Iwona Wowro NIEMIECKIE CZASOWNIKI Z

Iwona Wowro
NIEMIECKIE CZASOWNIKI Z PRZEDROSTKIEM WEG- ORAZ ICH POLSKIE
ODPOWIEDNIKI
Głównym celem mojej rozprawy doktorskiej jest opis niemieckich czasowników z przedrostkiem
weg- oraz ich polskich odpowiedników. Na samym wst pie nale y podkre li fakt, e powy sze
czasowniki nie były dotychczas przedmiotem jakiejkolwiek analizy j zykoznawczej zarówno w znanej
mi niemieckiej jak i polskiej literaturze przedmiotu. W dost pnej literaturze wspomina si wprawdzie
w sposób do
pobie ny o tej grupie czasowników; nie podejmuje si jednak próby ich opisu. O
czasownikach tych wspominaj
Fleischer/Barz (1995; 300, 318) przy omawianiu zło e
czasownikowych, których pierwszym elementem jest przysłówek oraz Harnisch (1982; 111) –
omawiaj c status przedrostka w konstrukcjach słowotwórczych.
Dziwi tak e fakt stosunkowo du ej rozbie no ci co do podawanej ilo ci tej grupy czasowników w
ródłach leksykograficznych, np.: słownik Langenscheidta (1993) podaje 73 czasowniki z
przedrostkiem weg-, słownik Wahriga (1989) zawiera 63 czasowniki a Duden – Deutsches
Universalwörterbuch (1996) 121. Przedmiotem niniejszej analizy jest korpus 241 czasowników.
Rozbie no ci te mo na wytłumaczy
faktem, i
badany model słowotwórczy jest bardzo
produktywny, co oznacza, e w zale no ci od potrzeb komunikacyjnych nieustannie tworzone mog
by
nowe leksemy z przedrostkiem weg-. Czasowniki te z uwagi na przejrzysto
struktury
powierzchniowej i jednoczesne -tak dla nich charakterystyczne zag szczenie tre ci- s wyrazem
ekonomii j zkowej.
Niniejsza praca jest zatem jedn
z pierwszych prób
analizy niemieckich czasowników z
przedrostkiem weg- w aspekcie morfologicznym, semantycznym i konfrontatywnym.
Praca składa si z czterech głównych rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiony został stan
bada w zakresie słowotwórstwa czasownikowego. Celem tego rozdziału była prezentacja ró nych
mo liwo ci postrzegania i badania konstrukcji słowotwórczych ze szczególnym uwzgl dnieniem
konstrukcji czasownikowych. W badaniach czysto historycznych poczyniono pierwsze kroki na
drodze oddzielenia słowotwórstwa od fleksji oraz wskazano na konieczno
odr bnego traktowania
zjawiska słowotwórstwa (np. H. Paul). Henzen - przedstawiciel analizy historycznej- jako pierwszy
wydzielił prefiksacj z kategorii kompozycji i usytuował j pomi dzy kompozycj a derywacj .
Podobnie jak w badaniach historycznych tak i w tradycyjnym strukturalizmie pomini ty został
całkowicie
semantyczny aspekt opisu konstrukcji słowotwórczych, wynikaj cy z niemo no ci
precyzyjnego zdefiniowania poj cia znaczenia. Wykluczenie z analiz aspektu semantycznego i
1
ograniczenie opisu konstrukcji słowotwórczych tylko do płaszczyzny morfologicznej było powodem
tego, e podej cie strukturalistyczne mogło tylko w małym stopniu przyczyni si do dalszych bada
nad słowotwórstwem.
W gramatyce generatywnej uznano wprawdzie konieczno
prowadzenia bada
nad stron
znaczeniow przy opisie konstrukcji słowotwórczych; opis konstrukcji słowotwórczych w ramach
gramatyki generatywnej polegał jednak w przewa aj cej mierze na syntaktycznym opisie struktur
gł bokich danej konstrukcji przy pomocy reguł transformacyjnych wyst puj cych w formie
syntaktycznych struktur powierzchniowych. Uznano, e przy pomocy struktury powierzchniowej
wydobyte zostaj
ukryte komponenty znaczeniowe zawarte w strukturze gł bokiej. Generatywna
analiza konstrukcji słowotwórczych przy zastosowaniu reguł transformacyjnych nie była jednak w
stanie opisa takich zjawisk lub przypadków jak idiosynkrazje czy te konstrukcje zleksykalizowane.
