docdoświadczenia w obszarze technologii i praktyki
download 
Reklamacja Transkrypt
doświadczenia w obszarze technologii i praktyki
INSPIRUJĄCE OPOWIEŚCI Z EKOWIOSEK: DOŚWIADCZENIA W OBSZARZE TECHNOLOGII I PRAKTYKI EKOLOGICZNEJ W podręczniku tym przedstawiono wybrane twórcze rozwiązania ekologiczne, opisane przez mieszkańców ekowiosek, żyjących na obszarach wokół regionu Morza Bałtyckiego. Prezentowane przykłady rozwiązań odnoszą się do problemów planowania, budownictwa, zastosowań energetycznych, gospodarki odpadami i ściekami sanitarnymi, recyklingu, kompostowania, produkcji żywności, transportu i komunikacji. Mamy nadzieję, że tą drogą zainspirujemy ludzi życzliwych idei ekowiosek, a także tych czytelników, którzy chcieliby dowiedzieć się czegoś więcej o różnych możliwościach życia z respektem dla ekologii. INSPIRUJĄCE OPOWIEŚCI Z EKOWIOSEK DOŚWIADCZENIA W OBSZARZE TECHNOLOGII I PRAKTYKI EKOLOGICZNEJ INSPIRUJĄCE OPOWIEŚCI Z EKOWIOSEK: DOŚWIADCZENIA W OBSZARZE TECHNOLOGII I PRAKTYKI EKOLOGICZNEJ Inspirujące opowieści z ekowiosek: doświadczenia w obszarze technologii i praktyki ekologicznej Redakcja: Ansa Palojärvi, Jarkko Pyysiäinen i Mia Saloranta Tłumaczenie z języka angielskiego. Tytuł oryginalny publikacji: Inspiring stories from ecovillages: Experiences with ecological technologies and practices Ilustracje: Steven Porter Podręcznik jest również dostępny w językach: szwedzkim, fińskim, łotewskim, litewskim i angielskim. Bezpłatny egzemplarz próbny można uzyskać na stronie internetowej: www.balticecovillages.eu. ISBN 978-609-8080-77-3 Wydrukowano na Litwie 2013 Part-financed by the European Union (ERDF) 2 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA............................................................................................................................ 5 WSTĘP....................................................................................................................................... 6 W poszukiwaniu bardziej zrównoważonego stylu życia....................................................... 6 Zrównoważone rozwiązania stosowane w ekowioskach nadbałtyckich.............................. 6 Przewodnik po podręczniku: zainspiruj się!......................................................................... 7 OPIS EKOWIOSEK...................................................................................................................... 8 Finlandia.............................................................................................................................. 8 Wspólnotowa Wieś Kangasala....................................................................................... 8 Ekowioska Keuruu.......................................................................................................... 8 Ekowioska Vihti.............................................................................................................. 9 Niemcy................................................................................................................................. 9 Społeczność ZEGG (Zentrum für experimentelle Gesellschafts-Gestaltung).................. 9 Łotwa................................................................................................................................. 10 Camphill Rozkalni......................................................................................................... 10 Ekowioska „Dziesmas” (Piosenki)................................................................................. 10 Ekowioska Zając i inne zwierzęta (Zakis un Citi Zveri).................................................. 11 Eko-społeczność Jaunpiebalga..................................................................................... 11 Litwa.................................................................................................................................. 12 Ekowioska niedaleko Vepriai........................................................................................ 12 Ekowioska Šventasodis................................................................................................. 12 Ekoosada Voskonys...................................................................................................... 13 Polska................................................................................................................................. 13 Lokalna Alternatywna Społeczność.............................................................................. 13 Rosja.................................................................................................................................. 14 Ekowioska Wielki Kamień............................................................................................. 14 Ekowioska Grishino...................................................................................................... 14 Ekowioska Nevoecoville............................................................................................... 15 Szwecja.............................................................................................................................. 15 Farma i ekowioska Charlottendal................................................................................. 15 Ekowioska Kampetorp.................................................................................................. 16 Permakulturowa ekowioska Suderbyn......................................................................... 16 PLANOWANIE I PROJEKTOWANIE TERENU EKOWIOSKI......................................................... 17 „Naszkicuj i dopasuj” – metoda planowania przestrzeni stosowana w ekowiosce, planowanie eko-terenu...................................................................................................... 18 Planowanie ekowioski zgodnie z zasadami permakultury................................................. 20 BUDOWNICTWO..................................................................................................................... 24 Domy ze słomy................................................................................................................... 25 Domek rotunda z kostek słomianych................................................................................. 29 Domy kopuły – przykłady korzyści..................................................................................... 31 Podłoga z gliny................................................................................................................... 32 Zielony dach z mchu.......................................................................................................... 35 Tradycyjne malowanie naturalne....................................................................................... 37 Technologia modyfikacji: izolacja obwodowa ze szkła piankowego i włókien celulozowych na ściany oraz dach..................................................................................... 39 Wykorzystywanie ekologicznych materiałów budowlanych.............................................. 41 Solarny prysznic ogrodowy................................................................................................ 43 Fińska sauna...................................................................................................................... 45 3 ENERGIA – ROZWIĄZANIA DLA GOSPODARSTW DOMOWYCH I CAŁYCH OSAD................... 47 System kominkowy o niskiej emisji magazynujący ciepło.................................................. 47 Życie bez elektryczności..................................................................................................... 51 System sieci energetycznej bez sieci wysokiego napięcia.................................................. 53 Produkowanie i sprzedawanie energii słonecznej do sieci energetycznej......................... 55 Efektywne ogrzewanie wody i domów, elektryczność z odnawialnych źródeł energii....... 57 ZARZĄDZANIE ŚCIEKAMI........................................................................................................ 60 Sztuczne bagno – system oczyszczania ścieków w ekowiosce........................................... 61 Naturalna biologiczna oczyszczalnia ścieków dla pojedynczego gospodarstwa domowego......................................................................................................................... 61 Bagno i formy przepływu wody w zarządzaniu ściekami................................................... 66 TOALETY SUCHE...................................................................................................................... 69 Toalety suche wewnątrz pomieszczeń – popularny system na wsi.................................... 69 Pisuar biowęglowy............................................................................................................. 73 KOMPOSTOWANIE, RECYKLING i EKOLOGICZNE ZASTOSOWANIE........................................ 75 Zdrowa rekultywacja gleby................................................................................................ 75 Produkcja próchnicy za pomocą kompostu z wykorzystaniem dżdżownic......................... 78 Efektywne mikroorganizmy (EM) – mikrobiologiczne produkty potrzebne dla zrównoważonego stylu życia.............................................................................................. 82 Sortowanie odpadów, recykling materiałów i „przestrzeń wymiany“............................... 83 Naturalne ekologiczne detergenty: ług robiony z popiołu................................................. 86 PRODUKCJA ŻYWNOŚCI.......................................................................................................... 89 Naturalne rolnictwo........................................................................................................... 90 Wczesna faza permakulturowego ogrodu leśnego............................................................ 91 Mulczowanie...................................................................................................................... 94 Uprawa ziemniaków pod sianem....................................................................................... 96 Przechowywanie i konserwowanie żywności..................................................................... 98 Ivan Chai – sfermentowana herbata ziołowa z dzikich wierzbownic (Epilobium angustifolium).................................................................................................. 99 Mniszek – przepisy z zapomnianą, aczkolwiek bogatą w składniki odżywcze rośliną łąkową.................................................................................................. 102 TRANSPORT I DOJAZD DO PRACY......................................................................................... 106 Wspólne przejazdy........................................................................................................... 106 PODSUMOWANIE: DWA PRZYKŁADY KOMPLEKSOWEGO PROJEKTOWANIA EKOWIOSKI.............................................................................................. 111 Projektowanie zrównoważonego gospodarstwa domowego jednej rodziny................... 111 Ekologiczna koncepcja wioski wspólnotowej Kangasala.................................................. 115 KRAJOWE I REGIONALNE SIECI EKOWIOSEK W REGIONIE MORZA BAŁTYCKIEGO.............. 119 Sieci krajowe.................................................................................................................... 119 Sieci regionalne................................................................................................................ 