu piszczałki wykonuje się z takiego właśnie twardego drewna; w przypadkach gdy korpus wykonany jest jednak z drewna
miękkiego, samą wargę wykonuje się niekiedy z drewna twardego i wstawa się ją w odpowiednim miejscu
korpusu (zob.  piszczałka wargowa).
a
b
a
niczenia niepożądanych bocznych ruchów klap stosuje
się bolce stabilizacyjne (zob. wentyl klapowy
łamany,  wentyl klapowy podwójny).
█ wentyl
klapowy łamany, klapa łamana, zawór klapowy łamany, rozwiązanie konstrukcyjne stosowane w przypadku  wentyli klapowych o dużych
rozmiarach, tj. przy klapach, które z jednej strony
trudniej otwierają się ze względu na silniejsze dociskanie ich przez sprężone powietrze, z drugiej natomiast zamykają się wydając dość głośny, głuchy stuk
(co również jest efektem niepożądanym); klapa tego
typu wykonana jest z dwóch części połączonych zawiasem, pociągnięcie za  cięgło przymocowane do
mniejszej części klapy, powoduje odchylenie jej w
pierwszej kolejności, co skutkuje wyrównaniem ciśnień i tym samym zmniejszeniem oporów towarzyszących otwieraniu drugiej, dużej części klapy; zamykanie wentyla odbywa się w odwrotnej kolejności, tj.
jako pierwszy zamykany jest duży fragment klapy (z
cały czas odchyloną mniejszą klapką), a następnie domykana jest mniejsza część klapy (zob.  wentyl klapowy, por.  wentyl klapowy podwójny).
b
■ typy wargi górnej w piszczałkach drewnianych (przekroje
i widoki zewnętrzne): a – warga standardowa (zewnętrzna,
angielska), b – warga odwrócona
█ wargowa
piszczałka,
zob. piszczałka wargowa
█ wargowy
głos, zob.  głos wargowy
■
wentyl klapowy
łamany (fazy pra
cy)
█ Wellenbrett <niem.>, zob.  osiownica
█ wentyl, zob.  zawór
█ wentyl
█ wentylator, zob.  dmuchawa
█ wentyl
bezpieczeństwa,
zob. zawór bezpieczeństwa
■ wentyl klapowy
(fazy pracy)
█ wentyl
klapowy, zawór klapowy, klapa, zawór
w formie podłużnej klapy dociskanej do otworu
 sprężyną; w najpopularniejszym wykonaniu zaworu
tego typu jeden jego koniec jest punktem podparcia,
drugi natomiast uchylany jest pod wpływem przyłożonej siły; spotyka się również klapy które podnoszone są równolegle na całej długości; w celu ogra110
klapowy podwójny, klapa podwójna,
zawór klapowy podwójny, rozwiązanie konstrukcyjne
stosowane w przypadku  wentyli klapowych o dużych rozmiarach, tj. przy klapach, które z jednej strony
trudniej otwierają się ze względu na silniejsze dociskanie ich przez sprężone powietrze, z drugiej natomiast zamykając się wydają dość głośny, głuchy stuk
(co również jest efektem niepożądanym); w klapie
głównej wykonany jest otwór, przykryty mniejszą
klapką, do której przymocowane jest cięgło i która
otwierana jest tym samym w pierwszej kolejności;
otwarcie mniejszej klapy powoduje wyrównanie ciśnień co wpływa na zmniejszenie oporów towarzyszących otwieraniu dużej klapy; zamykanie wentyla odbywa się w odwrotnej kolejności, tzn. jako pierwsza zamykana jest duża klapa (z cały czas uchyloną mniejszą
klapką), a na końcu domykana jest mniejsza klapka
(zob. wentyl klapowy, por. wentyl klapowy łamany).
█ wentyl
opróżniający,
█ wentyl
rejestrowy, zob.  zawór rejestrowy
█ wędzidło
harmoniczne,
zob.  frein harmonique
█ węzeł, punkt  fali stojącej, w którym  amplitu-
da drgań jest równa zero; sąsiednie węzły odległe są
od siebie o odległość równą połowie  długości fali
(zob. fala stojąca)
█ wiatromierz, 1. zob.  wskaźnik powietrza;
2. windwaga <z niem.>, przyrząd używany przez
organmistrzów do mierzenia  ciśnienia powietrza
w organach.
■
wentyl klapowy
podwójny
(fazy
pracy)
█ wentyl
ssący, zob.  zawór ssący
█ wentyl
stożkowy, zob.  zawór stożkowy
█ wentyl
tłoczący,
█ wentyl
tonowy, zob.  zawór tonowy
█ wentyl
upustowy, zawór upustowy, wentyl wy-
█ wiatromierz
zegarowy,  wskaźnik powiet-
rza wyglądem przypominający zegar, w którym
wskazówka obracająca
się na tle okrągłej tarczy
ukazuje poziom napełnienia miecha ( magazynu) sprężonym powietrzem (wskazówka
połączona jest z wiekiem miecha za pomocą
odpowiedniego mechanizmu blokowego).
■ wiatromierz zegarowy
puszczający powietrze z komory lub kanału (występuje np. w dźwigni Barkera).
█ wiatrowa
komora, zob. komora wiatrowa
█ wentyl
wiatrowy, zob.  evacuant
█ wiatrowa
skrzynia, zob. wiatrownica
█ wentyl
zasysający, zob. zawór ssący
█ wiatrownia, zob.  wiatrownica
█ Werckmeister, nazwa (pochodząca od nazwiska
twórcy) jednego ze  strojów nierównomiernie temperowanych; funkcjonuje kilka odmian tego stroju
oznaczanych dodatkowo cyframi rzymskimi.
█ werk <niem. Werk = mechanizm>, zob.  sekcja
█ werk
„ciągnący”, werk „pociągowy”, wg A.
Sapalskiego  traktura mechaniczna typu ciągnącego (zob. Cugwerk,  traktura ciągnąca)
█ werk
„gniotący”, wg A. Sapalskiego  traktura mechaniczna typu pchającego (zob. Drukwerk,
traktura pchająca).
█ werk
„pociągowy”, zob. werk „ciągnący”
█ werk
rejestrowy, zob.  traktura rejestrowa
█ wewnątrzklawiaturowe
połączenie,
█ wewnątrzmanuałowe
połączenie,
zob.  połączenie wewnątrzmanuałowe
█ wewnętrzna
skrzynia,
zob.  skrzynia wewnętrzna
█ wiatrownica, lada, <z niem. skrót od 'Windla-
de'>, skrzynia wiatrowa, wiatrownia, windlada, Windlade <niem.>, drewniana skrzynia (na ogół z wyodrębnionymi przegrodami lub kanałami), we wnętrzu której znajdują się  urządzenia wykonawcze
(np. różnego rodzaju  zawory lub zasuwy rejestrowe) poruszane za pośrednictwiem  traktury,
rozdzielające sprężone powietrze wzdłuż i w poprzek
wiatrownicy, odpowiadające za zadęcie odpowiednich
piszczałek; każda wiatrownica lub jej część na stałe
sprzężona jest (za pośrednictwem traktury gry) z
wybraną  klawiaturą co powoduje, że niemożliwe
jest dowolne wykorzystywanie  głosów rozmieszczonych na różnych wiatrownicach w grze na różnych klawiaturach (w pewnym stopniu ograniczenie to likwidują  połączenia i transmisje); istotne rozróżnienie dotyczy kierunków wzdłuż i w poprzek wiatrownicy: na górnej powierzchni wiatrownicy, tzw.  klocu
piszczałkowym, ustawione są piszczałki (najczęściej
w  układzie chromatycznym lub układzie całotonowym), niekiedy wspierające się dodatkowo na
ławkach piszczałkowych; piszczałki poszczególnych głosów rozmieszczone są wzdłuż wiatrownicy,
piszczałki poszczególnych tonów natomiast (pochodzące z różnych głosów, ale uruchamiane tym samym
klawiszem) ustawione są w poprzek wiatrownicy; poszczególne urządzenia wykonawcze w wiatrownicy
odpowiadają za rozdzielanie powietrza całym głosom
(elementy te – np. zasuwy rejestrowe czy zawo111
ry rejestrowe – sterowane są  kluczami rejestrowymi i odpowiadają za rozdział powietrza wzdłuż
wiatrownicy) oraz piszczałkom pochodzącym z różnych głosów ale odpowiadających temu samemu klawiszowi (elementy te –  wentyle tonowe – sterowane są  klawiszami  manuałów bądź pedału i odpowiadają za rozdział powietrza w poprzek wiatrownicy); najstarsze wiatrownice ( wiatrownice
jednofunkcyjne) umożliwiają wyłącznie poprzeczny
rozdział powietrza (tj. rozdział do poszczególnych tonów bez możliwości włączania i wyłączania głosów),
natomiast wiatrownice stosowane obecnie (wiatrownice dwufunkcyjne) umożliwiają zarówno poprzeczny jak i podłużny rozdział powietrza, co pozwala na oddzielne sterowanie głosami i tonami; warunkiem koniecznym zadęcia wybranej piszczałki w wiatrownicy
dwufunkcyjnej
jest
naciśnięcie
odpowiedniego klawisza (określającego ton) przy równoczesnym włączeniu głosu, do którego należy ta piszczałka, a więc niezbędne jest równoczesne zadziałanie
dwóch urządzeń, z których jedno steruje przepływem
powietrza w poprzek, drugie natomiast wzdłuż wiatrownicy; pod względem konstrukcyjnym, tzn. w zależności od wewnętrznego podziału wiatrownicy na
kanały (tzn. kanały rejestrowe wzdłuż lub  przegrody tonowe w poprzek wiatrownicy) lub braku tego
podziału wyróżnia się trzy główne typy wiatrownic:
 wiatrownice poprzeczne zwane często  wiatrownicami tonowymi, wiatrownice podłużne nazywane również wiatrownicami rejestrowymi oraz
 wiatrownice skrzyniowe.
towe kanałów doprowadzających powietrze do  piszczałek; kanały te wykonane są na ogół jako proste rury