Ponadto podej cie generatywne nie daje odpowiedzi na pytania zwi zane z produktywno ci
i
akceptacj tworzonych konstrukcji oraz nie analizuje procedur, na których podstawie tworzone s
parafrazy dla eksplikacji struktur gł bokich.
W ramach tego kierunku bada wskazano na niejako podwójny wymiar słowotwórstwa, które mo e
by rozumiane jako proces lub jako inwentarz czyli zasób istniej cych słów. To rozgraniczenie
poci gn ło za sob dwie mo liwo ci opisu produktów procesu słowotwórczego, a mianowicie opis
syntaktyczny lub leksykalistyczny. Typowy dla analizy transformacyjnej opis stricte syntaktyczny nie
miał zastosowania przy opisie konstrukcji zidiomatyzowanych. W zwi zku z tym niektórzy badacze
/Kürschner, Kastovsky i inni/ postulowali analiz leksykalistyczn tego typu konstrukcji. Mo na wi c
pokusi si o stwierdzenie, e analiza leksykalistyczna wyrosła z pewnych braków lub niemo no ci
adekwatnego
opisu
niektórych
transformacjonalistycznego.
konstrukcji
słowotwórczych
w
ramach
podej cia
Podej cie leksykalistyczne cechuje przede wszystkim oddzielenie
słowotwórstwa od składni, aczkolwiek leksykali ci zauwa ali pewne zwi zki istniej ce mi dzy
strukturami syntaktycznymi a konstrukcjami słowotwórczymi; nie traktowali ich
podstawowe
i
najwa niejsze.
W
ramach
metody
leksykalistycznej
przy
jednak za
pomocy
reguł
redundancyjnych opisywane i precyzowane były pewne regularno ci wła ciwe konstrukcjom
słowotwórczym. Leksemy zło one wł czane były do słownika tylko z takimi informacjami, które nie
zawierały si w odpowiadaj cych im leksemach prymarnych. Przewaga tej koncepcji w stosunku do
metody transformacjonalistycznej polega na tym, i w słowniku zawarte zostały zarówno informacje o
regularno ciach
-przy pomocy reguł redundancyjnych-
oraz o nieregularno ciach, które były
zaznaczane jako odr bne lub dodatkowe informacje przy danym ha le słownikowym.
Jeszcze inn mo liwo
opisu konstrukcji słowotwórczych dostarcza podej cie kognitywne, którego
celem jest opis procesów mentalnych kieruj cych produkcj
tudzie
recepcj
i dekodowaniem
znaczenia leksemów zło onych. Według metody kognitywnej tworzenie wyrazów zło onych jest
kompleksowym procesem podlegaj cym pewnym regułom oraz polegaj cym na wzajemnym
2
kombinowaniu
ze
syntaktycznych
i
sob
tzw.
planów
stylistycznych,
morfologicznych,
które
umo liwiaj
leksykalnych,
stosunkowo
syntagmatycznych,
szybkie
dekodowanie
informacji/znacze . Wzajemna relacja pomi dzy znaczeniem a jego referentem jest determinowana
czynnikami pragmatycznymi; znaczenie powstaje dopiero w konkretnej sytuacji j zykowej i jest tylko
cz ci wszystkich mo liwych znacze danego leksemu. To konkretne –w danej sytuacji j zykowej
aktywowane-
znaczenie nazywane jest konceptem /Wortkonzept/.
W ramach kognitywizmu
słowotwórstwo widzie nale y wi c jako tworzenie konceptów na podstawie zmagazynowanej w
formie reprezentacji wiedzy.