119 4 PRZEDMOWA Niniejsza publikacja, zatytułowana „Inspirujące historie z ekowiosek: eko-technologie i praktyki”, jest jednym z trzech podręczników opartych na studiach przypadków, które stanowią główny rezultat projektu „Ekowioski dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich”. Cel projektu to wspieranie rozwoju idei ekowioski jako bardziej zrównoważonego sposobu życia ludzi na terenach wiejskich w obszarze Morza Bałtyckiego. W projekcie udział wzięli partnerzy z Litwy (lider projektu), Łotwy, Finlandii, Polski i Szwecji. Dodatkowo projekt zaangażował partnerów stowarzyszonych z Białorusi, Finlandii, Niemiec, Rosji i Szwecji. Okres realizacji projektu przypadł na lata 2010–2013. Główne rezultaty projektu obejmują trzy podręczniki oparte na studiach przypadków z ekowiosek leżących w regionie Morza Bałtyckiego. Niniejsze opracowanie przedstawia praktyki eko-osadnictwa oraz technologie przyjazne środowisku. Dwa pozostałe podręczniki skupiają się na procesie tworzenia ekowioski i jej zarządzaniu, jak również poruszają tematy biznesu ekologicznego w społecznościach ekowioskowych. Kolejnymi kluczowymi efektami prac partnerów projektu są: wirtualne narzędzie do oceny zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego ekowiosek (patrz – http://www.balticecovillages.eu/pl/test-zrownowazonego-rozwoju); platforma Ecovillage road w regionie Morza Bałtyckiego (patrz – http://www.ecovillageroad.eu/) oraz rekomendacje dla polityków w zakresie właściwego rozwoju ekowiosek. Wiele osób pracowało nad treścią zawartą na stronach niniejszego podręcznika. Projekt objął duży i zróżnicowany obszar ekspertyzy ekologicznej, w tym badaczy, krajowe sieci ekowioskowe i mieszkańców ekowiosek. Jako redaktorzy tego podręcznika wyrażamy naszą wdzięczność, jednocześnie dziękując wszystkim mieszkańcom ekowiosek oraz ekspertom, którzy tak chętnie dzielili się swoimi doświadczeniami w zakresie eko-technologii i praktyk zarówno jako autorzy swoich historii, jak i informatorzy lub osoby udzielające wywiadu. Dziękujemy także autorom studiów przypadków z krajów partnerskich, którzy mają swój wkład w przygotowaniu niniejszego podręcznika. Za treści studiów przypadków i historii zawartych w podręczniku odpowiedzialni są jedynie ich autorzy. Treści te odzwierciedlają ich doświadczenia i opinie. Studia przypadków i historie nie służą jako specyfikacje techniczne szczegółowo opisujące sposób instalowania lub stosowania danej technologii czy praktyki. Są jedynie ilustracją i inspiracją. Dlatego też, mimo że autorzy zawartych tu informacji wierzą, że są one rzetelne, nie ma gwarancji ich dokładności i doskonałości. Wyrażamy swoją wdzięczność za finansowe wsparcie, jakie otrzymaliśmy z Unii Europejskiej (Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego oraz Europejski Instrument Sąsiedztwa i Partnerstwa). Jako projekt częściowo finansowany przez unijny „Program Regionu Morza Bałtyckiego 20072013” fundusze pobierane są z kilku źródeł. Oprócz głównego wkładu z Unii Europejskiej, całkowity budżet pochodził również z różnych źródeł w krajach partnerów projektu, za co także serdecznie dziękujemy. Życzymy naszym Czytelnikom czerpania inspiracji z opisanych historii. Jeżeli chcieliby Państwo uzyskać jeszcze więcej informacji, zapraszamy do odwiedzenia strony internetowej: www. balticecovillages.eu. Helsinki, wrzesień 2013 r. Redaktorzy 5 WSTĘP W poszukiwaniu bardziej zrównoważonego stylu życia Na całym świecie jesteśmy świadkami różnych form wyczerpania. Natura jest wyczerpana, w dużej mierze z powodu niezrównoważonych ludzkich nawyków związanych z konsumpcją zasobów naturalnych, energii, żywności i ogólnie ze stylem życia. Człowiek i społeczeństwo doświadcza wyczerpania nie tylko w postaci symptomów zauważalnych w środowisku naturalnym, ale również w aspekcie społecznym, ekonomicznym i psychologicznym (czy też duchowym). Kłopoty często utożsamia się z ludzką obojętnością i rosnącym dystansem do bezpośredniego, wielowarstwowego środowiska: do natury, do drugiego człowieka, do kultury i wreszcie do siebie samego. Innymi słowy, używając języka zrównoważonego rozwoju, stoimy przed wyzwaniem odzyskania równowagi pomiędzy ekologicznym, społeczno-kulturalnym i ekonomicznym wymiarem zrównoważonego życia. W poszukiwaniu tej drogi możemy uczyć się i czerpać korzyści z doświadczeń mieszkańców ekowiosek. Ekowioski to społeczności, których celem jest połączenie trzech wymiarów zrównoważonego rozwoju w holistyczny, ekologiczny sposób życia. Dążą one do zredukowania szkodliwych dla środowiska praktyk i technologii ludzkich oraz do tworzenia rozwiązań, które by raczej umożliwiły i wspierały ekologię (w szerokim tego słowa znaczeniu). Ekowioski funkcjonują poniekąd jako żyjące laboratoria badające ekologiczne innowacje: rozwijają zrównoważone rozwiązania dotyczące na przykład budownictwa, źródeł i zużycia energii, zarządzania śmieciami i oczyszczania ścieków, rolnictwa i produkcji żywności, jak również redukcji transportu i konsumpcji. Zrównoważone rozwiązania stosowane w ekowioskach nadbałtyckich Niniejszy podręcznik przedstawia przykłady najróżniejszych ekologicznych innowacji, udokumentowane i zebrane z ekowiosek leżących nad Morzem Bałtyckim. Nie prezentuje (ani nawet nie może prezentować) wyczerpującej czy też pełnej listy różnorodnych eko-technologii i eko-praktyk, jakie stosuje się w tych ekowioskach. Intencją nie było również zebranie przykładów „najlepszych praktyk”, które mogłyby funkcjonować jako „projekt” ustanowienia ekowioski. Zamiast tego, celem podręcznika jest przedstawienie inspirującego wachlarza opisów eko-technologii i eko-praktyk oraz historii z życia wziętych, opowiedzianych przez mieszkańców najróżniejszych ekowiosek – dużych i małych, starszych i młodszych, o bardziej lub mniej sztywnych zasadach, ideologicznie połączonych lub nie, itd. itp. Idąc tym tropem, przedstawione poniżej studia przypadków stanowią przegląd rozmaitych innowacji ekologicznych stojących przed wyzwaniem, jakim jest zrównoważony rozwój. Chcielibyśmy, by stały się źródłem inspiracji oraz tematem przemyśleń w poszukiwaniu bardziej zrównoważonego stylu życia. Ekologia Używanie słowa „ekologia” odwołuje się do holistycznego systemu, postrzeganego z kolei jako harmonia interakcji i połączonych procesów pośród organizmów i ich środowisk, które razem pracują, by utrzymać życie i „nadać układowy sens”. Jeden z pionierów ekologicznego myślenia, ekologiczny antropolog Gregory Bateson, odwoływał się do „wzorów, które łączą” istoty żywe z procesami i środowiskami (Bateson 1980). Jednak uczenie takich wzorów, które dałyby ekologiczny układowy „sens” nie jest łatwym zadaniem, ponieważ: „(…) nie możesz nauczyć się tańczyć jedynie czytając książkę o tańcu. Musisz ćwiczyć taniec i zdobywać doświadczenie, czego książka nie opisuje. To właśnie praktyka pozwala ułożyć elementy tak, aby powstał wzór” (Bateson & Bateson 2005, s. 163). Bibliografia: Bateson, G. (1980). Mind and Nature. A Necessary Unity. New York: Bantam Books. Bateson, G. & Bateson, M. C. (2005). Angels Fear. Towards an Epistemology of the Sacred. New Jersey: Hampton Press (Published originally in 1987 by Macmillan). 6 Przewodnik po podręczniku: zainspiruj się! Przedstawiony zbiór przykładów i historii związanych z technologiami i praktykami ma na celu poruszenie kluczowych tematów i aspektów zrównoważonego stylu życia. Podręcznik obejmuje następujące tematy: • • • • • • • • Planowanie terenu ekowioski Budownictwo Źródła energii dla domostw i całych osad Oczyszczanie ścieków Suche toalety Kompostowanie, recykling i ekologiczna konsumpcja Produkcja żywności Transport i przemieszczanie się Wszystkie tematy są ważne dla osad ekologicznie zrównoważonych, szczególnie jeżeli osady te dążą do maksymalnej samowystarczalności i perfekcji ekologicznie zrównoważonego systemu (w tym na przykład minimalizacja obciążeń ekologicznych, jeśli chodzi o transport i potrzeby przemieszczania się). Rozdziały i studia przypadków mogą być oczywiście czytane nie po kolei, w zależności od zainteresowań Czytelnika. Selekcja studiów przypadków została przeprowadzona w oparciu o doświadczenia praktyków, czyli mieszkańców ekowiosek. Każdy z tych przypadków zaczerpnięty jest z prawdziwego życia, a większość z kontekstu ekowioskowego czy też ekoosadniczego. Opisy ekowioskowe wraz ze studiami przypadków pozwolą Czytelnikowi ukształtować sobie konkretny i – mamy nadzieję – inspirujący obraz z jednej strony innowacji różnorodnych, wyjątkowych i kreatywnych, z drugiej strony innowacji o cechach podobnych w różnych częściach regionu Morza Bałtyckiego. Dokonując wyboru studiów przypadków szczególną uwagę zwróciliśmy na charakterystykę i cechy regionu Morza Bałtyckiego w odniesieniu do m.in. klimatu, przyrody, zasobów naturalnych, kultury, historii i infrastruktury. Na przykład ekologiczne budownictwo i źródła energii, jak efektywne zasoby, ogrzewanie przyjazne środowisku, technologie izolacyjne mają znaczenie w warunkach klimatycznych północnej Europy. Ponadto, wybraliśmy przykłady eko-technologii i eko-praktyk zarówno na dużą, jak i na małą skalę. Rozwiązania na małą skalę mogą być stosowane na użytek pojedynczego domostwa, a rozwiązania na dużą skalę mogą być stosowane na użytek całej ekowioski. Na tej samej zasadzie włączyliśmy przykłady eko-technologii, które są łatwe do zainstalowania i użytkowania (tzw. rozwiązania „low-tech”) oraz przykłady eko-technologii, które są bardziej złożone i skomplikowane (również droższe) do zainstalowania i użytkowania (tzw. rozwiązania „hi-tech”). Dlatego liczymy na to, że Czytelnicy znajdą tutaj inspirację do zaspokajania różnych potrzeb, w zależności od sytuacji i miejsca, w którym żyją. Podręcznik i „wyniesione nauki” adresowane są do ludzi, którzy zostali „zarażeni” środowiskiem ekowioskowym i rozważają (lub już zdecydowali się) życie w takim miejscu. Jednakowoż niniejsza publikacja została napisana w sposób, który nie implikuje żadnej dotychczasowej wiedzy lub doświadczenia z pierwszej ręki. Mamy nadzieję, że podręcznik będzie funkcjonował w szerszych kręgach jako źródło inspiracji dla wszystkich osób zainteresowanych poszukiwaniem ekologicznych rozwiązań we własnych domach. Wiele praktyków ekowioskowych podkreśla: zrównoważone życie wymaga praktyki, doświadczania i uczenia się poprzez działania! Poszukuj inspiracji i odpowiednich rozwiązań zgodnych z Twoimi potrzebami! Badaj, eksperymentuj, a kiedy wszystkie sprawy znajdą się na swoim miejscu – szerz ideę zrównoważonych rozwiązań i praktyk! 