zamocowane w  klocu piszczałkowym, każda z
piszczałek pojedynczego głosu wyposażona jest w oddzielną rurę, której wlot znajduje się w odpowiednim
kanale rejestrowym i zamykany jest specjalnym zaworem, najczęściej sterowanym pneumatycznie, np.
 mieszkiem membrankowym bądź mieszkiem
klinowym; wszystkie zawory wpuszczające powietrze
do piszczałek jednego tonu zasilane są ze współnego
kanału powietrznego przebiegającego w poprzek wiatrownicy, a wypełnianie takiego kanalika sprężonym
powietrzem bądź jego opróżnianie jest skutkiem naciskania przez organistę odpowiednich klawiszy w
 manuałach lub w pedale; otwieranie bądź zamykanie zaworu tonowego spowodowane jest różnicą ciśnień między tym, które panuje w kanale rejestrowym,
a tym które oddziałuje na membrankę z drugiej strony,
tj. od kanału doprowadzającego sprężone powietrze do
całej grupy zaworów tonowych (działanie układu
wspomagane jest najczęściej przez sprężynę zamontowaną w mieszku membrankowym); otwarcie grupy zaworów tonowych powoduje zadęcie tylko tych piszczałek wybranego tonu, których kanały rejestrowe wypełnione są w danym momencie sprężonym powietrzem (tzn. odezwą się tylko piszczałki włączonych
aktualnie głosów); wiatrownice dolnozaworowe
współpracują najczęściej z trakturami pneumatycznymi w systemie opróżniającym, ale spotyka się
również wersje z trakturą elektromagnetyczną, tj.
z zaworami sterowanymi elektromagnesami (zob.
 wiatrownica rejestrowa, por.  wiatrownica z
bocznymi zaworami,  wiatrownica górnozaworowa).
a
b
c
kierunek w poprzek wiatrownicy
kierunek
wzdłuż wiatrownicy
e
f
g
h
i
j
k
■ kierunki wiatrownicy (kierunki określa się niezależnie od
typu wiatrownicy); wzdłuż wiatrownicy rozmieszczone są
kolejne piszczałki danego głosu, w poprzek wiatrownicy
rozmieszczone są piszczałki odpowiadające temu samemu
tonowi (pochodzące z różnych głosów)
█ wiatrownica
dolnozaworowa, Taschenlade
<niem.>, wiatrownica kieszonkowa (określenia 'Taschenlade' i 'wiatrownica kieszonkowa' używane są tylko w odniesieniu do wiatrownic z mieszkami membrankowymi), odmiana  wiatrownicy rejestrowej, a
więc wiatrownicy podzielonej na podłużne kanały
rejestrowe, których wypełnianie sprężonym powietrzem odpowiada włączaniu poszczególnych głosów
w organach (rozdział podłużny powietrza); rozdział
poprzeczny powietrza odbywa się za pomocą zaworów tonowych, które od dołu zamykają otwory wlo112
d
■
wiatrownica rejestrowa dolnozaworowa z trakturą pneumatyczną systemu opróżniającego (wiatrownica kieszonkowa) – przekrój poprzeczny (schemat układu w stanie spoczynkowym): a – piszczałka, b – komora rejestrowa, c –
zawór membrankowy, d – mieszek przekaźnika, e – zawór
wypuszczająco-wpuszczający przekaźnika, f – komora powietrzna przekaźnika, g – sprężyna zaworu membrankowego, h – mieszek membrankowy zaworu, i – rurka, j – komora powietrzna z zaworem dyspozycyjnym w stole gry,
k – klawisz
a
b
■
wiatrownica re
jestrowa dolnoza
worowa – przekrój
poprzeczny (klawisz naciśnięty –
układ aktywny)
■
wiatrownica re
jestrowa dolnoza
worowa z trakturą
elektro-magnetycz
ną
█ wiatrownica
dwufunkcyjna, stosowany od
XIV wieku typ  wiatrownicy, której konstrukcja
umożliwia spełnianie dwóch funkcji, tj. zarówno poprzeczny (rozdzielanie powietrza poszczególnym tonom) jak i podłużny rozdział powietrza (rozdzielanie
powietrza poszczególnym głosom, co odpowiada
ich włączaniu bądź wyłączaniu); w zależności od sposobu podziału wiatrownicy dwufuncyjnej na przegrody
wyróżnia się wiatrownice tonowe oraz wiatrownice rejestrowe – obydwa typy występują w wielu
wariantach różniących się szczegółami konstrukcyjnymi (por. wiatrownica jednofunkcyjna).
█ wiatrownica
c
d
e
f
g
h
■
wiatrownica tonowa klapowo-zasuwowa (widok z przekrojem podłużnym przez zasuwę rejestrową): a – piszczałki
jednego głosu, b – kloc piszczałkowy, c – zasuwy rejestrowe, d – prowadnica zasuwy, e – komora wiatrowa, f – otwory (przykryte od dołu zaworami klapowymi) łączące komorę
wiatrową z poszczególnymi przegrodami tonowymi, g – otwór w zasuwie rejestrowej pokrywający się z otworem w
klocu piszczałkowym (drożny kanał prowadzący do piszczałki odpowiada włączonemu głosowi), h – przegrody tonowe
górnozaworowa,
█ wiatrownica
jednofunkcyjna, najstarszy,
stosowany mniej więcej do XIV wieku typ  wiatrownicy, której konstrukcja umożliwia spełnianie tylko jednej funkcji, jaką jest rozdzielanie powietrza poszczególnym tonom, tj. w poprzek wiatrownicy; w
wiatrownicy tego typu nie ma możliwości sterowania
podłużnego (niemożliwe jest włączanie bądź wyłączanie poszczególnych  głosów), tak więc zawsze
odzywają się odpowiednie piszczałki wszytkich ustawionych na niej głosów (por. wiatrownica dwufunkcyjna).
█ wiatrownica
kieszonkowa,
Taschenlade
<niem.>, wiatrownica w której zastosowano
mieszki membrankowe (kieszonki); w zależności
od sposobu ułożenia mieszków, spotyka się dwie odmiany wiatrownic tego typu: wiatrownice dolnozaworowe i  wiatrownice z bocznymi zaworami.
█ wiatrownica
klapowa, termin używany najczęściej w odniesieniu do  wiatrownicy klapowo-zasuwowej.
a
b
c
d
e
f
g
■
wiatrownica tonowa klapowo-zasuwowa (przekrój poprzeczny): a – zasuwa rejestrowa (kanał prowadzący do
piszczałki niedrożny – pozycja zasuwy odpowiadająca głosowi wyłączonemu), b – przegroda tonowa (kancela),
c – piszczałka, d – komora wiatrowa, e – zawór klapowy
(wentyl tonowy), f – sprężyna dociskająca klapę, g – cięgło
traktury poruszającej zaworem
█ wiatrownica
klapowo-zasuwowa, Schleiflade <niem.>, wiatrownica zasuwowo-klapowa, wiatrownica zasuwowa, wiatrownica klapowa, najbardziej
rozpowszechniona odmiana  wiatrownicy tonowej
w której rozdział powietrza do  piszczałek poszczególnych tonów (a więc zasilających je przegród tonowych) sterowany jest – tak jak w każdej  wiatrownicy poprzecznej – za pomocą  wentyli klapowych, rozdzielanie powietrza poszczególnym  głosom odbywa się natomiast za pomocą przebiegających
113
wzdłuż  wiatrownicy bezpośrednio pod klocem
piszczałkowym zasuw rejestrowych (pod piszczałkami każdego z głosów przebiega oddzielna zasuwa,
która jest elementem wykonawczym umożliwiającym włączanie i wyłączanie głosów), które w odpowiednim położeniu pozwalają na napływanie powietrza do piszczałek włączonych głosów, bądź też całkowicie odcinają jego dopływ do piszczałek głosów wyłączonych; zasuwy sterowane są  kluczami
rejestrowymi umieszczonymi w  stole gry (zob.
 zasuwa rejestrowa).
a
b
c
d
e
f
g
h
■
a
b
■
wiatrownica tonowa klapowo-zasuwowa – przekrój poprzeczny (zasada działania): a – wszystkie zasuwy blokują
kanały prowadzące do piszczałek, co odpowiada wyłączeniu
wszystkich głosów; wentyl tonowy uchylony, powietrze z
komory wiatrowej wypełnia przegrodę tonową, jednak ze
względu na brak włączonych głosów żadna piszczałka nie
zostaje zadęta, b – dwa skrajne głosy włączone (otwory w
zasuwach pokrywają się z otworami prowadzącymi do piszczałek); wentyl tonowy uchylony, powietrze przepływa z
komory wiatrowej do przegrody tonowej i dwoma drożnymi
kanałami dostaje się do piszczałek włączonych głosów
klapowo-zaworowa, wiatrownica zaworowo-klapowa, odmiana wiatrownicy tonowej; w wiatrownicy tego typu rozdział powietrza do
 piszczałek poszczególnych tonów (a więc zasilających je  przegród tonowych) sterowany jest – tak
jak w każdej  wiatrownicy poprzecznej – za pomocą wentyli klapowych, rozdzielanie powietrza poszczególnym  głosom odbywa się natomiast za pomocą dodatkowych  zaworów (dla każdej piszczałki
oddzielny zawór), które tworzą grupy rozmieszczone
wzdłuż wiatrownicy i spełniają funkcję analogiczną do
funkcji zasuw rejestrowych; zawory te sterowane
są pneumatycznie i najczęściej poruszane są za pomocą mieszków cylindrycznych bądź mieszków
klinowych (spotyka się również rozwiązania z  zaworami membrankowymi); grupa zaworów odpowiedzialna za włączanie i wyłaczenie wybranego głosu
zasilana jest ze wspólnego kanału przebiegającego
