PROJEKT Rewitalizacja, ochrona bioróżnorodności i wykorzystanie

TOWARZYSTWO NA RZECZ ZIEMI
INSTYTUT OCHRONY PRZYRODY
PROJEKT
Rewitalizacja, ochrona bioróżnorodności i wykorzystanie walorów starorzeczy
Wisły, zatrzymanie degradacji doliny górnej Wisły jako korytarza ekologicznego
Uzasadnienie projektu
Przeprowadzona w latach międzywojennych i 60. XX wieku regulacja spowodowała, że dolina górnej Wisły
utraciła swój naturalny, „dziki" charakter. Koryto zostało wyprostowane, meandry zostały poprzecinane wałami przeciwpowodziowymi. Rozwój przemysłu, rolnictwa i związane z nim chemiczne skażenie rzeki, odprowadzanie nieczyszczonych ścieków komunalnych dokończyły dzieła zniszczenia rzeki. Obecnie, w związku z poprawą stanu środowiska, pojawia się szansa na przynajmniej częściowe przywrócenie Wiśle jej naturalnych przyrodniczych funkcji. Temu celowi ma m.in. służyć planowany projekt.
W wyniku regulacji Wisły w i budowy wałów przeciwpowodziowych zatrzymany został proces naturalnego
tworzenia starorzeczy. Wyprostowanie biegu rzeki i przecięcie naturalnych meandrów wałami przeciwpowodziowymi spowodowało powstanie sztucznych starorzeczy, położonych częściowo na zawalu, a częściowo w
międzywalu. Niestety zbiorniki te stopniowo zanikają, ulegają postępującej degradacji, są też świadomie
niszczone (zasypywane).
Budowa Zbiornika Goczałkowickiego i wyrównanie przepływów zahamowała proces naturalnego odnawiania
(„wypłukiwania") starorzeczy podczas wiosennych i letnich wezbrań. Zachodzi przyspieszony proces zarastania - quasinaturalnej sukcesji, spowodowanej brakiem naturalnych zalewów. Ma na to także wpływ obniżanie się koryta Wisły związane z jednej strony z powstaniem ww. Zbiornika, z drugiej z wydobywaniem
kruszywa z koryta Wisły. Starorzecza są też zasypywane podczas inwestycji, w szczególności remontu wałów
przeciwpowodziowych, oraz składowania odpadów (nielegalnego lub w ramach tzw. rekultywacji gruntu).
Z niektórych starorzeczy i w ich sąsiedztwie wydobywa się kruszywo, co sprawia, że tracą one swój naturalny
charakter małych, stosunkowo płytkich, eutroficznych zbiorników wodnych.
Starorzecze Wisły w miejscowości Jawiszowice Jaźnik (zdjęcie z Geoportalu)
1
to samo starorzecze „z ziemi”
...i co z niego zostało po remoncie wału przeciwpowodziowego.
W drugiej strony starorzecza są siedliskiem licznych gatunków chronionych, w szczególności zagrożonych
wyginięciem: grzybieńczyka wodnego i kotewki orzecha wodnego. Stanowią ważne w skali lokalnej ostoje
przyrody i istotny element doliny Wisły - najważniejszego w Polsce korytarza ekologicznego. Ich zachowanie
jest niezbędne dla jego dalszego prawidłowego funkcjonowania.
Starorzecza, oprócz przyrodniczej, mogą pełnić i pełnią także inne funkcje, ważne ze społecznego punktu
widzenia:
• stanowią atrakcyjny element krajobrazu
• są miejscem odpoczynku i rekreacji (wędkarstwo)
• mogą być wykorzystane dla edukacji przyrodniczej, ekologicznej, a nawet historycznej (wzdłuż starorzeczy Wisły przebiega historyczna granica pomiędzy Śląskiem a Małopolską, dziś woj. małopol2
•
skiego i śląskiego)
mogą też być miejscem realizacji projektów w ramach czynnej ochrony przyrody.
Przez ostatnich kilkadziesiąt lat człowiek stopniowo odwracał się od coraz bardziej zanieczyszczonej Wisły.
Dzięki realizacji projektu trend ten zostanie odwrócony, a opracowany Program rewitalizacji górnej Wisły
wskaże działania jakie należy podjąć aby przywrócić Wisłę społeczeństwu przy zachowaniu jej walorów
przyrodniczych.