7 OPIS EKOWIOSEK Wszystkie inspirujące historie przedstawione w tym podręczniku pochodzą z ekowiosek położonych w regionie Morza Bałtyckiego. Poniżej znajdą Państwo krótkie opisy tych ekowiosek. Finlandia Wspólnotowa Wieś Kangasala Wspólnotowa Wieś Kangasala leży w gminie Kangasala, otoczona wiejskim krajobrazem, 4 km od centrum. Najbliższe duże miasto to Tampere, około 20 km drogi. Teren wsi wynajmowany jest od gminy przez agencję nieruchomości, której wszystkie rodziny są udziałowcami. Agencja ta wynajmuje też budynki udziałowcom. Teren obejmuje 1,9 ha ziemi budowlanej i 2 ha pól. Na polach zakładane są ogrody warzywne, jak również funkcjonuje system oczyszczania ścieków mieszkańców wsi. Budowanie Kangasala rozpoczęło się w 1997 roku, ostatni dom mieszkalny został ukończony w roku 2004. W ekowiosce znajduje się także jeden wspólny dom, który mieści cieplarnię oraz pokój spotkań. Mieszkańcy tej ekowioski zgodzili się ze wszystkimi wytycznymi dotyczącymi budownictwa zachowującego wysoki poziom ekologiczny. Na przykład wszystkie gospodarstwa domowe posiadają suche toalety. Infrastruktura do użytku wspólnego oraz indywidualne domy budowane były głównie przez mieszkańców, wśród których są architekci i profesjonalni budowniczy. Obecnie w ekowiosce Kangasala mieszka 14 osób dorosłych i 18 dzieci. Wielu mieszkańców pracuje w domu, we własnych warsztatach. Wspólna infrastruktura utrzymywana jest przez wszystkich mieszkańców – prace sezonowe lub ustalony grafik prac. Oprócz priorytetów ekologicznych, wspólne działania są dla mieszkańców źródłem radości i bezcenną wartością. Nie organizują oni publicznych wydarzeń ani nie są aktywnymi uczestnikami sieci ekowioskowej. Chcą natomiast stanowić żywy przykład wprowadzania zmian na rzecz zrównoważonego stylu życia opartego na współpracy. Kontakt: www.yhteiskyla.net/index_en.htm, [email protected] Opowieści z Wspólnotowej Wsi Kangasala: · utylizacja materiałów budowlanych otrzymanych z recyklingu; · suche toalety wewnętrzne – system powszechny we wsi; · koncepcja ekologiczna Wspólnotowej Wsi Kangasala. Ekowioska Keuruu Ekowioska Keuruu. Zdjęcie: Pirta Ala. 8 Ekowioska Keuruu została utworzona w 1997 roku. W styczniu 2013 roku stała się domem dla 31 osób w wieku od 0 do 73 lat, w tym siedmioro dzieci poniżej 17 roku życia. Keuruu leży około 280 km na północ od Helsinek, a centrum gminy Keuruu zlokalizowane jest 8 km obok i liczy sobie kilka tysięcy mieszkańców. Ekowioska Keuruu stanowi wspólnotowy dom i organiczną farmę, miejsce stworzone dla uczenia się i doświadczania zrównoważonego stylu życia. Recykling, segregacja śmieci i kompostowanie efektywnie funkcjonują w ekowiosce, a 100% elektryczności i energii grzewczej pochodzi z odnawialnych źródeł energii. Celem jest stworzenie interesującej społeczności wiejskiej oraz możliwie najbardziej samowystarczalnej gospodarki lokalnej. Miejsce, w którym zlokalizowana jest Keuruu było kiedyś prywatnym gospodarstwem rolnym, jednym z najstarszych w regionie. Od 1920 roku miejsce to ma inne zastosowanie, a od jakiegoś czasu stanowi małe centrum dla „uciekinierów”. Ekowioska Keuruu obejmuje 53 ha ziemi, z czego 25 ha ziemi rolnej i 17 ha lasów. Jest tu wiele rodzajów budynków w różnej kondycji, wybudowanych w różnych latach (najstarszy ma ponad 150 lat, najmłodszy wybudowano w latach 90-tych ubiegłego stulecia). W chwili obecnej są tu cztery budynki mieszkalne. Dla użytku wspólnego jest tu wiele miejsc pod dachem oraz stołówka mieszcząca 100 osób. Domy mają kilka mniejszych kuchni. Stowarzyszenie Ekowioski Keuruu jest w posiadaniu farmy i budynków, spółdzielnia Ekowioski Keuruu prowadzi cały biznes. W 2009 roku GEN przeprowadził tu swoje Europejskie Zgromadzenie Generalne. Kontakt: www.keuruunekokyla.fi Opowieści z ekowioski Keuruu: · sortowanie odpadów, recykling materiałów i „pokój wymiany”. Ekowioska Vihti Ekowioska Vihti jest małą, świeżo założoną osadą, zlokalizowaną blisko miejscowości Nummela, centrum gminy Vihti w południowej części Finlandii. Jest to osada zorientowana na ekologię. Większość domów wybudowana została w sposób konwencjonalny, ale jest też teren, na którym stoi pięć domów wybudowanych według zasad ekologicznych oraz dwa kolejne są w planach. Pierwsi mieszkańcy części ekologicznej osady wprowadzili się tu w 2010 roku. Obecnie mieszkają tu całe rodziny. Ponadto indywidualni seniorzy, aktywnie zaangażowani w projekt ekowioski, planują wprowadzić się do ekowioski w najbliższej przyszłości. „Kooperatywa Linnanniittu” jest grupą ochotniczą dla mieszkańców, którzy chcą pomagać i uczestniczyć we wspólnych inicjatywach ekologicznych. Jednakże obecnie decyzje w sprawie indywidualnych budów są podejmowane przez indywidualne rodziny. Spółdzielnia ekowioskowa została założona w 2006 roku. Kontakt: www.vihdinekokyla.fi Opowieści z ekowioski Vihti: · system kominkowy o niskiej emisji magazynujący ciepło. Niemcy Społeczność ZEGG (Zentrum für experimentelle Gesellschafts-Gestaltung) Wspólnota powstała w 1978 roku. Jako społeczność ZEGG funkcjonuje od 1991 roku. Ekowioska zlokalizowana jest niedaleko Berlina na obszarze 16 ha z 30 większymi i mniejszymi budynkami. Budynki są głównie ceglane i liczą sobie od 50 do 100 lat. Na terenie ZEGG znajdują się również: gliniane chaty, pokój medytacji, pub, studia artystyczne, warsztaty, dom gościnny, dom dziecięcy i inne pomieszczenia służące np. do przeprowadzania seminariów. Centrum życia i uczenia się obejmuje stu członków eksperymentujących w zakresie stylu życia i pracy w społeczności. Członkowie są współwłaścicielami spółki kapitałowej, do której należy teren ekowioski. Mieszkańcy ekowioski skupiają się na kwestiach społecznych, duchowych i ekologicznych. Postrzegają samych siebie jako żywy eksperyment polegający na budowaniu nowego i głęboko zrównoważonego stylu życia. Oprócz rozwijania ekologicznych technologii i stylu życia, należy kreować nowe sposoby na życie, by wspierać wewnętrzny rozwój. ZEGG łączy te dwa aspekty zmiany. Społeczność pracuje razem w swoim dużym centrum seminaryjnym, by przekazywać doświadczenie i wiedzę. Odnosi na tym polu sukcesy, organizując każdego roku w ZEGG cztery 9 duże festiwale, nawet dla 400 osób, kilka szkoleń i wiele seminariów. Daje możliwość przeżywania nowych doświadczeń w zakresie miłości, życia wspólnotowego, komunikacji i kreatywności. Poza tym wspólnota ZEGG proponuje gościom wspólną pracę i naukę ogrodnictwa, permakultury i ulepszania gleby, dając tym samym możliwość doświadczenia „społeczności w akcji”. ZEGG jest zwolennikiem ekologicznego stylu życia. Praktyczne przykłady obejmują CO² – neutralne zasoby energii, doskonalenie gleby, zamknięty obieg wody z własną oczyszczalnią ścieków oraz 2 ha ogród z owocami i warzywami prowadzony zgodnie ze standardami rolnictwa organicznego. Gleba na terenie ekowioski zawiera skrystalizowany piach z bardzo cienką warstwą próchnicy i mniej niż 600 mm opadów. Kontakt: www.zegg.de, www.zegg-forum.org Opowieści społeczności ZEGG: · technologia modyfikacji: izolacja obwodowa ze szkła piankowego i włókien celulozowych na ściany oraz dach; · efektywne ogrzewanie wody i domów, elektryczność z odnawialnych źródeł energii; · sztuczne bagno – system oczyszczania ścieków w ekowiosce; · zdrowa rekultywacja gleby. Łotwa Camphill Rozkalni W 1999 roku rodzina Neimani wraz z przyjaciółmi wróciła do Łotwy z norweskiej ekowioski w celu rozpoczęcia przekształcania ich wsi Camphill Rozkalni w społeczność opartą na rolnictwie. Wieś i gospodarstwo położone są około 135 km od Rygi oraz 25 km od centrum okręgu Valmiera (powiat Burtnieki, gmina Rencenu). Rozkalni zapewnia dom dorosłym osobom specjalnej troski z różnym stopniem upośledzenia umysłowego, np. zespołem Downa. W tym kontekście rolnictwo i rzemieślnictwo stają się działaniami terapeutycznymi dla mieszkańców. Pierwsi Camphill Village Rozkalni. Zdjęcie: Mia Saloranta. mieszkańcy specjalnej troski przyjechali 17 maja 2000 roku. Dziś farma zapewnia dom dla 12 młodych ludzi (do 26. roku życia) dotkniętych chorobą. W Rozkalni żyje ogólnie 20 osób, w tym dwóch terapeutów społecznych, dwóch wolontariuszy, rehabilitant i dwóch pracowników zajmujących się rolą. Całkowity teren wspólnoty obejmuje 43 ha, z czego 40 to ziemia uprawna, a 3 to teren, na którym stoją dwa domy rodzinne Rozkalni: pierwszy to świeżo wyremontowany dom dla ośmiu osób, a drugi to nowo wybudowany dom dla jedenastu osób. Ten nowy budynek został zbudowany z gliny, słomy i drewna. Główna działalność farmy obejmuje biodynamiczne rolnictwo oraz hodowlę kur, kaczek, gęsi, kóz i krów. Kontakt: www.camphillrozkalni.lv Opowieści z Camphill Rozkalni: · bagno i formy przepływu wody w zarządzaniu ściekami. Ekowioska „Dziesmas” (Piosenki) Wieś „Dziesmas” położona jest w gminie Indras, w okręgu krasławskim, niedaleko granicy z Białorusią. Odległość do Rygi wynosi 300 km, a do centrum miasteczka Krasław 35 km. 10 Rozwój ekowioski zaczął się w 2007 roku kupnem 300 ha ziemi. Planowano podzielić cały teren na działki o powierzchni 1,5 ha oraz dać możliwość wykupienia tych działek nowym mieszkańcom. W 2011 roku sprzedano trzy działki. Jedna rodzina żyje w ekowiosce na stałe. Druga rodzina pracuje przy budowie swojego domu i przygotowała sobie tymczasowe lokum na wspólnym terenie ekowioski. Właściciele trzeciej działki rozpoczęli budowę sauny – z gliny i słomy. Te dwie rodziny jedynie pomieszkują w ekowiosce w sezonie letnim. W ekowiosce „Dziesmas” znajduje się dom wspólnotowy wyremontowany przez wszystkich członków ekowioski. To tutaj odbywają się spotkania, wspólne działania, gotowanie itp. W czasie lata członkowie ekowioski spędzają noce w namiotach rozłożonych dookoła domu wspólnotowego, ale jest również możliwość spania w domu. Członkowie ekowioski wspólnie świętują urodziny, imieniny, inne uroczystości, jak również organizują wspólne prace. W przyszłości planuje się organizację obozów dla młodych matek z dziećmi. Kontakt: Marks Leidmans – e-mail: [email protected] Opowieści z ekowioski Dziesmas: · projektowanie zrównoważonego gospodarstwa domowego jednej rodziny. Ekowioska Zając i inne zwierzęta Ekowioska Zając i inne zwierzęta położona jest w gminie Sece w okręgu Jaunjelgava, 111 km od Rygi. W 2009 roku została zarejestrowana jako stowarzyszenie i jest partnerem stowarzyszenia „The Green Order – House of Fairy Tales ‘Undine’” w miejscowości Jurmała. Celem ekowioski Zając i inne zwierzęta jest chronić bajki, wartości etyczne, obyczaje narodowe, prowadzić zdrowy styl życia, szanować życie, propagować uczciwą i kreatywną pracę dla kraju i ludzi. Ekowioska ta obejmuje teren 65 ha, 13 ha to ziemia rolna, z której stopniowo wycięto gęsto rosnące krzaki. Pozostała część ziemi to lasy, bagna i polany. Obecnie jest tam jedno gospodarstwo (założycieli ekowioski) z domem mieszkalnym, cieplarnią i warsztatem ceramicznym. W najbliższej przyszłości powstanie tu również centrum rzemieślnicze, a później budynek wspólnotowy oraz około 10 indywidualnych domostw. Nowe domy będą co prawda wybudowane przez nowych mieszkańców, ale te nieruchomości pozostaną własnością stowarzyszenia. Dziś dwie rodziny żyją tu na stałe. Stowarzyszenie ma również plany związane z ulepszaniem jakości terenu dla rolnictwa, rybołówstwa i leśnictwa. Chce też zorganizować park natury w obrębie ekowioski. Kontakt: Inguss Zalitis – e-mail: [email protected] Opowieści z ekowioski Zając i inne zwierzęta: · „naszkicuj i dopasuj” – metoda planowania przestrzeni stosowana w ekowiosce, planowanie eko-terenu. Eko-społeczność Jaunpiebalga Ta eko-społeczność obejmuje ludzi żyjących w rozproszeniu, a czynnikiem łączącym jest pragnienie życia bliżej natury. Wspólnota posiada indywidualne domostwa zlokalizowane daleko od siebie. Teren ekowioski to dwie gminy Zoseni i Jaunpiebalga, oddalone 140 km od Rygi i 60 km od Cesis. Ekowioska, położona na wyżynie, charakteryzuje się malowniczym krajobrazem z rzeką Gaują meandrującą przez 15 km i dzielącą gminy. Najbardziej aktywni mieszkańcy terenu rozwijali eko-społeczność Jaunpiebalga, posiadającą sześć odizolowanych domostw wiejskich, zlokalizowanych w dwóch gminach. Jej członkowie to głównie przybysze z innych rejonów Łotwy, głównie „uciekinierzy” z miast. Niektórzy z nich zaczęli już 20 lat temu rozwijać rolnictwo. Ludzie kupili gospodarstwa złożone ze starych budynków mieszkalnych, rolnych oraz lasów. Budynki zostały wyremontowane, a życie ludzi zorganizowane na cały rok z silnym naciskiem na integrację z lokalną społecznością oraz wspólne działania. Członkowie eko-społeczności organizują wspólne spotkania, praktykują starą sztukę rękodzielnictwa, organizują najróżniejsze wydarzenia na terenie gminy. 