wzdłuż wiatrownicy, co w razie wypełnienia go sprężonym powietrzem (po otwarciu odpowiedniego zaworu, sterowanego  kluczem rejestrowym w stole
gry), powoduje równoczesne zadziałanie całej grupy
zaworów i np. odcięcie dopływu powietrza (gdy głos
jest wyłączony) do wszystkich piszczałek wybranego
głosu; opróżnienie tego kanału powoduje natomiast
skurczenie się mieszków, a tym samym otwarcie wlotów powietrza do wszsytkich piszczałek danego głosu
(głos włączony).
wiatrownica tonowa klapowo zaworowa (przekrój poprzeczny): a – kanał prowadzący do piszczałki, b – mieszek
cylindryczny (mieszek wypełniony sprężonym powietrzem
odpowiada głosowi wyłączonemu – niedrożny kanał, którym
powietrze może przepływać z przegrody tonowej do piszczałki), c – kanał przebiegający wzdłuż wiatrownicy, zasilający wszystkie mieszki cylindryczne opowiadające piszczałkom całego głosu, d – piszczałka, e – przegroda tonowa
(kancela), f – komora wiatrowa, g – zawór klapowy (wentyl
tonowy), h – cięgło traktury poruszającej zaworem
█ wiatrownica
114
a
b
■
wiatrownica tonowa klapowo-zaworowa – przekrój poprzeczny (zasada działania): a – wszystkie mieszki cylindryczne wypełnione sprężonym powietrzem, co odpowiada
wyłączeniu wszystkich głosów (zawory mieszków blokują
kanały prowadzące do piszczałek); wentyl tonowy uchylony,
powietrze z komory wiatrowej wypełnia przegrodę tonową,
jednak ze względu na brak włączonych głosów żadna
piszczałka nie zostaje zadęta, b – włączony głos po lewej
stronie schematu, opróżniony mieszek cylindryczny przy
piszczałce tego głosu, kanał prowadzący do piszczałki drożny; wentyl tonowy uchylony, powietrze przepływa z komory
wiatrowej do przegrody tonowej i drożnym kanałem dostaje
się do piszczałki włączonego głosu
■ wiatrownica klapowo-zaworowa z
mieszkami klino
wymi – przekrój
poprzeczny (głos
po prawej włączo
ny)
■ wiatrownica klapowo-zaworowa z
zaworami
mem
brankowymi
–
przekrój poprzeczny (głos po prawej
włączony)
█ wiatrownica
podłużna,
█ wiatrownica
poprzeczna,
zob.  wiatrownica tonowa
█ wiatrownica
rejestrowa, wiatrownica podłużna, wiatrownica wzdłużna, wiatrownica której podział
przebiega wzdłuż, tzn. kanały doprowadzające powietrze do piszczałek mają układ podłużny – w tego
typu wiatrownicy kanały te nazywane są kanałami
rejestrowymi, a jest ich tyle ile głosów ustawionych na wiatrownicy; piszczałki wybranego głosu organowego (rozmieszczone wzdłuż wiatrownicy) ustawione są nad odpowiadającym mu podłużnym kanałem rejestrowym, w którym znajduje się cały szereg
zaworów tonowych (po jednym dla każdej piszczałki w  głosie jednorzędowym); rozdzielanie powietrza z komory wiatrowej przebiegającej w poprzek wiatrownicy do poszczególnych kanałów rejestrowych (rozdział podłużny) dokonywany jest za
pomocą dużych zaworów rejestrowych (sterowanych  kluczami rejestrowymi umieszczonymi w
stole gry), z których każdy wpuszcza sprężone powietrze do odpowiadającego mu kanału rejestrowego;
rozdzielanie powietrza do piszczałek poszczególnych
tonów (rozdział poprzeczny) dokonywane jest za pomocą niewielkich zaworów tonowych (rozmieszczonych w kanałach rejestrowych), najczęściej  zaworów stożkowych, sterowanych  klawiszami
manuałów lub  pedału, przykrywających okrągłe
otwory, z których każdy odpowiada oddzielnej piszczałce (w przypadku głosu jednorzędowego); wszystkie zawory sterujące zadęciem piszczałek tego samego
tonu otwierane się równocześnie niezależnie od ilości
włączonych głosów tzn. niezależnie od tego czy kanały rejestrowe w których znajdują się te zawory są wypełnione sprężonym powietrzem czy też nie; w zależności od rodzaju stosowanych zaworów wśród wiatrownic rejestrowych wyróżnia się  wiatrownice
stożkowe (wiatrownice górnozaworowe), wiatrownice dolnozaworowe i wiatrownice z bocznymi
zaworami.
█ wiatrownica
skrzyniowa, wiatrownica niepodzielona na podłużne ani poprzeczne kanały, mająca kształt dużej skrzyni całkowicie wypełnionej
sprężonym powietrzem, na której ustawione są piszczałki wszystkich  głosów i tonów; każdej z piszczałek odpowiada umieszczony wewnątrz wiatrownicy
oddzielny zawór, który jest podwójnie sterowany,
tzn. za pomocą  klucza rejestrowego oraz klawisza w klawiaturze – dzięki takiemu rozwiązaniu
naciśnięcie klawisza powoduje otwarcie zaworów tylko pod piszczałkami włączonych głosów (por.  wiatrownica tonowa, wiatrownica rejestrowa).
█ wiatrownica
sprężynowa,
Springlade
<niem.>, zob.wiatrownica z podwójnymi klapami
█ wiatrownica
stożkowa, Kegellade <niem.>,
wiatrownica górnozaworowa, najbardziej rozpowszechniona odmiana wiatrownicy rejestrowej
(wynaleziona w 1755 r. przez Z. Hausdorfera; stosowana od XIX wieku); kanały doprowadzające powietrze do  piszczałek mają układ podłużny ( kanały
rejestrowe), a ich wypełnianie sprężonym powietrzem
(co jest skutkiem otwierania odpowiednich  zaworów rejestrowych sterowanych kluczami rejestrowymi) odpowiada włączaniu poszczególnych  głosów w organach (rozdział podłużny powietrza); rozdział poprzeczny powietrza odbywa się za pomocą
zaworów tonowych czyli zaworów, które bezpośrednio sterują zadęciem  piszczałek, a które w tego
typu wiatrownicy mają kształt odwróconych stożków
( zawory stożkowe); zawory te zakrywają okrągłe
otwory, a ich otwieranie polega na unoszeniu stożków
(zawory otwierają się do góry – stąd spotykane czasem
określenie 'wiatrownica górnozaworowa'); rzadziej
używane w tego typu wiatrownicach zawory o kształtach innych niż wspomniane stożki (zawory płaskie,
półkuliste), nie wpływają na określanie ich odrębną
nazwą – rozwiązania takie potocznie również nazywane są wiatrownicami stożkowymi.
a
d
e
b
f
c
d
■
■ wiatrownica rejestrowa (podłużna) – schemat poglądowy
(komory rejestrowe przebiegające wzdłuż wiatrownicy, komora wiatrowa w poprzek wiatrownicy (na rysunku nie zaznaczono zaworów niezbędnych do funkcjonowania wiatrownicy)
wiatrownica stożkowa (rysunek poglądowy z widokiem
wnętrza kanału rejestrowego przebiegającego wzdłuż wiatrownicy i z przekrojem poprzecznym wiatrownicy): a – piszczałki jednego tonu, b – zawory rejestrowe (wpuszczające
powietrze z komory wiatrowej do kanałów rejestrowych),
c – komora wiatrowa, d – komory (kanały) rejestrowe,
e – zawory tonowe (stożki), f – kloc piszczałkowy
115
a
b
komory wiatrowej), regulującymi przepływ powietrza
z  komory wiatrowej do odpowiednich przegród tonowych; piszczałki wybranego głosu ułożone są, jak
zawsze, wzdłuż wiatrownicy, a rozdział powietrza do
poszczególnych głosów (tzn. włączanie i wyłączenie
głosów) może być dokonywany na trzy sposoby: za
pomocą zasuw ( wiatrownica klapowo-zasuwowa), zaworów pneumatycznych ( wiatrownica klapowo-zaworowa) lub zaworów klapowych
(wiatrownica z podwójnymi zaworami).
c
d
e
f
g
h
i
j
k
l
m
■ wiatrownica stożkowa (przekrój poprzeczny): a – komora
powietrzna przekaźnika, b – komora rejestrowa, c – piszczałka, d – zawór wpuszczająco-wypuszczający przekaźnika, e – przekaźnik, f – mieszek przekaźnika, g – rurka traktury pneumatycznej, h – kanał powietrzny (kondukt),
i–
zawory tonowe (stożki), j – mieszki zamontowane na kondukcie, k – komora powietrzna urządzenia dyspozycyjnego
w stole gry, l – zawór dyspozycyjny, m – klawisz
■ wiatrownica
tonowa (poprzeczna) – schemat poglądowy
(przegrody tonowe przebiegające w poprzek wiatrownicy,
komora wiatrowa wzdłuż wiatrownicy (na rysunku nie zaznaczono zaworów i zasuw niezbędnych do funkcjonowania
wiatrownicy)
█ wiatrownica
wzdłużna,
zob. wiatrownica rejestrowa
█ wiatrownica
a
b
■
wiatrownica stożkowa – przekrój poprzeczny (zasada
działania): a – żadna z komór rejestrowych nie jest wypełniona powietrzem, co odpowiada wyłączeniu wszystkich
głosów; do przekaźnika dociera impuls pneumatyczny od
urządzenia dyspozycyjnego w stole gry, zawór przekaźnika
wpuszcza powietrze do konduktu, na którym zamontowane
są mieszki unoszące równocześnie wszystkie wentyle tonowe (stożki) odpowiadające naciśniętemu klawiszowi, żadna
piszczałka jednak nie zostaje zadęta ze względu na wyłączenie wszystkich głosów (brak powietrza w komorach