Poniewa
adna z tych metod analizy nie była w stanie zadawalaj co odda i opisa kompleksowego
charakteru konstrukcji słowotwórczych jak równie
lingwistyce, wielu naukowców reprezentuje pogl d, i
ostatecznie usytuowa
słowotwórstwa w
słowotwórstwo zawiera si
zarówno w
obszarze składni jak i leksyki. Jest ono inaczej mówi c swoist syntez ró norodnych rodków wyrazu
obejmuj c tak e wszelkie problemy zwi zane z semantyk (Naumann; 1986). Kompleksowo
morfologiczna i semantyczna konstrukcji słowotwórczych oraz ich podło e syntaktyczne
uniemo liwia ich jednoznaczne przyporz dkowanie jednej tylko dziedzinie nauki. Według wielu
badaczy /np. Holly, 1985, Rickheit, 1993/ zjawisko słowotwórstwa jest zbyt zło one /heterogeniczne/,
aby wszystkie aspekty zwi zane z tworzeniem wyrazów i ich u yciem sprowadza do jednej tylko
teorii j zykoznawczej lub dziedziny wiedzy.
W rozdziale morfologicznym przedstawione zostały najwa niejsze rodzaje słowotwórstwa
czasownikowego.
Przedyskutowany
został
tak e
problem
statusu
tzw.
składnika/komponentu czasownikowych konstrukcji słowotwórczych. Wykazano,
literaturze przedmiotu panuje du a rozbie no
pierwszego
e w dost pnej
terminologiczna, czego wynikiem jest niemo no
ostatecznego i adekwatnego przyporz dkowania i nazwania konstrukcji czasownikowych z weg-.
Mog
one by
traktowane jako zło enia z przysłówkiem lub jako konstrukcje prefiksalne z
przedrostkiem, prefiksoidem /Halbpräfix/, partykuł , partykuł
ruchom
/bewegliche Partikel/, z
elementem mog cym dystansowa si od czasownika /distanzierbares Element/ lub jako konstrukcje z
tzw. Präverb lub Verbzusatz.
W obliczu tak zró nicowanego nazewnictwa w pracy niniejszej przyznano czasownikom z weg- status
konstrukcji prefiksalnych, których
pierwszy element –nazywany prefiksem- reprezentowany jest
przez przysłówek. Powołano si przy tym na stwierdzenie Harnischa (1982), i nazwa prefiks słu y
jedynie podkre leniu funkcji preverbalnej spełnianej przez wszystkie elementy stoj ce na pierwszym
miejscu konstrukcji czasownikowej.
W rozdziale tym zbadana została tak e motywacja morfologiczna tej grupy czasowników. Analiza ich
motywacji wykazała, e wi kszo
badanych czasowników posiada proste podstawy czasownikowe.
W całym korpusie badanych czasowników znajduj si jednak i takie, które wykazuj po redni
motywacj do rzeczowników rodzimych (wegarbeiten – Arbeit, wegfischen – Fisch, wegblicken –
3
Blick) jak równie
do rzeczowników pochodzenia obcego
(wegtransportieren – Transport,
wegdekretieren - Dekret, wegfusionieren – Fusion) .
Produktywno
i akceptacja tej grupy czasowników w tekstach jest stosunkowo wysoka, chocia nie
wszystkie czasowniki z weg- s cz sto u ywane (np. wegdekretieren, wegbinden, wegscheiden).
W rozdziale semantycznym wnikliwej analizie poddana została struktura semantyczna tej grupy
czasowników. Wykazano, e znaczenie realizowane przez czasowniki z przedrostkiem weg- nie jest
sum
znacze
przedrostka i podstawy lecz wychodzi poza t
relacj . W wielu przypadkach
stwierdzono tak e wyst powanie presupozycji leksykalnych. Przy pomocy utworzonych parafraz
/eksplikacji (Grzegorczykowa) wydzielonych zostało 10 głównych grup semantycznych:
1. czasownik z weg- wyra a zabieranie/usuwanie z pierwotnego miejsca przy pomocy jakiego
instrumentu – wegkarren, wegschaufeln, wegharken, wegfegen. Do grupy tej nale
czasowniki, które oznaczaj
tak e
usuwanie przedmiotu poprzez jego oddzielenie od cało ci –
wegmeißeln, wegfeilen, wegschneiden, weghauen.