11 Charakterystyczne dla eko-społeczności Jaunpiebalga jest to, że mieszkańcy dzielą się i wymieniają się dobrami, jedzeniem, rękodziełami, usługami, ideami i działaniami. Na przykład mieszkańcy społeczności pomagali przy budowie domu – kopuły oraz zbudowali piec właścicielowi. Entuzjaści eko-społeczności ustanowili szkołę środowiska, która zapewnia edukację domową dla dzieci oraz uczenie się przez całe życie (lifelong education). W przyszłości planuje się ulokować szkołę środowiska na terenie „Silini”, blisko domu – kopuły. Kontakt: Alvis Zukovskis – e-mail: [email protected] Opowieści eko-społeczności Jaunpiebalga: · „naszkicuj i dopasuj” – metoda planowania przestrzeni stosowana w ekowiosce, planowanie eko-terenu; · domy kopuły – przykłady korzyści; · przechowywanie i konserwowanie żywności. Litwa Ekowioska niedaleko Vepriai Jak dotąd nienazwana ekowioska zlokalizowana jest w regionie Ukmergė, niedaleko wsi Vepriai, 20 km od miasta Ukmergė. W tym regionie mieszkańcy ekowioski stosują metody naturalnego rolnictwa na swoich działkach od sześciu czy siedmiu lat. Eksperymentalne ogrody kuchenne przeznaczone są do zaspokajania potrzeb mieszkańców oraz do dalszego rozwijania zasad rolnictwa naturalnego. Dwa małe domki słomiane o wielkości około 20 m2 położone są we wsi, która obejmuje 4 ha ziemi, lasów i dwóch stawów. Ekowioska jest mała, zajmowana jedynie przez dwie młode rodziny, które są właścicielami swoich domostw i żyją zgodnie z koncepcją siedlisk rodowych (Kin’s Domain). Niemal wszyscy mieszkańcy mają wyższe wykształcenie w różnych dziedzinach, ale ich profesje nie są wykorzystywane w życiu codziennym. Jeden z mieszkańców ekowioski zarabia pieniądze organizując i prowadząc seminaria dotyczące naturalnego rolnictwa. Mieszkańcy wcześniej żyli w miastach i przeprowadzili się na wieś w poszukiwaniu dobrego, radosnego, wolnego i szczęśliwego życia. Odkąd ekowioska opiera się na indywidualnych gospodarstwach, istnieje możliwość osiedlenia się tutaj kolejnych rodzin w niedalekiej przyszłości. Kontakt: Laimis Žmuida– e-mail: [email protected] Opowieści z ekowioski niedaleko Vepriai: · zielony dach z mchu; · rolnictwo naturalne. Ekowioska Šventasodis Ekowioska Šventasodis zaczęła rozwijać się niedawno. W lutym 2012 roku w rejonie trockim, 25 km od Wilna, zostało zakupionych 48 ha ziemi rolnej. Nazwa Šventasodis została nadana przez samych mieszkańców, którzy przewidzieli miejsca dla 15 gospodarstw, każde po 1-5 ha. Stworzenie Šventasodis zostało zainicjowane przez kilku mieszkańców ekowioski Krunai, którzy chcieli wprowadzić bardziej rygorystyczne wymagania dot. życia ekologicznego – jednym z przykładów jest brak dostępu do miejskiej linii wysokiego napięcia. Obecnie pięć rodzin buduje aleje parkowe, sadzi drzewa owocowe oraz zakłada warzywniki. Każda rodzina prowadzi własny biznes zgodnie ze swoimi finansowymi możliwościami. Większość prac trwa podczas tzw. „pracującej pszczoły”: sesji zorganizowanej wspólnej pracy, podczas której mieszkańcy pomagają sobie wzajemnie. Ekowioska zrzesza ludzi w różnym wieku, o różnym poziomie edukacji, różnego wyznania i doświadczeń. Została założona jako osada indywidualnych siedlisk rodowych (Kin’s Domain), gdzie 12 każda rodzina próbuje utrzymać swoją posesję jako samowystarczalny ekosystem, budować domy z materiałów ekologicznych, produkować jedzenie na zasadach permakultury, chronić naturę i przestrzegać rygorystycznych wymagań dot. życia ekologicznego. Kontakt: Ingrida Žitkauskas (założycielka ekowioski Šventasodis) – e-mail: [email protected] Opowieści z ekowioski Šventasodis: · życie bez elektryczności. Ekoosada Voskonys Ekoosada Voskonys położona jest w regionie Wilna, niedaleko wsi Voskonys, 35 km od stolicy Litwy. Trzy młode rodziny spędzają tu zimy, siedem rodzin obecnie mieszkających w Wilnie wprowadza się tu na sezon letni, gdyż nie wybudowało jeszcze domów na zimę. Na tej ziemi stoją 3 domy, 2 z nich zbudowane są ze słomy. Teren obejmuje 20 ha, każda rodzina zajmuje 1-2 ha. Prawie wszyscy mieszkańcy mają wyższe wykształcenie; większość z nich wcześniej mieszkała w mieście, ale przeprowadziła się na wieś w poszukiwaniu lepszych warunków do życia. Osada została założona w 2005 roku, kiedy to obecni mieszkańcy kupili ziemię, po czym podzielili ją na mniejsze działki. Osada chętnie przyjmie kolejne rodziny, które są gotowe na życie zgodne z rytmem natury oraz stworzenie własnego siedliska rodowego (Kin’s Domain). Kontakt: Jonas Kačerauskas – e-mail: [email protected] Opowieści z ekoosady Voskonys: · domy słomiane. Polska Lokalna Alternatywna Społeczność Lokalna Alternatywna Społeczność (L.A.S.), zlokalizowana niedaleko Lublina, została założona w latach 80-tych XX wieku, a w 1996 roku stała się członkiem międzynarodowej organizacji Global Ecovillage Network (GEN). L.A.S. nie jest ekowioską w ścisłym tego słowa znaczeniu. Jest raczej artystyczną, ekologiczną federacją osadników, którzy uciekli z miast pragnąc żyć bliżej natury. Latem dużo czasu spędzają na zewnątrz, zajmując się ogrodem, uprawą roślin i gromadzeniem zapasów na zimę. Jesienią gromadzą drewno na opał. Zimą zaś spędzają więcej czasu przy domowym ognisku. Życie w L.A.S. jest bardziej podporządkowane zmieniającym się porom roku i rytmom natury – nie jest ono określane przez pośpiech i frustrację miejskiego stylu życia. Koszty utrzymania i potrzebne na to środki są tam proporcjonalnie mniejsze niż w mieście, bo przynajmniej część pożywienia produkują sami członkowie L.A.S. Społeczność składa się z ponad 20 rodzin, żyjących na obszarze o promieniu ok. 20 km, blisko Lasów Kozłowieckich, w powiecie lubartowskim, niedaleko Lublina. Rodziny społeczności są przemieszane z miejscową ludnością w kilku wioskach na tym terenie. Nie mają specjalnie wyznaczonego miejsca dla gości, a mimo to mogą doliczyć się ponad 100 osób odwiedzających rocznie (gości z Polski i zagranicy). Goście mieszkają wówczas w prywatnych domach. Kilkaset osób przyjeżdża na doroczny festiwal Dni Pokoju w Dąbrówce. Ludność lokalna chętnie włącza się we wspólne działania, uczestnicząc w warsztatach i spotkaniach. Społeczność ma dobry kontakt ze swoimi sąsiadami, który zwykle polega na wzajemnej pomocy i wymianie (np. nasion). Sąsiedzi są również zapraszani do udziału w festiwalach, warsztatach, spotkaniach i innych inicjatywach ekowioski. Na przykład stowarzyszenie „Dla Ziemi” organizuje spotkania dla ludności lokalnej dotyczące problemów ekologicznych i ochrony środowiska w swoim bezpośrednim otoczeniu. Ponadto prowadzi akcje edukacyjne, które podnoszą świadomość ekologiczną mieszkańców z okolicznych miejscowości. Przyjeżdżają też goście i wolontariusze biorący udział w różnorodnych 13 warsztatach: podstaw ekologicznego budownictwa, permakultury, muzycznych, wyrobu instrumentów, budowy prostych urządzeń pasywnego solarnego ogrzewania wody. Kontakt: www.dlaziemi.org; http://permakultura.com.pl/ Opowieści Lokalnej Alternatywnej Społeczności: · domek rotunda z kostek słomianych; · solarny prysznic ogrodowy; · naturalna biologiczna oczyszczalnia ścieków dla jednego gospodarstwa domowego. Rosja Ekowioska Wielki Kamień Ekowioska otrzymała nazwę Wielki Kamień (Big Stone) latem 2005 roku, ale jej historia rozpoczęła się już w 1992 roku z inicjatywy rodziny Kuliasowów. Badacze socjologii Antonina i Iwan postanowili zamieszkać na wsi w odziedziczonym domu położonym w obwodzie wołogrodzkim (90 km od miasta Wołogda). Zainspirowali się ideą ekologicznego stylu życia. Od tamtego czasu eksperymentują oni z organicznym rolnictwem i pszczelarstwem, uprawiają zboże, warzywa i jagody. Wielki Kamień jest próbą nowej koncepcji ekowioski, rodzajem kroku przejścia z życia miejskiego do wiejskiego. Tylko jedna rodzina mieszka w Wielkim Kamieniu na stałe, około 20 osób przebywa tu sezonowo, bo kocha życie wiejskie, podziela idee środowiskowe oraz regularnie bierze udział w seminariach. W Wielkim Kamieniu są bowiem prowadzone seminaria – świętowanie przesilenia dnia z nocą oraz zrównania dnia z nocą w tradycyjnym stylu słowiańskim z tańcami i śpiewami. Organizowane są tu również szkolenia z zakresu stosowania dzikich ziół. Seminaria prowadzone są też w innych ekowioskach. Rodzina Kuliasowów prowadzi środowiskowe i etnokulturowe badania dotyczące ekologicznego stylu życia w tradycyjnej kulturze rosyjskiej, odrodzenia tradycyjnych praktyk i technologii używanych przez przodków na co dzień oraz promuje je wśród mieszkańców ekowiosek, tradycyjnych wiosek, a nawet miast. Ekowioska Grishino. Zdjęcie: Ansa Palojärvi. Kontakt: www.ecobs.ru Opowieści z ekowioski Wielki Kamień: · naturalne ekologiczne detergenty: ług robiony z popiołu. Ekowioska Grishino Ekowioska Grishino została założona w 1993 roku przez grupę entuzjastów w starej wsi o tej samej nazwie, położonej w północnej części obwodu leningradzkiego, w regionie Podporożje, 320 km od Petersburga. Najbliższe miasto to Podporożje. W ekowiosce na stałe mieszka około 5-6 rodzin. Przez wiele lat ekowioska funkcjonowała jako centrum seminaryjno-szkoleniowe. Wiele seminariów i szkoleń z zakresu kultury, środowiska, samorozwoju i innych, a także festiwali, uroczystości, warsztatów czy nieformalnych spotkań z „przyjaciółmi Grishino” przyczyniło się do promowania idei ekowiosek i ekologicznego stylu życia na wsi. Ekowioska rozwinęła równolegle swoją infrastrukturę dla uczestników seminariów i innych gości. Grishino jest członkiem GEN-Europe od 2005 roku. W tym samym roku ekowioska rozpoczęła tworzenie rosyjskiej sieci ekowiosek, najpierw o nieformalnym charakterze, a od 2011 roku funkcjonującej jako organizacja pozarządowa. Grishino prowadzi duże prace mające na celu ochronę okolicznych lasów przed ścinką. Ma swoją eko-etno ścieżkę, którą podąża. Mieszkańcy 14 ekowioski robią wszystko, by poznać i odrodzić kulturalne dziedzictwo swoich przodków, nauczyć się rzemiosła i zasad drzewnej architektury, nauczyć się zachowywać równowagę ze środowiskiem oraz poznawać sposoby wykorzystywania ziół. Większość mieszkańców uprawia organiczne warzywa na swój użytek i częściowo dla uczestników seminariów. Kontakt: www.grishino.org Opowieści z ekowioski Grishino: · uprawa ziemniaków pod sianem; · Ivan Chai – sfermentowana herbata ziołowa z dzikich wierzbownic. Ekowioska Nevoecoville Ekowioska Nevoecoville została stworzona w „pierwszej fali” rosyjskich ekowiosek w czasach pierestrojki w 1994 roku. Położona jest w Republice Karelii, 20 km od miasta Sortawała, blisko granicy z Finlandią. Około 40 osób i 10 rodzin mieszka w Nevoecoville, w tym 23 dorosłych i 17 dzieci. Wśród tych osób tylko 17 mieszka w ekowiosce przez cały rok. Nevoecoville istnieje w formie połączenia indywidualnych domostw. Życie wspólnotowe kształtuje się przez sąsiedztwo, wspólne projekty i uroczystości. Ekowioska jest otwarta dla turystyki i ma ambitne plany rozwoju, w tym stworzenia centrum edukacji i kulturalnej eko-turystyki. Wszystkie domy we wsi zostały zbudowane przez właścicieli. Mieszkańcy mają tylko jeden dom wspólnotowy, w którym odbywają się różne wydarzenia. Dwóch architektów mieszkających w Nevoecoville wybudowało małą kaplicę chrześcijańską. Wiele domów w Nevoecoville pomalowanych jest naturalną farbą, którą opisaliśmy w niniejszym podręczniku. Kontakt: http://nevo-ecoville.narod.ru Opowieści z ekowioski Nevoecoville: · tradycyjne malowanie naturalne; · produkcja próchnicy za pomocą wermikompostu (kompostu z wykorzystaniem dżdżownic). Szwecja Farma i ekowioska Charlottendal Farma i ekowioska Charlottendal leży tuż za Järną, będącą małym miastem satelickim Sztokholmu. Piętnaście lat temu 35 ha ziemi kupiła jedna z żyjących tu obecnie rodzin. Dziś ekowioska obejmuje sześć mieszkań, jedno przedszkole oraz trzy mieszkania turystyczne. Stali mieszkańcy wsi to 12 dorosłych i 3 dzieci, dorośli są w wieku 50+. Spółdzielnia mieszkaniowa wybudowała cztery mieszkania w wiosce, jak również inne budynki wspólnego użytku (np. toaletę, pralnię, saunę itd.). Ekologicznie „świadoma infrastruktura” wsi wspiera bardziej zrównoważony styl życia swoich mieszkańców, ale wspólnota nie wprowadza żadnych konkretnych reguł zachowania. Społeczna organizacja jest dość luźna, choć niektóre wspólne zadania rozdzielane są między mieszkańców. Mieszkańcy Charlottendal starają się zaangażować szersze grono ludzi w życie w ekowiosce oraz różne działania – ekowioskowe przedszkole oraz często używany pokój seminaryjny to dowody tych ambicji. Kontakt: www.charlottendal.se/charlottendals-gard Opowieści z farmy i ekowioski Charlottendal: · produkowanie i sprzedawanie energii słonecznej do sieci energetycznej 15 Ekowioska Kampetorp Ekowioska Kampetorp została założona około 15 lat