rejestrowych), b – dwa skrajne głosy włączone (komory
rejestrowe wypełnione sprężonym powietrzem); wentyle tonowe (stożki) uniesione, powietrze przepływa z komór
rejestrowych do piszczałek odpowiadających włączonym
głosom
█ wiatrownica
tonowa, wiatrownica poprzeczna,
 wiatrownica której podział przebiega w poprzek
tzn. kanały doprowadzające powietrze do  piszczałek mają tonowy (poprzeczny) układ – w tego typu
wiatrownicy kanały te nazywane są  przegrodami
tonowymi, a jest ich tyle ile piszczałek w pojedynczym  głosie; rozdzielanie powietrza z  komory
wiatrowej przebiegającej wzdłuż wiatrownicy do
piszczałek poszczególnych tonów dokonywane jest
poprzez naciskanie klawiszy manuałów lub
 pedału, które za pośrednictwem  traktury sterują
 wentylami klapowymi (zamontowanymi wewnątrz
116
zasuwowa, Schleiflade <niem.>,
określenia używane w odniesieniu do  wiatrownicy
klapowo-zasuwowej.
█ wiatrownica
zasuwowo-klapowa,
zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa
█ wiatrownica
zaworowo-klapowa,
zob. wiatrownica klapowo-zaworowa
█ wiatrownica
z bocznymi zaworami, Taschenlade <niem.>, wiatrownica kieszonkowa (określenia 'Taschenlade' i 'wiatrownica kieszonkowa' używane są tylko w odniesieniu do wiatrownicy z mieszkami membrankowymi), odmiana  wiatrownicy rejestrowej, której zasada działania jest identyczna jak
w przypadku wiatrownicy dolnozaworowej; od
wiatrownicy dolnozaworowej odróżnia ją położenie
zaworów tonowych, a co za tym idzie nieco inne
ukształtowanie kanałów doprowadzających sprężone
powietrze z  komór rejestrowych do piszczałek –
kanałów, których otwory wlotowe w tym przypadku
znajdują się w płaszczyźnie bocznej i które zamykane
są bocznymi zaworami; w wiatrownicach tego typu
używane są zawory sterowane pneumatycznie, np. zawory zamontowane na mieszkach membrankowych lub  mieszkach klinowych (sterowane trakturą
w  systemie opróżniającym) a także zawory sterowane elektrycznie ( elektromagnesy); odmianą wiatrownicy z bocznymi zaworami jest również  wiat-
rownica z wiszącymi klapami (por.  wiatrownica
dolnozaworowa, wiatrownica górnozaworowa).
a
b
mandzki – klapki ułożone poziomo i  system włoski
– klapki ułożone pionowo.
c
■ wiatrownica z bocznymi zaworami (wiatrownica kieszonkowa) – sterowanie pneumatyczne w systemie opróżniającym (przekrój poprzeczny przez jedną komorę rejestrową):
a – brak powietrza w komorze rejestrowej (głos wyłączony),
zawór tonowy otwarty (mieszek opróżniony), b – komora rejestrowa wypełniona sprężonym powietrzem, zawór tonowy
otwarty, piszczałka zadęta, c – komora rejestrowa wypełniona sprężonym powietrzem, zawór tonowy zamknięty
(mieszek zaworu wypełniony sprężonym powietrzem), piszczałka nie zostaje zadęta
■ wiatrownica tonowa z podwójnymi klapami (rysunek poglądowy); widoczne wałki przebiegające wzdłuż wiatrownicy, jeden z wałków pod wpływem siły zewnętrznej (pochodzącej od elementów traktury rejestrowej) uruchamia
cały rząd popychaczy odchylających wentyle przy piszczałkach odpowiedniego głosu (na rusynku widoczne są tylko
wystające na zewnątrz wiatrownicy części popychaczy, wentyle nimi poruszane znajdują się wewnątrz wiatrownicy)
a
b
c
■
wiatrownica z
bocznymi zawora
mi, traktura elek
tromagnetyczna –
przekrój poprzeczny
█ wiatrownica
z podwójnymi klapami, wiatrownica sprężynowa, Springlade <niem.>, najstarsza
odmiana wiatrownicy tonowej; prawzór wiatrownicy klapowo-zaworowej; w wiatrownicy tego typu
rozdział powietrza tak w poprzek jak i wzdłuż wiatrownicy odbywa się za pomocą zaworów klapowych, przy czym rozdział powietrza do  piszczałek
poszczególnych tonów (a więc zasilających je  przegród tonowych) sterowany jest – tak jak w każdej
wiatrownicy poprzecznej – za pomocą  wentyli
tonowych ( wentyli klapowych), rozdzielanie powietrza poszczególnym głosom (tj. włączanie bądź
wyłączanie głosów) odbywa się natomiast za pośrednictwem grupy niewielkich wentyli klapowych (wentyli jest tyle ile piszczałek w rejestrze), które otwierają
bądź zamykają wloty powietrza do wszystkich piszczałek wybranego głosu; grupa zaworów odpowiedzialnych za włączanie danego głosu (rozmieszczonych wzdłuż wiatrownicy pod wszystkimi otworami doprowadzającymi powietrze do kolejnych piszczałek tego głosu), uruchamiana jest np. drewnianą
listwą lub specjalnym wałkiem (sterowanym kluczem rejestrowym w  stole gry), które to elementy
powodują równoczesne uchylanie bądź zamykanie
wszystkich klapek odpowiedzialnych za rozdział podłużny powietrza; w zależności od ułożenia klapek zakrywających wloty do piszczałek poszczególnych rejestrów wyróżnia się dwa systemy:  system fla-
d
e
f
g
h
■ wiatrownica tonowa z podwójnymi klapami – system flamandzki (przekrój poprzeczny): a – wałek sterujący zaworami klapowymi odpowiedniego głosu, b – piszczałka, c – popychacz przenoszący ruch ramienia wałka (odchylający zawór klapowy), d – przegroda tonowa, e – zawór klapowy
odpowiadający piszczałce określonego głosu, f – zawór tonowy, g – komora wiatrowa, h – cięgło traktury poruszającej
zaworem klapowym
117
█ wiatrowniczka
współbieżna,
zob. przekaźnik pneumatyczny
a
b
■ wiatrownica
█ wiatrowy
kanał, zob. kanał powietrzny
█ wiatrowy
wentyl, zob. evacuant
tonowa z podwójnymi klapami, system flamandzki – przekrój poprzeczny (zasada działania): a – zamknięte wszystkie klapy odpowiadające poszczególnym
głosom, co odpowiada wyłączeniu tych głosów; wentyl tonowy uchylony, powietrze z komory wiatrowej wypełnia
przegrodę tonową, jednak ze względu na brak włączonych
głosów żadna piszczałka nie zostaje zadęta, b – włączone
dwa głosy po prawej stronie schematu, klapy przy piszczałkach włączonych głosów odchylone przez popychacze
wciśnięte do wnętrza wiatrownicy ramionami wałka, powietrze przepływa z komory wiatrowej do przegrody tonowej i
przez otwory z uchylonymi wentylami klapowymi dostaje
się do piszczałek włączonych głosów
█ wiatru
próba, zob. wskaźnik powietrza
█ wiatru
wypust, zob. evacuant
█ wiatrownica
█ wieczko, 1. górna pokrywa niewielkiego  miesz-
z wiszącymi klapami, odmiana wiatrownicy rejestrowej, w której  zaworami
wpuszczającymi sprężone powietrze z kanałów rejestrowych do piszczałek są zamontowane pionowo  wentyle klapowe (wiszące klapy).
a
b
c
d
e
f
g
█ wibrato, zob.  vibrato
█ wibrator, ciało drgające, ciało którego regularne
drgania (wywoływane przez  generator) powodują
powstawanie dźwięku; w organowych  piszczałkach
wargowych wibratorem jest słup powietrza, w
 piszczałkach języczkowych natomiast metalowy
 języczek.
ka, np.  mieszka klinowego lub mieszka poziomego; 2. zob.  wieczko strojowe.
█ wieczko
strojowe,  dostroik stosowany w drewnianych piszczałkach wargowych o
przekroju czworobocznym, wykonany z deseczki lub metalowej blaszki umocowanej przy
górnym otworze korpusu,
niezupełnie go zakrywającej;
 strojenie piszczałki za pomocą wieczka strojowego polega
na odchylaniu go w odpowiednią stronę i tym samym odkry- ■ wieczko strojowe
wanie bądź częściowe przykrywanie górnego otworu
korpusu; w stosunku do wieczka wykonanego z blaszki metalowej stosowane jest czasem określenie
 uchylna blaszka strojowa.
■ wiatrownica z wiszącymi klapami (przekrój poprzeczny):
█ wieko, 1. wieko miecha, górna pokrywa  mie-
a – piszczałka, b – popychacz, c – dźwignia dwuramienna,
d – kątownik, e – komora rejestrowa, f – wiszący wentyl klapowy (wentyl tonowy zamontowany pionowo), g – klawisz
cha; 2. zob. pokrywa klawiatury
█ wielkie
█ wielki
■
wiatrownica z
wiszącymi klapami – przekrój po
przeczny (klawisz
naciśnięty – wentyle tonowe otwarte
█ wiatrownicy
kloc, zob.  kloc piszczałkowy
█ wiatrownicy
rygiel, zob.  rygiel wiatrownicy
█ wiatrownicy
szpunt,
zob. szpunt wiatrownicy
organy, zob. organy wielkie
komat, zob.  komat pitagorejski
█ wielkość
głosu, zob. stopaż
█ wielkość
piszczałki, zob. długość piszczałki
█ wielochórowy
█ wielofałdowy
miech,
zob. miech wielofałdowy
█ wielorzędowy
█ wieńczący
głos, zob. głos mieszany
pozytyw, zob. Kronwerk
█ wieża, zob.  wieżyczka
118
█ wieża