Realizacja projektu spowoduje m.in.:
• zachowanie i wzrost bioróżnorodności starorzeczy Wisły popularyzacja walorów przyrodniczych starorzeczy i idei ich ochrony
• wzrost zainteresowania doliną Wisły jako miejscem rekreacji, „powrót człowieka nad Wisłę"
• promocję Wisły jako ważnej ostoi przyrody i korytarza ekologicznego,
• uświadomienie społeczeństwu konieczności jego ochrony
Przewidywane działania
W ramach projektu przewidujemy podjęcie kompleksowych działań, które przyczynią się do odnowienia i
zachowania walorów starorzeczy, wzmocnienia ich ww. funkcji. Będą to działania inwestycyjne, prawne,
edukacyjne, informacyjne i promocyjne. W szczególności przewidujemy:
• szczegółową waloryzację przyrodniczą dol. Wisły, w tym starorzeczy, i terenów przyległych łącznie z
planami ochrony
• renowację i rewitalizację co najmniej 15 starorzeczy
• zagospodarowanie gruntów pod starorzeczami i w ich bezpośrednim sąsiedztwie w celu zapewnienia
ich trwałej ochrony i stworzenia stref buforowych (ochrona przed spływem zanieczyszczeń)
• obsadzenie wybranych starorzeczy drzewami, np. wierzbami „głowiastymi”, lub uzupełnienie nasadzeń (przywrócenie ich tradycyjnej formy, stworzenie siedlisk dla ptaków)
• przesiedlenie/reintrodukcję gatunków wodno-błotnych, w szczególności zagrożonych wyginięciem kotewki orzecha wodnego i grzybieńczyka wodnego (w uzgodnieniu z Głównym Konserwatorem
Przyrody)
• stworzenie ścieżek edukacyjnych i punktów obserwacyjnych/wypoczynkowych w rejonie wybranych
starorzeczy
• umieszczenie w rejonie starorzeczy wzdłuż Wiślanej Trasy Rowerowej tablic informacyjnych opisujących ich walory, powstanie nowego produktu turystycznego – „szlaku starorzeczy”
• wydanie przewodnika przyrodniczo-krajoznawczego Wiślanej Trasy Rowerowej i „szlaku starorzeczy” opisującego m.in. walory starorzeczy i przyrodę doliny Wisły w Małopolsce
• opracowanie i wydanie albumu „dolina Wisły w Małopolsce” oraz strony www i folderu promujących projekt
• opracowanie i prezentację w gminach położonych wzdłuż Wisły ruchomej wystawy na temat walorów przyrodniczych doliny górnej Wisły, w szczególności starorzeczy
• przeprowadzenie prelekcji, warsztatów oraz wycieczek studyjnych nt. walorów przyrodniczych starorzeczy (uczestnikami będą nauczyciele, przedstawiciele mediów, działacze społeczni, uczniowie,
młodzież)
• zakup krypy lub galara (rekonstrukcji historycznej łodzi pływającej po Wiśle) do prowadzenia zajęć
edukacyjnych i promocji projektu
• organizację międzyszkolnego konkursu nt. walorów przyrodniczych doliny Wisły
• nakręcenie filmów nt. walorów przyrodniczych starorzeczy i doliny górnej Wisły (roboczy tytuł „Małopolski Przełom Wisły”) oraz problematyki zagospodarowania i ochrony przeciwpowodziowej doliny Wisły (roboczy tytuł „Nie zabierajmy Wiśle przestrzeni”)
• monitoring przeprowadzonych działań we współpracy z lokalnymi szkołami i organizacjami (koła
wędkarskie, pszczelarze itp.), powołanie społecznych opiekunów starorzeczy
• opracowanie, we współpracy z samorządami gmin położonych nad Wisłą i innymi zainteresowanymi
podmiotami, programu rewitalizacji górnej Wisły
• organizację konferencji – inaugurującej oraz podsumowującej projekt i promującej jego wyniki
• organizację premier filmów.
3
Galara na Wiśle pod Tyńcem
Podstawy formalne projektu
Starorzecza są siedliskiem priorytetowym wg załącznika dyrektywy siedliskowej (kod 3150-2 Eutroficzne
starorzecza i drobne zbiorniki wodne) i powinny podlegać szczególnej ochronie.