temu przez grupę około 10 przyjaciół z Gothenburga. Zajmuje 10 ha ziemi na zachodzie Szwecji, blisko Strömstad i granicy z Norwegią. Dziś ekowioska posiada pięć dużych gospodarstw, kilka budynków wspólnotowych i kilka tymczasowych przyczep. Teren należy do wspólnoty gospodarczej, która wynajmuje ziemię swoim członkom. W ciągu tych wszystkich lat Kampetorp przeszła już sporą rotację mieszkańców, którzy opuszczają to miejsce, głównie z powodu trudności w znalezieniu pracy w regionie oddalonym od dużego miasta. Tylko kilku mieszkańców jest tu od początku istnienia wsi. Kampetorp dąży do stworzenia społeczeństwa alternatywnego do mainstreamowego, bardziej świadomego ekologicznie, próbuje też namawiać innych do podążania taką drogą. By żyć w ekowiosce należy brać udział w spotkaniach oraz przepracować kilka weekendów w roku na rzecz społeczności oraz konserwacji zabudowań wspólnotowych. Ostatnio jeden z członków założył ogród permakulturowy, a kilka innych projektów czeka już na realizację. Odbywa się tu również doroczny festiwal, który za każdym razem przyciąga setki osób. Kontakt: http://kampetorp.se/ Opowieści z ekowioski Kampetorp: · system solarnej sieci energetycznej bez sieci wysokiego napięcia. Permakulturowa ekowioska Suderbyn Ekowioska Suderbyn leży na wyspie Gotland (największej wyspie szwedzkiej), 8 km od jej największego miasta Visy liczącego około 30 000 mieszkańców. W 2008 roku jedna rodzina kupiła gospodarstwo i ok. 5 ha ziemi. W ekowiosce mieszczą się dwa stowarzyszenia: ekonomiczne będące w posiadaniu nieruchomości oraz organizacja pozarządowa reprezentująca na zewnątrz Suderbyn i jej idee. Celem Suderbyn jest permakulturowy sposób myślenia w każdym działaniu, od kupna i planowania domostwa do dbania o las i ogród w codziennej praktyce. Od początku istnienia ekowioski populacja powoli rosła, dziś mamy tu około 15 mieszkańców. Większość z nich to ludzie młodzi, około połowa to Szwedzi, reszta pochodzi z innych krajów europejskich. Mamy wielu długoterminowych wolontariuszy z Europejskiego Serwisu Wolontariuszy (EVS – European Voluntary Service) oraz 8 pracowników pracujących na część etatu przy różnych projektach międzynarodowych. Suderbyn była silnie zaangażowana w odrodzenie Szwedzkiego Stowarzyszenia Ekowiosek (ERO – Swedish Ecovillage Association), jest także aktywnym członkiem GEN-Europe. Aktualnie mieszkańcy dążą do stworzenia na wyspie Gotland miejsca do życia i pracowania, z minimalną ingerencją człowieka w naturę. Pragną być adwokatem zrównoważonego stylu życia – na poziomie krajowym i międzynarodowym. Permakulturowa ekowioska w Suderbyn. Zdjęcie: Mia Saloranta. Kontakt: www.suderbyn.se Opowieści z permakulturowej ekowioski Suderbyn: · planowanie Ekowioski zgodnie z zasadami permakultury; · pisuar biowęglowy; · mulczowanie; · wspólne przejazdy (car-pooling). 16 PLANOWANIE I PROJEKTOWANIE TERENU EKOWIOSKI Założenie nowej ekowioski często zaczyna się wspólnym planowaniem przestrzennym. Jak należy zaplanować zagospodarowanie terenu, zależy między innymi od jego jakości – jak bardzo „wrażliwa” jest otaczająca przyroda i krajobraz, jak wiele budynków i infrastruktury potrzeba oraz jakie są formalne przepisy dotyczące planowania przestrzennego w regionie. Przyszli mieszkańcy powinni wspólnie rozplanować swoją ekowioskę oraz jednocześnie skorzystać z pomocy ekspertów. Podczas planowania terenu ekowioski należy wziąć pod uwagę wiele spraw, jeśli celem jest harmonia z naturą oraz najlepsze dla człowieka środowisko do życia. Zaczynając od warunków naturalnych, ważne jest zbadanie topografii, gleby, fauny, wody gruntowej i powierzchniowej, miejsc słonecznych i cienistych, jak również wiatrów w danym terenie. Później niezbędne jest ustalenie, co nowego musi być zbudowane, a które z istniejących struktur można by jeszcze wykorzystać. Ważne jest, by zaplanować także drogi i ścieżki, miejsce pobierania czystej wody, jak i gdzie oczyszczać ścieki, miejsca wspólnej infrastruktury (np. cieplarnia lub elektrownia), miejsca na ogrody, ziemię rolną, hodowlę zwierząt domowych itd. Celem planowania jest stworzenie otoczenia, w którym ludzie będą prowadzić szczęśliwe życie oraz gdzie budynki i miejsca upraw będą zlokalizowane w sposób współgrający z warunkami przyrody, z minimalną szkodą dla terenu i natury. Do powyższych zasad planowania obszaru ekowioski dodaje się czasami reguły permakultury, których popularność wciąż rośnie. W niektórych miejscach zastosowano inne zasady lokalizacji budynków, na przykład linie energetyczne Ziemi. W tak zwanych siedliskach rodowych (Kin’s Domains), osadach budowanych zgodnie z ideami książki Anastasia, każde samowystarczalne domostwo ma ziemię o obszarze 1 ha. Ogólnie rzecz biorąc – fizyczne struktury ekowiosek różnią się między sobą dość mocno. Na przykład w zależności od tego jak powstała ekowioska, jaki jest rodzaj własności ziemi, czy infrastruktura jest scentralizowana czy też nie, czy mieszkańcy mieszkają blisko siebie czy daleko, czy społeczność dąży do produkcji własnej żywności itd. Duże społeczności mogą składać się z mniejszych jednostek, które mają własne charaktery. Wspólne wprowadzanie procesu planowania jest kluczową częścią ustanawiania nowej społeczności. Angażuje jej członków w czynny udział w projekcie. Gdy plan jest na papierze, łatwiej jest aplikować o formalne pozwolenia i mieć jasne wytyczne w zakresie rozwijania ekowioski w przyszłości. 17 „Naszkicuj i dopasuj” – metoda planowania przestrzeni stosowana w ekowiosce, planowanie eko-terenu Ekowioska Zając i inne zwierzęta (Zakis un Citi Zveri) i Jaunpiebalga na Łotwie Łotewskie ekowioski są głównie na etapie planowania lub rozwoju, co oznacza, że ich założyciele muszą podejmować wiele ważnych decyzji dotyczących rozwijania swoich osad oraz celów działań, społecznej i ekonomicznej żywotności, kierunków rozwoju terenu i środowiska, stylu życia, lokalizacji i infrastruktury, źródeł dochodów, zasad zarządzania ziemią i budynkami itd. Rozwijające się ekowioski można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy, to ekowioski, które są lub będą rozwijać się na małym obszarze, tak jak gęsto Ekospołeczna grupa robocza dla samowystarczalnego rozwoju ekoregionu Jaunpiebalga. zaludnione wioski na dużym obszarze. Drugi typ to Zdjęcie: Lasma Grišāne. ekowioski, które są lub będą rozwijać się jako „eko tereny” łączące kilka gospodarstw/ domostw zlokalizowanych osobno na dużym terenie gminy, a nawet regionu. Drugi typ może również obejmować wioski jako ważną część eko terenu, np. usługodawcę, rynek, centrum kulturalne, edukacyjne itp. W celu poznania ekonomicznej i społecznej żywotności oraz zaplanowania działań mieszkańców podczas późniejszego rozwijania eko terenu i ekowioski, wykorzystano metodę „naszkicuj i dopasuj”, w obu typach łotewskiej ekowioski. Jest to metoda intensywnego planowania źródeł terenu oraz rozwijania kierunków/ wydarzeń/ projektów/ zadań i funkcji realizowanych razem z mieszkańcami tego obszaru. Autorami tej metody są wiodący specjaliści Government Service for Land and Water Management of the Netherlands, którzy założyli Akademię Naszkicuj i Dopasuj (Sketch and Match Academy). Charakterystyka metody planowania „Naszkicuj i Dopasuj” Zastosowanie tej metody miało miejsce najpierw w ekowiosce „Zając i inne zwierzęta”, która należy do ekowiosek o małym obszarze, a następnie w ekowiosce Jaunpiebalga o dużym obszarze (tzw. eko teren). Praca w ekowiosce „Zając i inne zwierzęta” Praca z mieszkańcami ekowioski trwała w ciągu jednodniowej wizyty 1. W pierwszej części dnia mieszkańcy ekowioski razem z ekspertami metody przedstawili swoje potrzeby, możliwości, indywidualne umiejętności, dostępne zasoby, wizje przyszłości, historię używania małych obszarów, współpracę z sąsiadami, zarządzanie itp. 2. W wyniku w/w dyskusji wymieniono mocne strony ekowioski. Na przykład: ta ekowioska może sama sobie zapewnić produkty rolne, ma doświadczenie w budowaniu domówkopuł, posiada materiały drewniane do budowy domów i na inne potrzeby, jak ogrodzenia, ogrzewanie, meble itd., posiada glinę na ceramikę i również do budów, posiada pomysły na aktywności dla dzieci – rysowanie i naukę lepienia z gliny. 3. Następnie mieszkańcy ekowioski pokazali na mapie obszaru lokalizacje nazwanych miejsc i obiektów. 18 4. Przyszedł czas na wizualną inspekcję terenu, na wizytację wszystkich lokalizacji i dyskusję na temat możliwości i sposobów wdrożenia planów w życie. 5. Po wizualnej inspekcji terenu, stworzono listę opcji dla tej ekowioski. Na przykład, rozwijanie naturalnych farm we współpracy z Nature Foundation i samorządem (hodowla zwierząt + uprawa produktów rolnych + rozwój dróg/ścieżek/ogrodów + obserwacja dzikich zwierząt (woda/las) + rybołówstwo + itp.); platformy pozwalające na obserwację zwierząt błotnych. 6. Wyniki całodziennych prac zostały podsumowane i wizualizowane na szkicach (mogły być też mapy) i zdjęciach, wskazując przyszłe kierunki rozwoju ekowioski „Zając i inne zwierzęta”. Na zakończenie wspólnych prac nad planowaniem rozwoju ekowioski, wszystkie materiały, łącznie ze szkicami, zostały przekazane mieszkańcom ekowioski do dalszych prac związanych z implementacją i uzupełnianiem idei, rozwojem projektu w nadchodzących latach. Praca w ekowiosce Jaunpiebalga – eko teren W Jaunpiebalga praca z zastosowaniem metody „naszkicuj i dopasuj” zajęła cały dzień w podobny sposób jak w ekowiosce „Zając i inne zwierzęta”. Aktywiści ekowioskowi zaprosili głównych posiadaczy ziemi, pracodawców i przedstawicieli samorządu. Ludzi przydzielono do grup roboczych, by przedyskutować potencjalne opcje rozwoju i potrzeb terenu, jak również ekologiczne działania. Główny nacisk został położony na współpracę i określanie wspólnych idei/ projektów rozwoju całego terenu. Kluczową zasadą było to, że „eko” można rozwijać wraz z rozwojem całego otoczenia oraz jeśli wszyscy mieszkańcy wezmą udział w tych pracach. W czasie całego procesu pracy, grupy robocze zidentyfikowały pozytywne i negatywne kwestie swoich terenów, lokalizując je na mapach. Następnie mieszkańcy przedstawili swoje pomysły i wizje idealnej sytuacji na terenie, dochodząc do wspólnego wniosku, że ekowioska powinna być ekonomicznie, społecznie i kulturowo samowystarczalna. Eko teren powinien być identyfikowany jako eko region ze wszystkimi swoimi eko produktami, eko usługami i eko środowiskiem w skali całego kraju. Pod koniec prac związanych z planowaniem rozwoju eko regionu, wszystkie materiały, w tym mapy i szkice, zostały przekazane zarządowi eko terenu celem dalszych prac nad wprowadzaniem i uzupełnianiem pomysłów, rozwijaniem projektu oraz nad nowymi inwestycjami w nadchodzących latach. Posługując się listą zadań opracowaną w grupie roboczej, uczestnicy wzięli aktywny udział w poszukiwaniu funduszy, by wprowadzić w życie idee projektu wymagające większego finansowania. Projekt wspierany jest głównie przez Łotewski Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (Latvian Rural Development Program) współfinansowany przez Unię Europejską (głównie inicjatywa LEADER). Wspierane są głównie idee dotyczące rozwoju podobnych miejsc, zapewnia się środki finansowe na zarządzanie projektami NGO. Oto niektóre przykłady zadań sformułowanych w grupach roboczych: 1. stworzenie współpracującej społeczności zajmującej się rolnictwem biologicznym oraz uprawą lokalnych produktów rolnych, chłodniami, piecami i cateringiem (kuchnia) w jednym ze starych budynków (renowacja i przenośny sprzęt do wymienionych działalności), 2. zarządzanie produktami biologicznymi/ eko w istniejących sklepach lokalnych, 3. prowadzenie wykładów/ seminariów/ pokazów na temat „projektowanie krajobrazu”, 4. tworzenie gniazd bocianich/ domków dla ptaków, dróg/ szos prowadzących do Jaunpiebalga, itp. 19 Doświadczenia Informacja zwrotna uzyskana od zaangażowanych osób przedstawia bardzo pozytywne reakcje na zastosowaną metodę i