basowa, wyodrębniona w prospekcie
grupa największych piszczałek basowych (często z
sekcji pedału – wieża pedałowa), tworzących
formę wieży umieszczonej np. w centrum prospektu
lub po jego bokach (obecność bocznych wież basowych odsuniętych od sekcji głównej charakterystyczna jest np. dla organów typu hamburskiego).
█ wieża
hamburska,
█ wieża
którymi na obrzeżu znajdują się ustawione pod odpowiednim kątem łopatki; z jednej strony wirnika przymocowana jest  ssawa, drugą stroną wirnik osadzony
jest na osi silnika napędzającego dmuchawę.
█ wirujące
słońce, zob. słońce wirujące
█ wisząca
klapa,  wentyl klapowy zamontowany
pionowo (zob.  wiatrownica z wiszącymi klapami).
█ wizualny
efekt, zob.  efekt wizualny
pedałowa, wieża basowa, złożona z
piszczałek sekcji pedału.
█ WK, zob.  wolna kombinacja
█ wieżyczka, wieża, wyodrębniona w  prospekcie
█ własne
grupa piszczałek tworzących płaski bądź wypukły
element wystroju architektonicznego;
wieżyczki umieszczane bywają najczęściej (zwłaszcza
w instrumentach zabytkowych) w centrum prospektu (na
głównej osi pojedyncza wieżyczka),
bądź też symetrycznie, parami po obu
stronach głównej osi
prospektu
(por.
wieża basowa).
■ wieżyczki w prospekcie
połączenie,
█ właściwa
traktura, zob.  traktura
█ włącznik
głosu, klucz rejestrowy, regestr, register, rejestr, włącznik rejestru, urządzenie dyspozycyjne służące do włączania głosu w organach;
konstrukcja włącznika wynika z rodzaju zastosowanej
traktury rejestrowej: w trakturze mechanicznej są to różnego rodzaju i kształtu manubria, w
trakturze pneumatycznej bądź trakturze elektromagnetycznej natomiast stosuje się różnorodne
włączniki klawiszowe, włączniki uchylne, dźwignie,
przyciski, itp. (zob.  manubrium ).
█ wieżyczki
hamburskie,
█ wieżyczki
typu hamburskiego, wieżyczki
hamburskie,  wieżyczki występujące w większych
instrumentach (w organach typu hamburskiego),
grupujące piszczałki  sekcji pedału, wyraźnie wyodrębnione z prospektu, umieszczone symetrycznie
po obydwu stronach sekcji głównej i odsunięte od
niej (zob.  organy typu hamburskiego, por.  wieża basowa).
█ windkloc <z niem.>, zob.  kloc piszczałkowy
█ Windlada <niem.>, zob.  wiatrownica
■
włączniki głosów w instrumentach z różnymi rodzajami
traktury rejestrowej
█ Windprobe <niem.>,
zob.  wskaźnik powietrza
█ windwaga <z niem.>, zob.  wiatromierz
█ winkiel, zob.  kątownik
█ wirnik,
wirnik
dmuchawy, turbina,
część  dmuchawy,
zamknięty wewnątrz
obudowy element zbudowany z dwóch okrągłych tarcz, między
█ włącznik
rejestru, zob.  włącznik głosu
█ włoski
system, zob.  system włoski
█ wodne
organy, zob.  organy wodne
█ wolna
■ wirnik dmuchawy
GmbH & Co/
kombinacja, 1. zestaw  głosów organowych ustalany przez organistę (za pomocą odpowiednich urządzeń) i włączany przezeń w odpowiedniej chwili za pomocą jednego przycisku; mniejsze instrumenty na ogół nie mają wolnych kombinacji, większe natomiast mogą być wyposażone w jedną, kilka
119
lub kilkanaście (a przy sterowaniu elektronicznym
nawe kilkadziesiąt czy kilkaset) wolnych kombinacji,
które po wcześniejszym ustawieniu (zaprogramowaniu) włączane są przez organistę w dowolnej
chwili i w dowolnej kolejności (włączenie kolejnej
wolnej kombinacji wyłącza poprzednią), co znacznie
ułatwia np.  rejestrowanie w trakcie koncertu, pozwalając na szybkie zmiany kolorystyki brzmienia instrumentu; wolne kombinacje włączane są specjalnymi
przyciskami umieszczonymi najczęściej pod  manuałami, czasem również zdublowanymi jako przyciski z
boku  stołu gry (np. dla registratora pomagającego organiście w trakcie koncertu), bądź też jako specjalne włączniki obsługiwane nogami (umieszczone w
pobliżu pedału); ze względu na sposób programowania wolnych kombinacji wyróżnia się dwa zasadnicze ich typy: wolne kombinacje registrowe oraz
wolne kombinacje typu  Setzer; 2. określenie używane w odniesieniu do ręcznego lub nożnego włącznika (przycisku, klawisza, dźwigni, itp.) uruchamiającego odpowiedni zestaw głosów ustawiony w
wybranej wolnej kombinacji.
■
wolna kombinacja
registrowa; powyżej
włączników głosów
widoczne są dwa rzę
dy niewielkich klawi
szy, którymi włącza
się i wyłącza głosy
wchodzące w skład
wolnych kombinacji
█ wpuszczająco-wypuszczający
zawór,
zob. zawór wpuszczająco-wypuszczający
█ wpuszczający
zawór,
zob. zawór wpuszczający
█ wskaźnik
crescenda,
zob. wskaźnik crescendo
█ wskaźnik
crescen-
do, wskaźnik crescenda,
wskaźnik sprzężony z mechanizmem crescendo,
informujący organistę o
ilości aktualnie włączonych  głosów, a tym samym o aktualnym poziomie głośności instrumentu
(zob.  crescendo).
■ wskaźnik crescendo
█ wskaźnik
■
włączniki wolnych kombinacji; przyciski ręczne umieszczone zaraz pod manuałem, oraz włączniki nożne znajdujące
się w sąsiedztwie klawiatury pedałowej oraz pedału żaluzji i
walca crescendo
█ wolna
kombinacja amerykańska,
zob. Setzer
█ wolna
kombinacja registrowa, typ wolnej
kombinacji, której cechą charakterystyczną jest „programowanie” jej za pomocą specjalnych, niewielkich
 wyciągów rejestrowych badź klawiszy umieszczonych w sąsiedztwie ręcznych włączników głosów
(manubriów); każdej wolnej kombinacji tego typu
odpowiada dodatkowy komplet niewielkich wyciągów
rejestrowych, których jest tyle ile głosów i połączeń w organach (najczęściej każdy taki komplet
oznaczony jest innym kolorem), a zestawów tych wyciągów jest tyle ile wolnych kombinacji w instrumencie; każdemu kompletowi wyciągów odpowiada jeden
przycisk, którym wolna kombinacja w dowolnej chwili
może zostać włączona przez organistę (zob. blok
registrowy, por.  Setzer).
120
powietrza, wiatromierz, próba wiatru, Windprobe <niem.>, urządzenie wskazujące poziom napełnienia  miecha (magazynu) sprężonym
powietrzem; spotyka się wskaźniki wyposażone w podziałkę liniową lub zegarową (zob. wiatromierz zegarowy).
█ wskaźnik
zegarowy, wskaźnik (np.  wskaźnik powietrza,  wskaźnik crescendo, itp.) wykonany w formie okrągłej tarczy z podziałką, na tle której
obraca się wskazówka informująca np. o stopniu napełnienia  miecha ( wiatromierz zegarowy), stopniu wykorzystania mechanizmu crescendo, itp.
(zob.  wskaźnik crescendo, wiatromierz zegarowy)
█ współbieżna
wiatrowniczka,
zob. przekaźnik pneumatyczny
█ współbieżne
połączenie,
zob. połączenie współbieżne
█ wyciąg
█ wyciąg
registrowy, zob. wyciąg rejestrowy
rejestrowy, wyciąg registrowy, 1. zob.
 manubrium; 2. cięgło zakończone uchwytem o niewielkich rozmiarach, umieszczone w sąsiedztwie ręcznego włącznika głosu ( manubrium), służące do
włączania tego głosu w wolnej kombinacji registrowej (zob.  blok registrowy).
█ wykonawczy
█ wycięcie, 1. otwór międzywargowy, przestrzeń w
█ wykonawczy
piszczałce wargowej ograniczona wargami piszczałki (od góry i od dołu ograniczają je odpowiednio
warga górna i warga dolna) i ściankami  korpusu (zob.  piszczałka wargowa); przez wycięcie
przepływa wstęga powietrza wydostająca się ze
szczeliny, natrafiająca następnie na ostrą krawędź
wargi górnej, która ogranicza wycięcie od góry; wycięcia mogą mieć różne kształty (np. prostokątne – w
przypadku warg o prostych krawędziach lub takie, w
których krawędź górnej wargi ma kształt mniejszego
lub większego fragmentu okręgu) i rozmiary (wycięcia
wysokie, średnie, niskie, szerokie, wąskie itp.); wymiary wycięcia podawane są jako wielkości względne
wyrażane ułamkami np. 1/3, 1/4, 1/5, 9/40 itp.; szerokość wycięcia obliczana jest z obwodu  korpusu
piszczałki, np. szerokość wycięcia 1/4 – oznacza, że
równa jest ona jednej czwartej obwodu korpusu piszczałki itp. (szerokość wycięcia równa jest długości
szczeliny, a tym samym wargi dolnej); wysokość
wycięcia natomiast obliczana jest z jego szerokości,
np. wysokość 1/3 oznacza, że równa jest ona jednej
trzeciej szerokości wycięcia itd.; w praktyce wymiary
wycięcia zapisywane są czasem w formie np.: ¼ x ¼ –
pierwszy ułamek oznacza szerokość, drugi wysokość
wycięcia (zob. menzura,  wycięcie normalne);
2. podłużne wycięcie przy górnej krawędzi  korpusu
piszczałki (drewnianej lub metalowej), sięgające do tej