2. Czasownik z przedrostkiem weg- wyra a gwałtowne zniszczenie przedmiotu akcji – wegreißen,
wegfetzen
3. Czasownik z przedrostkiem weg- wyra a przemieszczenie przedmiotu lub osoby na inne miejsce –
weghängen, weglegen, wegstellen, wegwälzen, wegführen
4. Czasownik z weg- wyra a całkowite usuwanie – wegkratzen, wegwischen, wegfiltern, wegmähen,
wegscheuern, wegtherapieren.
5. Czasownik z przedrostkiem weg- wyra a oddalanie si z pierwotnego miejsca – weggehen,
wegfahren, wegfliegen, weglaufen
6. Czasownik z przedrostkiem weg- wyra a pozyskanie czego dla siebie, co przeznaczone było dla
kogo innego – wegheiraten, wegengagieren, wegwerben, wegweiden
7. Czasownik z weg- wyra a ch
usuni cia/zlikwidowania czego , co istnieje poprzez
operacje/działania mentalno – verbalne – wegleugnen, wegdiskutieren, wegdenken
8. Czasownik z weg- wyra a patrzenie w innym kierunku lub zmian dotychczasowej pozycji –
wegsehen, wegzucken, wegblicken
9. Czasownik z weg- oznacza odsuni cie czego /kogo
od siebie –wegweisen, wegstoßen,
wegwedeln
10. Czasownik z przedrostkiem weg- wyra a odwiedzenie lub powstrzymanie kogo od czego -–
weglenken, weglocken, wegstören
W ramach tego rozdziału zanalizowano tak e relacje synonimiczne czasowników z przedrostkiem
weg- oraz innych rodków wyrazu. Stwierdzono, e czasowniki z weg- oznaczaj ce oddalanie si z
pierwotnego miejsca mog by zast pione czasownikami z fort- i davon- (np. weggehen = fortgehen,
davongehen) bez istotnej ró nicy znaczeniowej. Ró nica taka pojawia si natomiast w przypadku
4
zast pienia czasowników z weg- konstrukcjami z los- . O ile czasowniki z weg- oznaczaj tylko
oddalanie si z pierwotnego miejsca, konstrukcje z los- implikuj pocz tek akcji lub te ch
realizacji
jakiego zamiaru, np. Ich muß einkaufen. Ich gehe los. a nie: Ich muß einkaufen. Ich gehe weg.
Analiza semantyczna wykazała, e niemieckie czasowniki z przedrostkiem weg- cechuje bardzo
bogata struktura semantyczna oraz du e zag szczenie tre ci. Zawieraj
one wiele ukrytych
komponentów znaczeniowych oraz presupozycji, które dekodowane s dopiero przy zastosowaniu
syntaktycznych parafraz. Czasowniki te presuponuj miejsce docelowe akcji, które w zdaniach z tymi
czasownikami nie mo e by wyra one explicite. Nie mo na powiedzie : Er hat den Sand in den
Garten weggekarrt. Poniewa czasownik z weg- blokuje specyfikacj miejsca docelowego. Eliminuj c
przedrostek weg-, specyfikacja taka jest mo liwa: Er hat den Sand in den Garten gekarrt.
Celem rozdziału konfrontatywnego było ustalenie form polskich ekwiwalentów dla niemieckich
czasowników z przedrostkiem weg-. Konfrontacja polegała na analizie polskich odpowiedników w
ramach wydzielonych grup semantycznych. W obr bie tych
głównych grup wydzielone zostały
podgrupy, których kryterium powstania była struktura morfologiczna polskich ekwiwalentów.