osiągnięte rezultaty. Szczególnie pozytywnie nastawieni byli mieszkańcy eko terenu Jaunpiebalga. W krótkim czasie, około 4 godzin, zyskali nowe spojrzenie na teren, a także myślenie w sposób ekologiczny jako kierunek rozwoju na zasadzie współpracy całej społeczności. Ludzie doszli do wspólnych wniosków w kwestii istniejących problemów, niezbędnych zmian, listy projektów oraz zasad współpracy. Potencjalne rezultaty można by osiągnąć w ciągu kolejnych 3 lat, gdy już cześć idei wejdzie w życie i ludzie będą w stanie ocenić przydatność zastosowanej metody. Najlepszym podsumowaniem zrobionym przez grupę roboczą było to, że proces pracy nie pozwolił na dominację osób wyższych rangą, jak na przykład kadra zarządu gminy czy też menedżerowie NGO. Metoda sprawiła, że wszyscy znaleźli się na tej samej pozycji z tymi samymi prawami w otwartej dyskusji. Wszystkie zaangażowane osoby odkryły, że nie miały pojęcia o tak wielu możliwościach rozwoju własnego terenu. Szczególnie zaskoczona była kadra zarządu gminy mająca wiele pomysłów i zapisująca zadania wraz z terminami ich wykonania dla rozwoju terenu i użytku idei na rzecz lepszego życia całej gminy. Autor: Daina Saktiņa Dalsze informacje: · Więcej informacji o wynikach metody na stronie: www.lvan.lv. · Konsultacje na temat zastosowania metody „naszkicuj i dopasuj” – dr Daina Saktiņa, Latvian State Institute of Agrarian Economics, e-mail: [email protected]. Planowanie ekowioski zgodnie z zasadami permakultury Permakulturowa Ekowioska Suderbyn, Szwecja Permakultura jest gałęzią środowiskowego planowania, która poprzez podejście holistyczne pozwala projektować systemy dla rolnictwa i osad ludzkich. W Suderbyn w procesie planowania zastosowano całkowicie podejście permakulturowe. Najpierw zrobiono roczne badanie terenu, aby poznać jego naturalne cechy we wszystkich sezonach. Następnie przeprowadzono analizę pod kątem podziału terenu na działki permakulturowe, w zależności od odległości od domu oraz rodzaju gleby i bioróżnorodności. W oparciu o te analizy sporządzono mapę wizji z zaznaczeniem wszystkich cech. Planowanie Permakulturowej Ekowioski Suderbyn Zgodnie z zasadami permakultury, przed podjęciem znaczących decyzji i rozpoczęciem realizacji jakiejkolwiek działalności, należy dogłębnie przeanalizować teren. Teren Suderbyn został zakupiony latem 2008 roku z zamiarem stworzenia ekowioski inspirowanej permakulturą. Decyzja o zakupie wybranej ziemi została nakreślona permakulturowym systemem myślenia, w którym bierze się pod uwagę kilka aspektów, w tym dostęp do szkoły i pracy. 5 ha ziemi zlokalizowanych jest w terenie rolnym, 8 km od Visy, największego miasta na wyspie Gotland. Ważnym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji była możliwość dojazdu do Visy na rowerze, ponieważ to w znaczący sposób ogranicza korzystanie z samochodu. Teren bogaty jest w wiatr, słońce, żyzną glebę i pastwiska. Wietrzne warunki są zarówno problemem, jak i zaletą. Generalnie teren został uznany za odpowiedni na założenie i rozwijanie ekowioski. W związku z brakiem lasu, wydzierżawiono 5 ha działki w sąsiedztwie, by uzyskać dostęp do drewna. Po zakupie terenu, jeszcze bardziej przeanalizowano jego atrybuty. W ciągu pierwszego roku dokładnie zbadano wiatr (kierunki, siłę, temperaturę itd.), wodę (źródło wody w zależności od 20 pory roku, ruchu wód itd.), życie dzikich zwierząt (jakie zwierzęta, liczebność, zachowania, siedliska itd.), glebę (jakość, głębokość itd.). Dawne mapy terenu wskazujące jakość gleby i strukturę osady zostały również dodane. Po lepszym zrozumieniu fluktuacji środowiskowych oraz cech terenu, kolejnym krokiem było przeprowadzenie analizy pod kątem podziału terenu na działki/ strefy/ sektory. Korzystając z analizy stref i sektorów dzieli się teren na sektory wychodzące z domów. Następnie identyfikuje się strefy w oparciu o topografię, jakość gleby i inne cechy środowiska oraz budynków. Jest to interaktywny proces, w którym sektory i strefy najczęściej muszą być kilkakrotnie wyznaczane, aby pasowały do naturalnych cech otoczenia. Na mapie sektorów i stref Suderbyn trzy obszary zaznaczone są jako: 0A, 0B i 0C. Obszar „A” jest zaplanowanym terenem ekowioski nadal pokrytym trawą, kwiatami i drzewami na niemal „bezglebowej” warstwie wapiennej, na którym planuje się budowę domów. Obszar „B” jest to duża farma z 1834 roku, zaś „C” to duża stodoła, również stojąca tu od dawna. Cyfrą „1” oznacza Mapa wizji oparta na analizie stref i sektorów. Ogrody są ulokowane w sąsiedztwie domostwa, zaś ogrody leśne w pobliżu planowanej ekowioski. Zaznaczono również wodopoje dla zwierząt i inne nawodnienia. Źródło: ekowioska Suderbyn, sporządzone przez Roberta Hall’a. Mapa analizy rezultatów stref i sektorów dzieląca obszar na różne działalności w zależności od charakterystyki, od strefy 0 do 5. Źródło: ekowioska Suderbyn, sporządzone przez Roberta Hall’a. się strefy bardzo łatwo dostępne z terenów zasiedlonych i często używane w ciągu dnia. Na mapie strefa 1 obejmuje ścieżki pomiędzy obszarami zamieszkanymi i drogami a ogrodami kuchennymi, które wymagają sporo opieki. „2” to obszary prawie tak samo dostępne jak strefa „1”, ale gdzie planuje się mniejszą działalność. Na mapie „2” wskazuje tereny pastwisk, stawów i miejsc rekreacyjnych. Dziś obszary strefy „2” używane są również do hodowli zwierząt, które wymagają codziennej opieki. „3” to strefy mniej dostępne, ale również położone blisko obszaru zasiedlonego. Tereny te są tam, gdzie są uprawiane żniwa. W przypadku Suderbyn strefy te są w miejscu, w którym zaplanowano i stworzono ogród leśny. „4” wskazuje tereny mniej dostępne i mniej korzystne dla produkcji żywności. Są one w dużej mierze dzikie i jedynie częściowo zagospodarowane. Na mapie „4N” ma dość słabe warunki glebowe, przylega do głównej drogi i jest najbardziej wietrznym miejscem w Suderbyn. Dlatego też zaplanowano tu produkcję energii 21 wiatrowej. W osadzie permakulturowej przynajmniej jeden obszar powinien być dziki i wolny od ludzkiej „ręki”. W analizie stref i sektorów takie miejsca oznaczamy „5”. Nie koniecznie muszą to być tereny odległe, ale powinny być odpowiednie na medytacje, łączenie się z naturą oraz uczenie się ekosystemu. Następnie, w oparciu o wyniki analizy stref i sektorów, w styczniu 2009 roku stworzyliśmy mapę obrazującą przyszłą ekowioskę. Widać na niej, że wymarzona ekowioska jest punktem skupiającym działalność ludzką. Jest ściśle osadzona w ogrodach warzywnych wraz z odchodzącymi od niego ścieżkami. Przyszła ekowioska jest jeszcze na etapie planów, lecz nadal intencją jest zbudowanie jej zgodnie z mapą. Tymczasem, wszyscy mieszkańcy żyją na terenie północno-zachodnim, jak wskazuje mapa. Stawy i ścianki w kształcie podkowy, które stanowią ramy ogrodów leśnych, zostały zbudowane późną wiosną 2009, prawie rok od zakupu terenu. Małe koła na mapie to zielone domy – kopuły. Dziś wioska posiada jeden z nich, zlokalizowany obok najdalej na północ wysuniętego punktu na mapie. Wartości permakultury: • Dbanie o Ziemię • Dbanie o ludzi • Zwrot nadwyżek Zasady projektowania permakulturowego: • Obserwacja i interakcja • Złap i magazynuj energię • Zyskuj plony • Stosuj autoregulację i akceptuj informację zwrotną • Używaj i doceniaj odnawialne zasoby i usługi • Nie produkuj śmieci • Projektuj od ogółu do szczegółu • Integruj, nie segreguj • Używaj małych i powolnych rozwiązań • Korzystaj z różnorodności wartości • Doceniaj to, co na marginesie • Kreatywnie wykorzystuj i reaguj na zmiany Kontekst historyczny Suderbyn Osobą udzielającą wywiadu jest Robert Hall, jeden z założycieli Suderbyn i aktywny członek GEN-Europe. Idea rozpoczęcia realizowania projektu ekowioski była marzeniem od końca lat 80-tych XX wieku. Od tamtego czasu odwiedziliśmy wiele różnych takich osad i dokonaliśmy wielu badań w temacie ekowsi i permakultury. Jedną z głównych inspiracji Suderbyn jest leśny ogród permakulturowy Holma położony na południu Szwecji. Odwiedziliśmy go kilka razy. W ogrodzie Holma, założonym w 2004 roku, wybudowano ścianki w kształcie podków, wysokie na 60 cm, by stworzyć korzystny mikroklimat sadzonym tu roślinom. Naszą ideą było powielenie pomysłu na stworzenie miejsca pełnego słońca, lecz na dziesięć razy większej powierzchni i ze ścianami o wysokości 2 m, jak również integrowanie ogrodu leśnego z obszarem permanentnie zamieszkanym. Wraz z planowaniem ekowioski, które rozpoczęło się na długo przed zakupem ziemi, racjonalnie stworzyliśmy kontakty z ruchem permakulturowym. Na przykład w 2007 roku wzięliśmy udział w obozie. Tam, dzięki silnym powiązaniom z ruchem permakulturowym na 22 południu Szwecji, odnowiliśmy nasze relacje z Esbjörn Wandt, czyli głównym inicjatorem leśnego ogrodu Holma. Następnie we wrześniu 2008 roku wzięliśmy udział w spotkaniu dotyczącym nordyckiej permakultury, na którym zaprezentowaliśmy wizję ekowioski. Na spotkaniu poruszyliśmy kwestię świadomości ekowioski na temat permakultury. Wtedy to właśnie Esbjörn Wandt oraz trzech innych dobrze znanych specjalistów ds. permakultury ze Szwecji i Danii postanowiło zorganizować w Suderbyn kurs, któremu później nadano motyw przewodni: „Czym jest permakultura i jak należy ją zastosować w Suderbyn?” Dzięki temu kursowi, w którym udział wzięło łącznie 16 osób, zyskaliśmy opinie ekspertów oraz kolejne osoby zaangażowane w proces planowania. Zaoferowaliśmy uczestnikom dwie opcje płacenia: gotówką lub stworzoną walutą ekowioskową „kufiska grivna”. Niektórzy wybrali opcję drugą, czyli stworzoną walutę, którą mogli wymieniać na inne dobra i usługi, jakich potrzebowaliśmy. Aspekt angażowania się kolejnych osób jest dla nas bardzo istotny, zarówno ideologicznie, jak i praktycznie, gdyż pragniemy rozwoju ekowioski w kierunku procesu otwartego dla ludzi. Poza tym tworzą się korzystne relacje między mieszkańcami ekowioski. Dla każdego, kto planuje założyć ekowioskę permakulturową, zalecałbym najpierw zdobycie wiedzy z zakresu permakultury, jak również spotkanie i rozmowę z ekspertami w tej dziedzinie. W przypadku Suderbyn rozwój ekowioski w dużej mierze był finansowany przez europejski program LEADER. Można oczywiście rozpocząć realizację projektu z mniejszym nakładem finansowym, jednak warto zapoznać się z możliwościami zdobycia dodatkowych pieniędzy. Zalecam także korzystanie z naszych procedur. Analiza stref i sektorów jest wspaniałym narzędziem planowania i dysponowania terenem. Kolejną moją radą jest cierpliwość. Należy zacząć od wnikliwych obserwacji miejsca we wszystkich porach roku. Dobre zaprojektowanie ekowioski na samym początku jest ogromnym ułatwieniem w dalszych etapach jej rozwoju. Author: Kalle Randau Dalsze informacje: · E-mail: [email protected] · Książka o permakulturze: Mollison, Bill (1988). Permaculture, a designer’s manual Bibliografia: · Holmgren, David (2002). Permaculture: Principles and Pathways beyond Sustainability. Holmgren Design Services, 2002. · http://en.wikipedia.org/wiki/Permaculture (dostępne 27.06.2013) · http://deepgreenpermaculture.com/permaculture/permaculture-design-principles/4-zones-andsectors-efficient-energy-planning/ (dostępne 27.06.2013) 23 BUDOWNICTWO Budując nowe domy w ekowiosce aspiracją jest używanie zdrowych materiałów odnawialnych oraz tworzenie praktycznych, długotrwałych budynków czerpiących jak najmniej energii. Estetyka odgrywa ważną rolę, nie tylko dla uciechy oka, ale również dlatego, że ludzie bardziej dbają o piękne budynki. Używanie naturalnych materiałów budowlanych, jak drewno, glina, słoma, zielone dachy i len lub włókna drewna przynosi wiele korzyści: minimalna ingerencja w środowisko naturalne, doskonała jakość powietrza w środku budynku (pod warunkiem, że dom wybudowany jest prawidłowo), łatwe remonty, a wreszcie w przyszłości szybki rozkład materiałów. Używanie recyklingowych materiałów redukuje ilość śmieci i oszczędza nieodnawialne zasoby. Materiały „nieoddychające”, jak plastik czy farby syntetyczne nie powinny być stosowane w ekobudownictwie. W naszym klimacie ogrzewanie zużywa najwięcej energii w domu. Rozmiar i kształt budynku oraz izolacji, okien i technicznej aparatury mają wpływ na konsumpcję tej energii. W celu oszczędzania energii grzewczej w starych budynkach ważne są modyfikacje. Należy tak zaprojektować cały budynek, aby uniknąć utraty ciepła. Dobrze jest wykorzystywać pasywną energię słoneczną poprzez duże okna i zielone pokoje usytuowane od strony południowej. Nowoczesna technologia wentylacyjna umożliwiająca odzyskiwanie ciepła pozwala zaoszczędzić energię, ale może również powodować problemy. Mechanizm wymaga regularnych przeglądów; w przeciwnym razie istnieje ryzyko dla zdrowia, jeżeli powietrze wewnątrz domu zostanie skażone. Rodzaj energii, odnawialnej czy nieodnawialnej, stosowanej do ogrzewania robi wielką różnicę, gdy ocenimy całkowity ślad, jaki na ekologii pozostawi dany budynek. Eko-budowniczy często chcą używać naturalnych materiałów budowlanych w połączeniu z tradycjonalnymi, sprawdzonymi konstrukcjami i rozwiązaniami „low-tech”, co jest mądre. W dzisiejszych czasach coraz bardziej surowe przepisy dotyczące energii wykorzystywanych w budownictwie sprawiają, że stosowanie naturalnych materiałów, nawet domów z bali drewnianych, staje się bardzo trudne, czasami niemożliwe. Jednak zarówno eko-budowniczy, jak i przepisy mają ten sam cel, tj. redukcję emisji CO2. Czy ekowioski mogą stać się prekursorami w rozwiązywaniu tego problemu poprzez pokazywanie jak można własnymi rękami budować wysokiej jakości, ekologicznie zrównoważone i zdrowe domy przy pomocy alternatywnych rozwiązań? 