krawędzi (inaczej niż w przypadku  okienka), w razie potrzeby w trakcie strojenia częściowo przykrywane lub odkrywane specjalnie zamocowanym elementem przesłaniającym (zob.  dostroik,  blenda,
pierścień strojowy, suwak).
█ wycięcie
normalne, wycięcie którego wymia-
ry, zgodnie z wzorcową  menzurą normalną, wynoszą: ¼ x ¼ (szerokość wycięcia stanowi ¼ obwodu
piszczałki, wysokość wycięcia równa jest ¼ jego szerokości czyli 1/16 obwodu piszczałki).
█ wycinana
ślimacznica,
zob.  ślimacznica wycinana
█ wykonawcze
urządzenie,
█ wykonawczy
element,
mieszek,
zob.  mieszek wykonawczy
zawór,
zob.  zawór wykonawczy
█ wylotowy
kanał, zob. kanał wylotowy
█ wyłącznik
generalny, zob.  kasownik
█ wyoblana
piszczałka,
zob.  piszczałka wyoblana
█ wyoblanie, jedna z me-
tod strojenia metalowych
piszczałek wargowych pozbawionych dostroika, polegająca na równomiernym
rozszerzaniu specjalnym narzędziem górnego końca
korpusu piszczałki (por.
zaoblanie).
█ wypust
■ piszczałka wyoblana
wiatru, zob.  evacuant
█ wypuszczająco-wpuszczający
zawór,
zob.  zawór wypuszczająco-wpuszczający
█ wypuszczający
zawór,
zob.  zawór wypuszczający
█ wyrównawczy
miech,
zob.  miech amortyzacyjny
█ wysokie
ciśnienie, zob. ciśnienie wysokie
█ wysokociśnieniowy
głos,
zob.  głos wysokociśnieniowy
█ wysokość, wysokość dźwięu – jedna z głównych
cech dźwięku, która zależy od  częstotliwości
drgań jego źródła; im większa częstotliwość tym wyższy dźwięk; wysokość dźwięku określają nazwy
dźwięków, np. c, cis, d, es, itd. (zob. dźwięk).
█ wzdłużna
wiatrownica,
█ wzmacniający
pierścień,
zob.  pierścień wzmacniający
121
X
█ x, zob.  ch
122
Z
█ zabytkowy
głos, zob.  głos zabytkowy
█ zaczep, 1. rodzaj blokady stosowanej czasem orga-
nach w celu utrzymania niektórych elementów, np.
manubriów,  dźwigni pedałowych, itp. w wybranym położeniu, a tym samym uniemożliwienia im niekontrolowanego powrotu do położenia spoczynkowego, np. na skutek działania sprężyny powrotnej
lub sił występujących w odpowiednio wyważonej
trakturze); 2. zob.  zaczep klucza rejestrowego,
ilustracja do hasła prowadnica dźwigni; 3. zob.
zaczep piszczałki; 4. zob.  zaczep sprzęgający.
█ zaczep
klucza rejestrowego,  zaczep zapobiegający niekontrolowanemu powrotowi  manubrium do położenia spoczynkowego.
█ zaczep
piszczałki, zob.  ucho piszczałki
█ zaczep
sprzęgający, zob.  hak
█ zasadniczy
ton, zob.  ton podstawowy
█ zasilający
miech, zob.  miech czerpakowy
█ zasilający
układ, zob. układ zasilający
█ zasuwa, 1. zob.  zasuwa rejestrowa; 2. element
składowy regulatora samocznynnego, połączony
na stałe z wiekiem magazynu, przysłaniający (w zależności od potrzeb częściowo lub całkowicie) otwór
wlotowy powietrza do magazynu – w układzie takim,
na zasadzie sprzężenia zwrotnego, następuje samoczynna regulacja przepustowości otworu wlotowego
(por.  roleta).
a
b
c
█ zadęcie, wydobycie  dźwięku z instrumentu dę-
tego (np.  piszczałki) poprzez wprowadzenie do jego
wnętrza sprężonego powietrza i wprawienie go w
drgania o określonej  częstotliwości (por. przedęcie).
█ zaklepywanie, zob.  zaoblanie
█ zamknięta
piszczałka,
klapa, zob.  klapa zamykająca
█ zaoblana
piszczałka,
zob.  piszczałka zaoblana
█ zaoblanie, zaklepywanie,
jedna z metod  strojenia metalowych piszczałek wargowych pozbawionych dostroika, polegająca na równomiernym zwężaniu specjalnym
narzędziem górnego końca
korpusu piszczałki (por.
wyoblanie).
█ zapadkowy
system,
zob.  system opróżniający
■ piszczałka zaoblana
█ zapożyczenie
międzyrejestrowe, określenie
używane niekiedy zamiennie z terminem transmisja.
█ zasadniczy
d
e
zasuwa w regulatorze
samoczynnym: a – maga
zyn; b – zasuwa, c – dmu
chawa, d – zawór kierun
kowy, e – regulator samo
czynny
█ zasuwa
zob.  piszczałka kryta
█ zamykająca
■
głos, zob. głos zasadniczy
rejestrowa, zasuwa, szlajfa,  urządzenie wykonawcze sterowane  kluczem rejestrowym umieszczonym w stole gry, służące do włączania głosu w wiatrownicy klapowo-zasuwowej; przebiegająca wzdłuż  wiatrownicy ruchoma
listwa drewniana (lub wykonana z innego materiału) z
odpowiednio nawierconymi otworami (w jednym,
dwóch lub trzech rzędach), umieszczona pod  klocem piszczałkowym pomiędzy  prowadnicami, które umożliwiają jej przesuwanie się wzdłuż wiatrownicy i zapobiegają bocznym ruchom; pod piszczałkami
każdego z głosów przebiega oddzielna zasuwa; włączeniu głosu odpowiada takie ustawienie zasuwy, przy
którym otwory w niej nawiercone pokrywają się z
otworami rozmieszczonymi w płycie pod zasuwą i w
klocu piszczałkowym znajdującym się nad nią – w ten
sposób między  przegrodą tonową a odpowiadającą
jej  piszczałką wytwarza się kanał, przez który płynie sprężone powietrze; wyłączenie głosu następuje
przez takie ustawienie zasuwy, w którym otwory w
niej nawiercone nie pokrywają się z otworami w klocu
piszczałkowym – kanały zostają zablokowane, a dopływ powietrza z przegród tonowych do piszczałek
odcięty (zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa,
mieszek teleskopowy).
123
zob. wiatrownica zasuwowa
wielkich ilości powietrza, które mogą pojawić się w
kanale np. na skutek nieszczelności.
█ zasuwowo-klapowa
█ zawór
█ zasuwowa
wiatrownica,
wiatrownica,
zob. wiatrownica klapowo-zasuwowa
█ zasuwy
prowadnica,
zob. prowadnica zasuwy
█ zasuwy
ucho, zob.  ucho zasuwy
█ zasysający
wentyl, zob.  zawór ssący
█ zawias
strunowy, stosowany głównie w miechach organowych zawias wykonany z grubej struny
baraniej, końskiego ścięgna lub mocnego sznurka; zawias tego typu służy do wykonywania ruchomych połączeń płyt, desek fałdów i  ramek stabilizacyjnych, zapewniając ich trwałe połączenie i cichą pracę;
ruchome elementy połączone zawiasami strunowymi
dla wzmocnienia i uszczalnienia oklejane są najczęściej elastyczną skórą; w przypadku łączenia dłuższych płaszczyzn stosuje się po kilka tego typu zawiasów (zob.  fałda,  miech klinowy).
█ zawiasy
nożycowe, nożyce, forfex, forfeks, metalowe zawiasy stosowane np. w  miechu magazynowym, zapewniające odpowiednią stabilność konstrukcji, co zapobiega przechylaniu się miecha w czasie jego napełniania (zob. miech magazynowy).
█ zawieszona
traktura,
zob. traktura zawieszona
█ zaworowo-klapowa
wiatrownica,
zob. wiatrownica klapowo-zaworowa
bezpieczeństwa, wentyl bezpieczeństwa, klapa bezpieczeństwa,  zawór chroniący  rezerwuar przed zniszczeniem, które mogłoby być skutkiem zgromadzenia w jego wnętrzu zbyt dużej ilości
sprężonego powietrza i wytworzenia się w związku z
tym zbyt wysokiego ciśnienia; wykonywany najczęściej jako klapa dociskana sprężyną do otworu w
górnej płycie magazynu; zadziałanie zaworu bezpieczeństwa (w zależności od zastosowanego rozwiązania) następuje najczęściej z powodu odchylenia go
przez  czop przymocowany nieruchomo na odpowiedniej wysokości, bądź też z powodu naciągnięcia
sznurka jednym końcem przymocowanego do zaworu
drugim natomiast do dna magazynu (zob. miech
magazynowy,  miech pływakowy).
█ zawór
dwufunkcyjny,  zawór który w jednej
pozycji wpuszcza powietrze ze zbiornika do odbiornika, w drugiej natomiast wypuszcza je z odbiornika
na zewnątrz, przy równoczesnym odcięciu dopływu
powietrza ze zbiornika (zob. zawór wpuszczającowypuszczający, zawór wypuszczająco-wpuszczający).
█ zawór
dyspozycyjny, zawór znajdujący się najczęściej w stole gry, bezpośrednio sterowany  klawiszem,  kluczem rejestrowym lub innym dodatkowym włącznikiem, otwierający wlot powietrza do
 rurki lub kilku rurek, którymi powietrze przedostaje
się do dalszych elementów  traktury (w przypadku
 zaworu wpuszczającego) badź z nich ulatuje
(zawór wypuszczający). (zob.  urządzenie dyspozycyjne)
█ zawór, wentyl, podstawowy element praktycznie
każdego rodzaju  wiatrownicy, często również
 traktury, zamykający bądź otwierający otwór wlotowy do przewodu ( rurki), konduktu,  przegrody, itp.; największa różnorodność zaworów występuje w  trakturze pneumatycznej (zob. zawór
tonowy,  zawór rejestrowy,  zawór klapowy,
 zawór stożkowy,  zawór dwufunkcyjny, zawór kierunkowy, zawór membrankowy).