Konieczność ochrony starorzeczy i realizacji niniejszego projektu wynika także z zapisów Krajowej Strategii
Ochrony i Umiarkowanego Użytkowania Różnorodności Biologicznej, której działanie 69 przewiduje: Wdrażanie programów zwiększania retencji zlewni oraz denaturalizacji układów hydrologicznych, obejmujących
m.in. przywracanie naturalnych starorzeczy, odtwarzanie zanikłych oczek wodnych. Jest też zgodne z jej zasadniczymi celami:
• Ochrona gatunków o zagrożonych pulach genowych wymagających przedsięwzięć ochronnych w
skali kraju i poszczególnych regionów.
• Odtworzenie i ochrona sieci korytarzy ekologicznych (leśnych, rzecznych i innych) zapewniających
wymianę genów pomiędzy różnymi populacjami
lokalnymi.
• Ochrona ex situ rodzimych zagrożonych gatunków roślin i zwierząt.
• Ochrona ginących gatunków roślin i zwierząt, z uwzględnieniem ich regionalnej zmienności.
• Zatrzymanie procesu zmniejszania się zasobów pospolitszych gatunków, reagujących na antropogeniczne zmiany środowiska.
• Ochrona gatunków kluczowych w różnych typach ekosystemów.
Strategia Ochrony Obszarów Wodno-Błotnych w Polsce wraz z Planem Działań (na lata 2006 . 2013) wskazuje, że w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów
siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie (Dz. U. Nr 92, póz. 1029) wymienia się liczne siedliska
wodno-błotne, takie jak: łąki podmorskie, płytkie ujścia rzek, laguny, solniska, starorzecza, zalewane muliste
brzegi rzek, torfowiska wysokie, przejściowe i trzęsawiska oraz łęgi i olsy. Intencją stanowiącego prawo było
wskazanie, że wymienione siedliska mają priorytet w szczególnej ochronie i powinny być obejmowane różnymi jej formami ochrony, zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody. Ponadto Strategia wyznacza szereg celów, z których istotna grupa będzie realizowana przez niniejszy projekt, w szczególności:
• przeprowadzenie i stałe aktualizowanie inwentaryzacji i waloryzacji obszarów wodnobłotnych
• ustalenie obszarów szczególnie cennych (z powodu rzadkości występowania określonego typu ekosystemów zbiorowisk i gatunków lub szczególnie wysokiego uwodnienia) które należy chronić lub
renaturyzować
4
prowadzenie działań czynnej ochrony obszarów wodno-błotnych także poza obszarami objętymi formalną ochroną
• uświadamianie decydentom i społecznościom lokalnym wartości obszarów wodnych i błotnych oraz
konieczności ich ochrony
• wykształcenie u właścicieli cennych przyrodniczo obszarów wodno-błotnych poczucia dumy z tytułu
ich posiadania i świadomej ochrony szczególnie w kontekście możliwości rozwijania agroturystyki
• rozwój eko- i agroturystyki korzystającej z walorów ekosystemów wodno-błotnych
• wypracowanie i upowszechnienie dobrych praktyk w zakresie turystycznego udostępnienia tych terenów i łączenia turystyki z poznawaniem przyrody
• zainteresowanie społeczeństwa (wszystkie grupy wiekowe) osobliwościami przyrody ekosystemów
wodno-błotnych rozbudowa słabo rozwiniętych dotychczas kierunków edukacji
• wspieranie wszelkiej aktywności obywatelskiej i lokalnej dotyczącej ochrony obszarów wodnobłotnych lub ich elementów inwentaryzacja przyrodnicza i badanie roli ekologicznej obszarów wodnych i błotnych; opracowanie dokumentacji dla tworzenia obszarów chronionych.
Natomiast Program Ochrony Środowiska Województwa Małopolskiego na lata 2007-2014 jako jeden z głównych celów określa „Ochronę dolin rzecznych a także potoków i mniejszych cieków wodnych, jako korytarzy
migracyjnych zwierząt" i stwierdza, że „zachowanie korytarzy ekologicznych jest niezbędnym warunkiem
utrzymania wysokiej różnorodności biologicznej naszego regionu.
•
Czas trwania projektu: 3 lata (2012-2015)
Projekt jest współfinansowany przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi
krajami członkowskimi Unii Europejskiej.
5