24 Domy ze słomy Ekoosada Voskonys, Litwa Budowanie ze słomy – to stara, niepotrzebnie zapomniana technologia, która może rozwiązywać wiele współczesnych problemów. Słoma jest całkowicie naturalnym i odnawialnym produktem, który często jest niewystarczająco wykorzystywany i niedoceniany jako materiał budowlany. Praktykując tę metodę budownictwa, redukuje się zatrucie środowiska oraz nadmierne zużywanie zasobów naturalnych. Ponadto, problem zanieczyszczenia domowego mikroklimatu chemicznymi materiałami zostaje wyeliminowany, gdyż domy ze słomy naturalnie „oddychają ścianami”. Dom ze Słomiany dom w ekowiosce Domantas Surkys. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. słomy charakteryzuje się wieloma zaletami, którymi nie mogą pochwalić się inne technologie budowlane, spełnia też wszystkie warunki domu mieszkalnego. Takie domy są szeroko uważane za ekologiczne, ponieważ używa się niemal wyłącznie materiałów naturalnych – słomy, drewna i gliny. Charakterystyka metod budowania ze słomy Dom ze słomy można zbudować wykorzystując kilka technologii: na zasadzie konstrukcji nośnej, budynek z ramami lekkiej wagi, budynek z drewnianą ramą, zbudowany z beli słomianych lub też budynek zbudowany z paneli słomianych. We wszystkich w/w technologiach głównym materiałem konstrukcyjnym jest słoma. Każda z tych technologii ma swoje plusy i minusy oraz wymaga różnych poziomów profesjonalnego przygotowania i umiejętności. Dlatego też przed wyborem technologii należy wziąć pod uwagę swoje potrzeby i możliwości. Technologia konstrukcji nośnej zwana Nebraską Ta technologia została nazwana od miejsca, w którym została stworzona i rozwinięta. Słoma w technologii budowlanej domów bez ram przejmuje wagę całej konstrukcji dachu – nie ma innej ramy strukturalnej. Bale słomiane przybite są gwoździami do podstawy i przymocowane gałęziami leszczyny. Konstrukcja dachu umocowana jest na nich, przytwierdzona do podstawy i wzmocniona balami słomianymi. Okna i drzwi zamontowane są w czasie budowania poprzez osadzenie ich w drewnianych ramach konstrukcji (w momencie, gdy ściana osiąga odpowiednią wysokość). Ściany tynkowane gliną wykonuje się tak, jak w innych technologiach budowania domów ze słomy. Z czasem wysokość ścian może nieco ulegać zmianom, ale im mocniej ściśnie się słomę, tym mniej prawdopodobne, by do tego doszło. Wpływ ciężaru śniegu na budynek zależy od kalkulacji zrobionych odpowiednio wcześniej. Ta metoda budowlana uważana jest za prostą, nie wymaga gruntownej wiedzy budowlanej i nie zabiera dużo czasu. Jej zalety: Zalety: • prosta metoda, łatwa do zastosowania; • prosty do sporządzenia projekt, nawet bez wiedzy budowlanej; • łatwo uzyskać dom z łukami; • idealna dla ludzi, którzy sami budują swój dom, gdyż jest najtańszą wersją domu ze słomy; • budowa idzie w bardzo szybkim tempie. Wady: • słoma musi być przechowywana w suchym pomieszczeniu w czasie całego procesu budowy; • powierzchnia okien i drzwi nie powinna przekraczać 50% całej powierzchni ścian; • maksymalna wysokość ścian bez wsparcia to 6 metrów. 25 Ogólnie rzecz biorąc ta metoda wymaga: a) minimum wiedzy na temat pracy ze słomą; b) suchych, chronionych przed warunkami pogodowymi pomieszczeń do przechowywania słomy; c) dużo pracy fizycznej. Budynek z ramami lekkiej wagi Ta technologia została rozwinięta przez Barbarę Jones, angielską architekt zajmującą się domami ze słomy. Technologia wykorzystuje budynki bez ram, które zastępuje konstrukcją pozwalającą na Budowa domu słomianego. zamontowanie dachu przed rozpoczęciem budowy Zdjęcie: Domantas Surkys. ścian ze słomy. Tym sposobem ściany ze słomy chronione są przed wilgocią. Drewniana rama wykorzystywana do budowy jest tak lekka, że nie może utrzymać swojego ciężaru w procesie budowania (aż do momentu pełnego wzmocnienia). Z tego powodu stosuje się dodatkowe, tymczasowe „klamry” pomagające utrzymać ramę do momentu wypełnienia jaj belami słomy. Słoma stanowi główną podporę takiego budynku, która wraz z drewnianą ramą podtrzymuje dach i łączy dom w jedną konstrukcję. Zalety: • dach zbudowany jest przed rozpoczęciem prac ze słomą, dzięki czemu słoma chronioną jest przed wilgocią; • drewnianą ramę i tymczasowe podtrzymanie budynku można zrobić wcześniej; • wyższa stabilność okien i drzwi; • znacznie mniejsze zużycie drewna niż w tradycyjnych domach drewnianych. Wady: • technologia bardziej złożona niż Nebraska; • wymagana jest większa wiedza na temat budowania drewnianych podpór dachu. Ta metoda wymaga: a) minimum doświadczenia w budowaniu z drewna i słomy; b) słoma musi być przechowywana w suchym pomieszczeniu w czasie całego procesu budowy; c) dużo pracy fizycznej. Budowanie plombowe (zwane również budowaniem z drewnianą ramą, belami słomianymi lub też z paneli słomianych) Ta technologia jest w zasadzie podobna do tradycyjnego budowania domów, tylko że tutaj drewniana rama wypełniona jest słomianymi balami, a nie innymi materiałami (słomiane bale sprasowane są w ramę). Technologia jest szczególnie lubiana przez architektów, ponieważ budowa opiera się o już ustalone metody. Stosując tę metodę cały ciężar dachu spoczywa na drewnianej ramie. Metoda wymaga dużej wiedzy technologicznej, gdzie minimalizuje się eksperymentowanie, zaś bazuje się na konkretnych wymaganiach konstrukcyjnych i kalkulacjach. Jest to technologia odpowiednia do budowania współczesnych domów ekologicznych, ponieważ używa się głównie naturalnych materiałów, a jednocześnie taki wykończony dom spełnia kryteria współczesnego budownictwa. Zalety: • dach zbudowany jest przed rozpoczęciem prac ze słomą, dzięki czemu słoma chronioną jest przed wilgocią; • ramę można zrobić wcześniej; • gwarantowana stabilność okien i drzwi; • sprawdzona technologia. 26 Wady: • złożony proces budowania; • niezbędna jest technologiczna wiedza know-how; • jeżeli prasowanie słomy jest ręczne, powstają krzywizny; • zużycie tynku przy tynkowaniu tego typu ścian. Ten typ budowania wymaga: a) profesjonalnych kalkulacji i pomiarów; b) dużego doświadczenia w budowaniu domów ze słomy; c) więcej nakładów finansowych i źródeł technicznych. Budowanie z paneli słomianych Panele słomiane są dość nową metodą pozwalającą zmienić budowę domów ze słomy w prosty i szybki proces. Panele słomiane można wykonać samemu lub też kupić w kilku firmach. Tutaj opisujemy technikę wykorzystania kupnych, gotowych już paneli słomianych. Używając tej technologii wszystkie zalety budowania ze słomy są maksymalnie wykorzystane, zaś wady minimalizowane. Domy z paneli słomianych posiadają wszystkie pozytywne cechy domów słomianych, a dodatkowym plusem jest prędkość ich budowania, łatwość zabezpieczenia przed warunkami pogodowymi na terenie budowy oraz gwarancja równomiernego rozłożenia izolacji w każdej części domu. Tynkowanie ścian domu ze słomy. Zdjęcie: Domantas Surkys. Umieszczając słomę w panelu, gęstość kompresji jest ujednolicona i wynosi mniej więcej 120 kg/ m3, tj. słoma jest skompresowana siłą kompresji, przy zapewnieniu technicznej jakości produktu. Skompresowany panel ma grubość 40 cm. Nadwyżka słomy obcinana jest za pomocą specjalnego mechanizmu tak równo, że przy tynkowaniu zużywa się dwa razy mniej tynku niż w innych rodzajach powierzchni panelowych czy słomianych. Następnie tak przygotowany produkt wstępny, transportowany jest na teren budowy i montowany na uprzednio przygotowanej podstawie. Panele nie są bardzo ciężkie (maksymalnie 200 kg), zatem można je podnieść siłą ludzkich rąk. Budowanie panelowe nie wymaga stosowania dodatkowych ram – drewniana rama panelowa podtrzymuje konstrukcję dachu, dzięki czemu oszczędza się zasoby drewna. Ten typ budownictwa spełnia standardy współczesnego domu ekologicznego, ponieważ używa się głównie naturalnych materiałów (słoma, drewno, glina), zachowana jest także estetyka. Zalety: • panele słomiane wykonuje się wcześniej; • szybki montaż: 100 m2 powierzchni ścian można zbudować w ciągu 1-2 dni; • dzięki specjalnej strukturze panele mogą być łączone bez żadnych specjalnych mechanizmów czy narzędzi, jedynie przy użyciu wiertarki; • nie występuje tworzenie się zimnych miejsc i cały dom jest ciepły, ponieważ panele łączy się bardzo ściśle ze sobą. Jest tutaj wyjątkowa szczelność; • problem wypełniania słomą miejsc trudnodostępnych jest rozwiązany (słoma jest wokół okien i nad drzwiami, w rogach domu i górną fasadą ściany); • łatwe tynkowanie dzięki równej powierzchni; • stabilność domu. Wady: • panele słomiane muszą być suche w czasie całego procesu budowy aż do pełnego otynkowania. Budując z produktów wysokiej jakości produktów, znika ryzyko, że słoma może zostać źle umieszczona w domu. W związku z tym nie wymaga się dużego doświadczenia osób budujących. 