awaryjny, zawór zamykający i otwierający otwór awaryjny, stosowany w celu całkowitego usunięcia z  kanału rejestrowego sprężonego
powietrza, co zapobiega tzw. podgrywaniu piszczałek w przypadku niekontrolowanego dostawania
się do tego kanału niewielkich ilości powietrza, np. na
skutek nieszczelności; zawór ten jest automatycznie
zamykany w przypadku wypełnienia kanału rejestrowego sprężonym powietrzem (tj. gdy zawór rejestrowy jest otwarty), w przypadku wyłączenia głosu
natomiast, tj. gdy dopływ powietrza do kanału rejestrowego zostaje zablokowany (przez zamknięcie odpowiedniego zaworu rejestrowego), zawór awaryjny otwiera się, co pozwala na ulatywanie na zewnątrz nie-
■
zawory dyspozycyjne –
różne typy sterowane klawiszami bądź włącznikami
głosów
█ zawór
124
█ zawór
kierunkowy, zawór zwrotny, wykonany
ze skóry bądź drewna podklejonego filcem i skórą
 zawór (najczęściej w formie języczka), którego
konstrukcja umożliwia przepływanie powietrza przezeń tylko w jednym kierunku; przy próbie przepływu
w kierunku przeciwnym zawór zamyka się samoczynnie; w niektórych przypadkach zawory kierunkowe
sterują przepływem powietrza między dwoma kanałami doprowadzającymi powietrze i jednym odprowadzającym, w takich przypadkach stosuje się np. zawory kierunkowe wahadłowe lub  zawory kierunkowe kulowe; grupy zaworów kierunkowych bywają
umieszczane w specjalnych skrzynkach (zob. zawór
ssący,  zawór odprowadzający,  skrzynka zaworów kierunkowych, języczek,  zawór kierunkowy kulowy,  zawór kierunkowy wahadłowy).
nalików doprowadzonych do zaworu (zob.  zawór
kierunkowy, por. zawór kierunkowy kulowy).
■ zawór kierunkowy wahadłowy – zasada działania
█ zawór
■
zawór kierunkowy w formie
skórzanego języczka zakrywającego otwór – zasada działania
klapowy, zob.  wentyl klapowy
█ zawór
klapowy łamany,
zob.  wentyl klapowy łamany
█ zawór
klapowy podwójny,
zob.  wentyl klapowy podwójny
█ zawór
■ zawory kierunkowe w
układzie z dwoma otworami wlotowymi i jednym przewodem prowadzącym do odbiornika –
zasada działania
█ zawór
kierunkowy kulowy, zawór kierunkowy w formie lekkiej kulki przemieszczającej się
pod wpływem sprężonego powietrza między specjalnie wykonanymi wgłębieniami, w których znajdują się
otwory doprowadzające powietrze z kanalików (zob.
zawór kierunkowy, por. zawór kierunkowy wahadłowy).
membrankowy, zawór membranowy,
zawór którego głównym elementem jest wykonana
na ogół z elastycznej skóry membranka, przytwierdzona do klocka z dwoma otworami; jeżeli na membrankę nie działa żaden dodatkowy czynnik zewnętrzny powodujący dociskanie jej do klocka, między
membranką a tym klockiem wytwarza się kanał, którym powietrze może przepływać z jednego otworu do
drugiego; dociśnięcie membrany do klocka (mechaniczne bądź pneumatyczne) i zamknięcie tym samym
otworu lub otworów powoduje zlikwidowanie kanału
między membranką i klockiem, uniemożliwiając tym
samym przepływ powietrza; zawór membrankowy
może być sterowany mechanicznie, za pomocą
dźwigni dociskającej membrankę do klocka, bądź
pneumatycznie poprzez działanie na membrankę od
zewnątrz sprężonego powietrza o ciśnieniu wyższym
niż ciśnienie powietrza przepływającego pod membranką (w takim przypadku membranka musi być
umieszczona w specjalnym kanale; grupy zaworów
tego typu umieszczane są najczęściej w specjalnych
skrzynkach). (zob. skrzynka zaworów membrankowych)
a
c
b
d
■ zawór membrankowy sterowany mechanicznie: a – mem■ zawór kierunkowy kulowy – zasada działania
branka, b – dźwignia, c – rurka odprowadzająca powietrze z
zaworu, d – rurka doprowadzająca powietrze do zaworu
█ zawór
kierunkowy wahadłowy,  zawór
kierunkowy najczęściej w formie skórzanego  języczka, mogącego przechylać się na boki pod wpływem strumienia sprężonego powietrza, co powoduje
zakrywanie bądź odkrywanie otworów wlotowych ka-
125
█ zawór
przesuwany, zawór przesuwkowy,  zawór w formie wydrążonego od spodu klocka, który
przy przesuwaniu otwiera bądź zamyka otwory kanałów.
a
b
■
zawór membrankowy sterowany mechanicznie – zasada
działania: a – zawór zamknięty; dźwignia dociska membrankę do klocka blokując przepływ powietrza, b – zawór otwarty; między membranką i klockiem wytwarza się kanał,
którym powietrze może swobodnie przepłynąć przez zawór
w kierunku odbiornika
a
a
b
■ zawór przesuwany – zasada działania: a – zawór zamknięty; przesuwany klocek blokuje przepływ powietrza z komory
ze sprężonym powietrzem, b – zawór otwarty; wydrążenie w
spodzie klocka stanowi kanał dla powietrza przepływającego
z komory do odbiornika
█ zawór
przesuwkowy,
zob. zawór przesuwany
c
d
b
■ zawór membrankowy sterowany pneumatycznie: a – rurka
odprowadzająca powietrze z zaworu, b – rurka doprowadzająca powietrze do zaworu, c – kanał wypełniany sprężonym
powietrzem w chwili wyłączania zaworu, d – membranka
█ zawór
rejestrowy, wentyl rejestrowy,  zawór
wykonawczy, którego zadaniem jest wpuszczenie powietrza do komory rejestrowej w  wiatrownicy
rejestrowej, a w konsekwencji włączenie odpowiadającego mu głosu organowego (por. zawór tonowy).
█ zawór
ssący, wentyl ssący, wentyl zasysający, typ
 zaworu kierunkowego umożliwiającego napływanie powietrza (zasysanie go z zewnątrz) do wnętrza
urządzenia, np. miecha, uniemożliwiającego równocześnie jego wydostawanie się tą samą drogą na zewnątrz (zob.  zawór kierunkowy, por. zawór odprowadzający).
a
b
a
b
c
■ zawór membrankowy sterowany pneumatycznie – zasada
d
działania: a – zawór zamknięty; kanał w skrzynce wypełniony sprężonym powietrzem o ciśnieniu wyższym niż ciśnienie powietrza doprowadzone rurką do zaworu; membranka
dociśnięta do klocka blokuje przepływ powietrza, b – zawór
otwarty; skrzynka opróżniona ze sprężonego powietrza, między membranką i klockiem wytwarza się kanał, którym
powietrze może swobodnie przepłynąć przez zawór w kierunku odbiornika
e
█ zawór
membranowy,
█ zawór
odprowadzający, zawór opróżniający,
zawór tłoczący, wentyl opróżniający, wentyl tłoczący,
typ  zaworu kierunkowego montowanego najczęściej w kanałach wylotowych urządzeń, umożliwiającego przepływanie powietrza np. z  miecha do odbiorników, blokującego równocześnie jego przepływ
w odwrotnym kierunku, tj. zasysanie go z zewnątrz tą
samą drogą (zob.  zawór kierunkowy,  miech poziomy, miech skrzyniowy, por. zawór ssący).
█ zawór
opróżniający,
126
f
g
h
i
■ zawór stożkowy – przekrój i widok poglądowy zaworu w
wiatrownicy: a – bolec stabilizacyjny, b – deseczka stabilizacyjna, c – stożek drewniany lub metalowy, d – miękką
skóra, e – drut, f – kontrwentyl oklejony filcem i skórą,
g
– nakrętka regulacyjna, h – orzeszek drewniany, i – filc
█ zawór
stożkowy, wentyl stożkowy, stożek, używany w  wiatrownicach stożkowych  wentyl o
kształcie odwróconego stożka; zawór tego typu zakrywa otwór opadając pod własnym ciężarem, a jego
uchylanie następuje przez unoszenie go odpowiednim
elementem  traktury (mieszkiem bądź  elektromagnesem); zawory stożkowe otwierają się do góry,
stąd stosowane czasem w odniesieniu do wiatrownic
stożkowych określenie  wiatrownica górnozaworo-
wa; w wiatrownicach stożkowych stosuje się również
zawory o kształtach innych niż wspomniane stożki (zawory płaskie, półkuliste), jednak wszystkie tego typu
zawory (ze względu na zbliżoną zasadę działania) nazywane są stożkami.
█ zawór
powoduje jego otwarcie i wpuszczenie tym samym powietrza do kanału; funkcję zaworu wpuszczającego
pełnić może praktycznie każdy typ zaworu, np.  zawór stożkowy,  wentyl klapowy, itp. (por. zawór
wypuszczający).
tłoczący, zob.  zawór odprowadzający
█ zawór
tonowy, wentyl tonowy,  zawór wykonawczy, którego zadaniem jest wpuszczenie powietrza
do  piszczałek tego samego tonu ustawionych na danej watrownicy; w wiatrownicach tonowych
odbywa się to przez wpuszczenie powietrza do odpowiedniej przegrody tonowej (co następuje po otwarciu zaworu tonowego, najczęściej  wentyla klapowego), w wiatrownicach rejestrowych natomiast, przez otwarcie całej grupy zaworów odpowiadających piszczałkom tego samego tonu (najczęściej