Przeprowadzona analiza porównawcza wykazała, e wi kszo
czasowników z przedrostkiem weg-
(bo a 164 spo ród 241) niemieckich
mo e by tłumaczona na j. polski przy pomocy polskich
czasowników prefiksalnych. Najcz stszymi przedrostkami po stronie polskiej s : od- (58), z-, s- (53),
wy- (43) i prze- (10). adnych trudno ci przy oddawaniu tre ci niemieckich czasowników z weg- nie
stwierdzono w przypadku tych leksemów, przy których w obydwu j zykach zachowana jest
ekwiwalencja semantyczna podstaw np.: weglegen – odło y , przeło y , wegschwimmen – odpłyn ,
wypłyn , weggehen – odej , wegtragen – wynie . Wiele czasowników z przedrostkiem weg- musi
by oddana w j. polskim przy pomocy polskiego czasownika z przedrostkiem oraz okolicznika
sposobu, np.: wegrudern – odpłyn
wiosłuj c, wegschnippen – zrzuci pstrykaj c palcami.
Wi ksze trudno ci pojawiaj si natomiast przy takich czasownikach, przy których stwierdzony został
brak ekwiwalencji semantycznej podstaw: wegfalttern – odfrun , wegkriegen – odci gn ,
przesun , wywabi , wegtun – odło y , usun . Jak wida , powy szym czasownikom w zale no ci od
kontekstu, odpowiadaj ró ne ekwiwalenty po stronie polskiej. Z najwi kszymi trudno ciami przy
tłumaczeniu na j. polski mamy do czynienia w przypadku takich czasowników z przedrostkiem weg-,
które musz by tłumaczone przy pomocy całej frazy dla oddania pełni ich zag szczonej tre ci.
Przykładami takich czasowników s np.: wegekeln/weggraulen – zachowywa si zniech caj co w
stosunku do innych osób, wynikiem czego jest ich odej cie, wegtherapieren – zlikwidowa przez
zastosownanie jakiej terapii, wegzüchten – zlikwidowa przez odpowiedni hodowl , wegleugnen –
wyeliminowa co wypieraj c si tego lub kłami c.
Problemów
przysparzaj
tak e
czasowniki,
których
znaczenia
w
danym
kontek cie
s
zleksykalizowane. Przykładem takiego czasownika jest weghaben. Jego tłumaczenie na j. polski jest
całkowicie uzale nione od kontekstu, np.;
5
Er hat die Grippe weg – Nabawił si grypy.
Sie hat den Fleck weg. – Wreszcie wywabiła t plam .
Er hat einen Hammer weg – On jest niespełna rozumu.
In Physik hat er was weg. – On zna si na fizyce.
Diese Theorie habe ich jetzt weg. – Poj łam t teori .
W całym korpusie niemieckich czasowników z przedrostkiem weg- znajduj si tak e czasowniki
polisemantyczne, np.; wegschleifen – powlec za sob , zeszlifowa , wegsteueren – zmieni kurs ,
zabra przez ci gni cie podatku, wegheiraten – sprz tn
wyj
za m
sprzed nosa po lubiaj c kogo , o eni si /
i wyjecha .
Generalnie stwierdzi nale y, e niemieckie czasowniki z przedrostkiem weg- stanowi niezwykle
ciekawy przedmiot analizy j zykoznawczej. Dotychczas nie zostały one dokładniej zbadane, chocia
cz sto wyst puj w codziennej komunikacji j zykowej. Powodem ich cz stego wyst powania jest
zapewne zdolno
kumulowania tre ci, co znacznie upraszcza struktur powierzchniow wypowiedzi i
jest jednocze nie oznak ekonomii j zyka.
Niniejsza rozprawa jest jedn z pierwszych prób ich analizy i dlatego obarczona jest zapewne
pewnymi niedoci gni ciami, wynikaj cymi z niemo no ci odniesienia si
do innych analiz.
Czasowniki te wymagaj dalszych bada semantyczno-syntaktycznych jak równie analizy tak cz sto
wyst puj cych znacze przeno nych. Badania tego rodzaju byłyby celowe, poniewa z pewno ci
pomogłyby rozbudowa do
skromny zapis słownikowy tej grupy czasowników oraz przyczyniłyby
si do ich popularyzacji oraz cz stszego i wiadomego ich u ywania przez Polaków.
6