zaworów stożkowych) (zob.  wiatrownica tonowa,  wiatrownica rejestrowa, por. zawór rejestrowy).
█ zawór
upustowy, zob.  wentyl upustowy
█ zawór
wpuszczająco-wypuszczający,
zawór dwufunkcyjny, który w pozycji spoczynkowej blokuje przepływ sprężonego powietrza ze
zbiornika do odbiornika, umożliwiając równocześnie
ulatywanie zgromadzonego wcześniej w odbiorniku
powietrza poprzez odkryty otwór wylotowy; w drugim
położeniu zaworu, tj. przy jego uniesieniu (pod wpływem siły zewnętrznej) odkryty zostaje otwór, którym
powietrze napływa ze zbiornika do odbiornika, a równoczesne zamknięcie otworu wylotowego zapobiega
ulatywaniu powietrza na zewnątrz (por.  zawór wypuszczająco-wpuszczający).
a
a
b
■
zawór wpuszczający (wentyl klapowy) – fazy pracy:
a – stan spoczynkowy zaworu; zawór zamyka otwór, którym
powietrze może wpłynąć z komory do rurki, b – stan pracy
zaworu; uchylony zawór wpuszcza powietrze z komory
wypełnionej sprężonym powietrzem do rurki prowadzącej
do odbiornika
█ zawór
wykonawczy,  zawór umieszczony
najczęściej w  wiatrownicy, będący ostatnim elementem  traktury, wykonującym zadanie (pracę)
zgodnie z impulsami sterującymi otrzymywanymi ze
stołu gry; zaworem wykonawczym może być np.
zawór wpuszczający powietrze bezpośrednio do
piszczałki, przegrody tonowej, kanału rejestrowego, czy też innego odbiornika (por. urządzenie wykonawcze, zawór dyspozycyjny).
█ zawór
wypuszczająco-wpuszczający,
zawór dwufunkcyjny, który w pozycji spoczynkowej pozwala na przepływanie sprężonego powietrze
ze zbiornika do odbiornika i zamyka równoczesnie
otwór wylotowy uniemożliwiając tym samym ulatywanie powietrza na zewnątrz; zadziałanie na zawór siłą
zewnętrzną sprawia, że element ten unosząc się odkrywa otwór wylotowy, którym powietrze ulatuje z odbiornika na zewnątrz, a druga część zaworu odcina dopływ powierza ze zbiornika (por.  zawór wpuszczająco-wypuszczający).
b
■ zawór wpuszczająco-wypuszczający – fazy pracy: a – stan
spoczynkowy zaworu; zawór odcina dopływ powietrza z komory do odbiornika, równocześnie otwarty dolny otwór
umożliwia ucieczkę powietrza nagromadzonego w odbiorniku i prowadzącym doń kanale, b – stan pracy zaworu;
uniesiony zawór wpuszcza powietrze z komory wypełnionej
sprężonym powietrzem do odbiornika, równocześnie dolny
otwór zostaje zamknięty co uniemożliwia wydostawanie się
powietrza poza układ
█ zawór
wpuszczający, zawór który w stanie
spoczynkowym (może się utrzymywać w tym stanie
pod własnym ciężarem lub też może być dociskany
sprężyną) zakrywa otwór, którym sprężone powietrze może przepłynąć z komory do kanału prowadzącego do odbiornika, zadziałanie nań odpowiednią siłą
a
b
■ zawór wypuszczająco-wpuszczający – fazy pracy: a – stan
spoczynkowy zaworu; zawór wpuszcza powietrze z komory
wypełnionej sprężonym powietrzem do odbiornika, równocześnie dolny otwór jest zamknięty co uniemożliwia wydostawanie się powietrza poza układ, b – stan pracy zaworu;
uniesiony zawór odcina dopływ powietrza z komory do
odbiornika, równocześnie otwarty dolny otwór umożliwia
ucieczkę na zewnątrz powietrza nagromadzonego w odbiorniku i prowadzącym doń kanale
█ zawór
wypuszczający, zawór który w stanie
spoczynkowym (może być w tym stanie dociskany
127
 sprężyną) zakrywa otwory wylotowe kanałów wypełnionych sprężonym powietrzem, zadziałanie nań
odpowiednią siłą powoduje jego otwarcie i wypuszczenie tym samym powietrza z kanałów; funkcję zaworu wypuszczającego pełnić może praktycznie każdy
typ zaworu, np. zawór stożkowy, wentyl klapowy, itp. (por. zawór wpuszczający).
a
b
■
zawór wypuszczający (wentyl klapowy) – fazy pracy:
a – stan spoczynkowy zaworu; zawór zamyka otwór wylotowy powietrza z rurki połączonej z odbiornikiem, b – stan
pracy zaworu; uchylony zawór wypuszcza powietrze z rurki
█ zawór
zwrotny, zob. zawór kierunkowy
█ zbieżna
strukcji traktury mechanicznej, służąca przekazywaniu ruchu, zmiany kierunku bądź zwrotu przekazywanej siły, omijaniu przeszkód konstrukcyjnych itp.
█ zespół
pneumatyczny, grupa współpracujących
ze sobą elementów pneumatycznych złożona przynajmniej z  zaworu dyspozycyjnego, rurki i  zaworu wykonawczego (w skład zespołu mogą wchodzić również inne elementy  traktury pneumatycznej), będąca podstawą konstrukcji traktury pneumatycznej, służąca przekazywaniu ruchu na odległość i
wykonywaniu pracy niezbędnej do sterowania urządzeniami wykonawczymi.
█ zestaw, zob.  sekcja
█ zestaw
główny, zob. Hauptwerk
█ zestaw
przeciwległy,
zob. przeciwległy zestaw rejestrów
piszczałka,
zob. piszczałka koniczna
█ zewnętrzna
█ zbiorczy
█ zgęszczonego
kanał, zob. kanał zbiorczy
█ zbiorczy
register, zob. rejestr zbiorowy
█ zbiorczy
rejestr, zob. rejestr zbiorowy
skrzynia,
zob. skrzynia zewnętrzna
powietrza przewód,
zob. przewód
█ zgęszczone
powietrze,
█ zbiorowy
łącznik, zob. łącznik zbiorowy
█ Zimbel <niem.>, zob.  cymbel
█ zbiorowy
register, zob. rejestr zbiorowy
█ Zimbelstern <niem. Zimbel = cymbały, Stern =
█ zbiorowy
rejestr, zob. rejestr zbiorowy
█ zecer, zob.  Setzer
█ zecer
niepełny, zob.  Setzer niepełny
█ zecer
pełny, zob. Setzer pełny
█ zegarowy
wiatromierz,
gwiazda>, zob. gwiazda
█ Zimmerorgel <niem.>, zob. organy pokojowe
█ złożony
głos, zob. głos mieszany
█ zmienna
█ zupełny
menzura, zob. menzura zmienna
głos, zob. głos zupełny
zob. wiatromierz zegarowy
█ zwielokrotniony
█ zegarowy
█ zwojnica, zob.  cewka
wskaźnik,
zob. wskaźnik zegarowy
█ zespół
█ zespół
brzmieniowy, zob. sekcja
mechaniczny, grupa współpracujących
ze sobą dźwigni i  cięgieł, będąca podstawą kon-
128
█ zwrotny
zawór, zob. zawór kierunkowy
.
Z
█ żabka, jeden z elementów pchających stosowa-
nych przy  połączeniach sąsiednich manuałów
(zob. połączenie siodełkowe).
█ żaluzja 1. urządzenie (sterowane mechanicznie,
pneumatycznie bądź elektrycznie) zamontowane w
jednej ze ściań szafy ekspresyjnej, składające się z
szeregu ułożonych obok siebie ruchomych listew, które obracając się powodują otwieranie bądź przysłanianie otworu, przez który wydostaje się na zewnątrz
dźwięk zamontowanych wewnątrz szafy  głosów organowych; stosowanie żaluzji pozwala na uzyskiwanie różnych odcieni dynamicznych brzmienia sekcji;
2. zob.  szafa ekspresyjna.
a
b
■ żaluzja w szafie ekspresyjnej: a – zamknięta, b – otwarta
129
.
BIBLIOGRAFIA:
Adelung W., Einführung in den Orgelbau, Leipzig 1972
Chwałek. J., Budowa organów, Warszawa 1971
Dorawa. M., Organy konstrukcja, ochrona, konserwacja, Toruń 1971
Drobner M., Instrumentoznawstwo i akustyka, Kraków 1985
Ellerhorst W., Handbuch der Orgelkunde, 1966
Erdman. J., Organy poradnik dla użytkowników, Warszawa
Gołos J., Kobus. Z., Vogel B., Słownik terminologiczny zabytków, Warszawa 1991
Habela J., Słowniczek muzyczny, Kraków 1988
Hopkins E. J., Rimbault E. F., The organ its history and construction
Klotz H., Das Buch von der Orgel
Organista i organy, służba ołtarza, red. ks. R. Rak, Katowice 1985
Rybnicki M., Gramy na organach, Warszawa 1985
Sachs C., Historia instrumentów muzycznych, Kraków 1989
Sapalski A., Przewodnik dla organistów, 1880
Smulikowska E., Prospekty organowe w dawnej Polsce, Wrocław 1989
Katalog firmy Aug. Laukhuff GmbH & Co
Katalog firmy Organ Supply Industries, Inc
Serdeczne podziękowania dla
Tomasza Szałajdy – www.szalajda-organy.pl
130
wadowice 2009

wersja 1.5 - 04.01.2009 - Amatorski Leksykon Organowy

Transkrypt

Podobne dokumenty

Pobierz - e

Abychmy w ten przekład pilnie weźrzeli

Pobierz plik PDF fragmentu ksiązki

Untitled - Białostockie Studia Literaturoznawcze

Jan KORDYS - Teksty Drugie

Badania - Teologia Praktyczna - Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

MIT I UTOPIA

T. 39 - Rocznik Lubelski

Wersja w formacie PDF - Katalog Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w

Wersja w formacie PDF - Katalog Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w

Innowacyjne soki z Białej - Gminne Centrum Kultury w Białej

NGP 42 - Nasza Kultura

pobierz - Nestor