27 Ogólna charakterystyka domów ze słomy Odporność termiczna. Domy ze słomy cechują się wyjątkowo niską odpornością termiczną. Wyniki badań pokazują, że współczynnik przewodnictwa cieplnego ściany, która wypełniona jest skompresowanymi belami słomianymi i otynkowana z dwóch stron, jest o 43-54% niższy niż standard ustanowiony dla domów mieszkalnych. Trwałość budynków. Doświadczenie pokazuje, że należycie zbudowane i utrzymywane bale słomiane służą 100 lat, a nawet dłużej. Jest na to wiele przykładów, szczególnie w USA. Bezpieczeństwo pożarowe. Przeprowadzone testy dowiodły, że ściany zbudowane z bali słomianych pokrytych tynkiem lub innym materiałem niepalnym spełniają wymogi przeciwpożarowe dotyczące domów mieszkalnych. Izolacja dźwiękowa. Zewnętrzna ściana wykonana z bali słomianych i otynkowana bardzo dobrze izoluje dźwięk oraz odpowiada wymaganiom komfortu akustycznego, klasy A. Higiena i zdrowie. W celu uniknięcia szerzenia się zarodni grzybów, które wywołują rozkład, niezbędne jest zadbanie o to, by słoma została sprasowana w suchym okresie roku oraz by nie zamokła w czasie transportu, magazynowania i budowania. Co więcej, skompresowanym belom słomianym należy zapewnić wentylację. W celu uniknięcia emisji gazów i szkodliwych substancji w czasie pożaru, należy zwrócić uwagę na gazoprzepuszczalność tynku, gdy wybieramy go na ściany: wewnętrzny tynk powinien być mniej gazoprzepuszczalny niż zewnętrzny. Wilgotność nie zbiera się wówczas w takich ścianach. Poza tym może występować ryzyko przeciekania przez bele słomiane w wyniku awarii linii wodociągowej, zatem te systemy powinny być zainstalowane bardzo dokładnie i z użyciem najwyższej jakości materiałów. W celu zapewnienia ochrony ścian z beli słomianych przed gryzoniami (myszami, szczurami), należy z obu stron pokryć je wzmocnionym tynkiem i różnymi płytami. Doświadczenie w używaniu słomy pozwala stwierdzić, że gryzonie nie lubią słomy z ozimin, szczególnie żyta. Ważne jest, by zawsze używać dobrze zmłóconej słomy. I wreszcie, w celu spełnienia wymogów ekologicznego budownictwa, przed zbiorami słoma nie może być spryskiwana środkami chwastobójczymi czy też innymi chemikaliami. Doświadczenie z budowania i życia w domu z beli słomianych Wywiadu udzielił Jonas Kačerauskas, twórca i użytkownik tej technologii. On i jego rodzina mieszka we własnoręcznie wybudowanym domu z beli słomianych od 2007 roku. Niedaleko Wilna znajduje się miejscowość zyskująca coraz większą popularność. Ludzie przyjeżdżają tam kierując się ciekawością zobaczenia domu z beli słomianych oraz by porozmawiać z jego właścicielami. Budynek jest unikalny nie tylko z powodu słomy otynkowanej gliną, ale również swojego okrągłego kształtu. Jonas Kačerauskas, właściciel ekologicznego domu powiedział, że potrzeba jego wybudowania pojawiła się po tym, jak założył rodzinę i na świecie pojawił się jego syn. Była to potrzeba niezależnego życia. Jonas pierwszy raz dowiedział się o domach ze słomy, biorąc udział w działalności klubu czytelników książek V. Megre. Pierwszym projektem był kwadratowy dom na kołach. Następnie pojawiły się myśli o kształtach domów. Przeczytał gdzieś o energiach kształtów. Kwadrat to kształt neutralny, im bardziej kształt jest okrągły, tym bardziej pozytywna energia. Spodobała się mu idea okrągłości i posiadania wszystkiego w jednym miejscu. Natura sama podpowiedziała, gdzie stanąć ma dom: w miejscu, w którym kiedyś rosła koniczyna. Następnie Jonas Kačerauskas zgłębiał temat cech słomy, zajął się drewnem i spieszył się przed narodzinami syna. Na początku pracował sam. Ciął drewno w tartaku. Zebrał słomę z 3ha działki i przetransportował około 100 km do miejsca budowy. Budowa domu wymagała 1,30 m prasówki, a wyprodukowano 1,10 m. Wszystko należało powtórzyć ręcznie. Kiedy bele zaczęto układać jedna przy drugiej, pojawiło się wiele przerw, zmniejszyła się odporność termiczna oraz pogorszyła się estetyka. 28 Dom wybudowano latem, a wprowadzono się do niego zimą, ale mróz przedostawał się przez szczeliny w ścianach, podłodze i dachu. Nieustannie starano się znaleźć rozwiązanie, ale jak mówi Jonas Kačerauskas, Bóg kazał im przerwać prace aż do następnego roku. Na wiosnę zaplanowano naprawę błędów. Podłoga była wykonana nie z beli, lecz luźnej słomy, zatem konieczne okazało się jej ponowne wykonanie. Ściany były otynkowane gliną, by dom nie „ruszał się”. Dach został wyłożony wiórami. W przyszłości planuje się dodatkowo położyć słomę z żyta. Jonas Kačerauskas planuje hodować własną słomę. Zna starego mężczyznę, który wie jak kryć dach strzechą. Jonas chciałby zdobyć od niego tę wiedzę i nabrać doświadczenia; chciałby stać się wysokiej klasy specjalistą w tej dziedzinie. Jonas Kačerauskas mówi, że domy ze słomy mają wiele zalet. Przede wszystkim ekologia. Jeśli zdejmie się słomę z dachu, ona po prostu gnije. Taki dom jest tani i każdego stać na niego. Dom ze słomy jest bardzo ciepły. Ściany oddychają, a sam dom jest odporny na ogień. Nie ma gryzoni. Dom jest prosty do wykonania i nie wymaga szczególnie skomplikowanej wiedzy. Ściany można zbudować w jeden dzień. Ramę można zbudować w kilka tygodni (2-4 osoby). Ponadto, nie jest to złożony budynek, słoma jest lekka, bele są po prostu duże, ale łatwo je zamontować w ramie. Generalnie potrzeba intuicji i logiki, reszta to obserwacja, nabieranie doświadczenia i szukanie rozwiązań. Budując dom ze słomy musisz mieć zupełnie inne spojrzenie na ten dom. „Nie wyobrażam sobie, żeby ktoś inny niż ja miał wybudować mój dom. Podobnie jak nie wyobrażam sobie, by ktoś inny sadził moje drzewa, czy płodził i wychowywał moje dzieci” – mówi Jonas Kačerauskas. Taki dom jest częścią natury. Człowiek śpiący w domu ze słomy czuje się jakby spał w przyrodzie. Jonas Kačerauskas mówi, że nie ma lepszego miejsca na sen niż własny dom ze słomy. Autorzy: Marius Tarvydas, Laimis Žmuida Dalsze informacje: · Marius Tarvydas, e-mail: [email protected], strona internetowa: www.ecococon.lt · Jonas Kačerauskas, e-mail: [email protected], strona internetowa: www.siaudinukas.lt · Stowarzyszenie budowania domów z beli słomianych w Niemczech: http://fasba.de/ Inne linki: www.strawbalefutures.org.uk/wp-content/uploads/sites/8/2013/02/strawbaleguide.pdf; www.buildingwithawareness.com/house1.html; www.greenhomebuilding.com/strawbale.htm; www.balewatch.com/; www.strawbalefutures.org.uk/; www.strawbale.com/; http://thelaststraw.org/ Domek rotunda z kostek słomianych Ecovillage “L.A.S.” (Local Alternative Society), Poland Jednym z najważniejszych elementów tworzenia ekowiosek jest możliwość budowania prostych, zdrowych i tanich domów dla ich mieszkańców. Coraz częściej na świecie, w Europie i w Polsce powstają domy wzniesione z kostek słomy otynkowanych gliną od wewnątrz i z zewnątrz. Domy takie nie wymagają dodatkowej izolacji, doskonale sprawdzają się w strefach klimatycznych chłodnych i gorących. Przypadek, który opisany jest poniżej to powstały na bazie materiałów recyklingowych mały domek rekreacyjny a’la jurta. Wykorzystałem do jego budowy: zalegające w szopie stare deski, kilkanaście słupów dębowych z rozbiórki, trochę gliny, kamieni i… kostki słomy, oczywiście. Dom rotunda. Zdjęcie: Monika Podsiadła. Opis techniczny Domek rotunda z kostek słomianych swym kształtem przypomina tradycyjną jurtę. Domek nie wymaga fundamentów – wzniesiony jest na podmurówce z cegły i gliny, która stanowi izolację od podłoża. 29 Rośliny Podbudowa Słoma Folia Kartony Deski Słomiany dom rotunda z zielonym dachem. Schemat: Monika Podsiadła. Powierzchnia jurty to 18 m2, konstrukcja dachu opiera się na słupkach dębowych o przekroju 15 cm bezpośrednio wbitych w podłoże. 1,5 metrowe przestrzenie pomiędzy słupkami wypełnione są kostkami słomy – do wysokości 2 m. W środku jurty stoi słup centralny, od którego promieniście rozchodzą się żerdzie drewniane (okrąglaki) o przekroju 10 – 15 cm podtrzymujące dach. Zadaszenie to warstwa desek, tekturowe kartony, budowlana gruba folia, a na wierzchu słoma w formie „materaca” z rozdzielonych kostek słomy. Słomę tą można posypać ziemią i zasiać na niej trawę lub posadzić rośliny skalne – w ten sposób tworzymy „zielony dach”. Podłogę w jurcie stanowi ubita ziemia wyścielona słomą, ale można zastosować tu również polepę glinianą, czy podłogę z desek. Okna z zespolonych szyb recyklingowych osadzone są na stałe w obramowaniach z desek, do tego drzwi drewniane. Wzniesienie takiego domku wymaga jednej osoby z doświadczeniem, prowadzącej budowę. Pozostałe osoby nie muszą posiadać specjalnych kwalifikacji do wznoszenia takich budowli. Czas budowy to około 2 tygodnie dla 3 osób, a w ramach warsztatów wzniesienie takiego budynku (słoma i glina) zająć może kilka dni. Doświadczenia Wzniesiony w 2009 roku domek słomiany a’la jurta stoi we wsi Pryszczowa Góra i wzbudza duże zainteresowanie zarówno wśród naszych osadników, sąsiadów, jak i odwiedzających nas gości. Dom rotunda od środka. Domek rotunda, o wielokątnym kształcie zbliżonym do Zdjęcie: Mia Saloranta. okręgu służy jako miejsce spotkań w czasie warsztatów, miejsce do spania dla gości, a zimą jako skład narzędzi i przechowalnia warzyw i owoców. Latem chętnie nocują tu wolontariusze, a w czasie upałów jest wspaniałym schronieniem przed gorącem. Wieczorami miło tu z przyjaciółmi wypić herbatę, porozmawiać, pomedytować… Domek ten jest również doskonałym miejscem dla zabaw dzieci, zwłaszcza w deszczowe dni. Słomiane ściany domku „oddychają”, tworzą przytulny nastrój. Każdy zwraca mocno uwagę na zapach słomy, przywołujący zaklęte gdzieś głęboko w duszy uśpione wspomnienia. Taka jurta z kostek słomy może być zbudowana w większej skali, a otynkowana gliną stanowić prawdziwy, całoroczny dom. Zespół wzniesionych, połączonych słomianych domków może spełniać wiele różnych funkcji w ekoosadach. Marzeniem każdego chyba ogrodnika, działkowicza jest posiadanie choćby niewielkiego, taniego domku na działce – opisany przypadek może doskonale spełnić to marzenie. Na tej samej zasadzie można także wybudować mały dom dla dzieci, warsztat, spiżarnię, saunę, a nawet garaż. Konstruktor domu - Andrzej Młynarczyk. Zdjęcie: Monika Podsiadła. 30 Pomysł na tego typu konstrukcję przyszedł kilka lat temu. Technologią tą zainteresowałem się bliżej w 2001 roku w Folkecenter-Thy w Danii, gdzie ukończyłem 3-miesięczny kurs projektowania alternatywnego. Odtąd z pomocą przyjaciół propaguję tę technologię w Polsce. Domek z bali słomianych początkowo służyć miał jako miejsce dla sadzonek roślin przygotowywanych do permakulturowego ogrodu oraz dla ludzi jako miejsce odpoczynku i medytacji. Szybko jednak okazało się, że jest to wspaniałe miejsce warsztatowe, noclegowe, spotkaniowe. Wspaniale harmonizuje się i wtapia w otoczenie, a jednocześnie skupia na sobie uwagę, miękkością formy „zaprasza” do swojego wnętrza. Klimat i wyjątkowy charakter tego budynku sprawia, że wielu ludzi dopytuje się o szczegóły techniczne nosząc się z zamiarem wybudowania na własnym terenie podobnej budowli. Autorzy: Andrzej Młynarczyk, Monika Podsiadła Dalsze informacje: · Kontakt: Andrzej Młynarczyk, Monika Podsiadła, e-mail: [email protected] · Linki: www.biobudownictwo.org; www.permakultura.com.pl; www.dobraidea.pl Domy kopuły – przykłady korzyści Eko-społeczność Jaunpiebalga na Łotwie Kształt kopuły (lub kształt kuli bądź półkuli) ma wiele korzyści, gdy używamy go w konstrukcjach budynków, zarówno mieszkalnych, jak i użytkowych (altany letnie, tarasy, cieplarnie itp.). Korzyści te obejmują siłę i wytrzymałość. Kształt kopuły zapewnia możliwość maksymalizowania ilości wpadającego światła, które z kolei można wykorzystać na przykład w cieplarniach. Dodatkowo budowanie w kształcie kopuły zabiera mniej przestrzeni na ściany zewnętrzne niż w przypadku konwencjonalnych budynków. To przekłada się na mniejsze koszty konstrukcyjne. Kształt kopuły jest też kształtem krzyżowym; skupia energię na ludziach znajdujących się w centrum domu. Podbudowa kopuły domu w Jaunpiebalga. Zdjęcie: Daina Saktiņa. Przykład: Mieszkalny dom kopuła w Jaunpiebalga Przedstawiony tu przykład dotyczy mieszkalnego domu kopuły wybudowanego w społeczności Jaunpiebalga. Dom nazywa się „Silini” i jest nietypowy dla łotewskiej architektury, środowiska czy stylu życia. Zadania budowlane zostały wykonane przez mieszkańców domu, bez udziału jakiejkolwiek profesjonalnej firmy budowlanej. W przyszłości planuje się wybudować więcej domów kopuł na tym terenie. Budynek w kształcie kopuły, pełniący rolę szklarni w ekowiosce Suderbyn w Szwecji. Zdjęcie: Mia Saloranta. Ten typ domu kopuły został wykształcony poprzez studiowanie geometrii środowiskowej, co doprowadziło do uzyskania konstrukcji, która może wytrzymać zmienne warunki pogodowe i służyć użytkownikom przez wiele lat. Takie domy pozwalają na obniżenie kosztów ogrzewania i elektryczności, poza tym dają szeroki wachlarz możliwości planowania. Budowa domów kopuł jest wysoko rozwiniętym procesem konstrukcyjnym. Trzy miesiące zajmuje instalacja dachu na domu, co wymaga prac zewnętrznych i wewnętrznych. Szacowane koszty to 12 000 LVL (ok. 17 000 EUR) za 120 m² powierzchni użytkowej. 31 Budowa domu „Silini” rozpoczęła się pod koniec czerwca 2011 roku. Średnica domu – kopuły wynosi 10 m, wysokość 5,60 m, wysokość parteru to około 2,80 m, a powierzchnia mieszkalna to 78,5 m², powierzchnia mieszkalna na pierwszym piętrze obejmuje 40 m². Zaleca się zaplanować działania budowlane na wiosnę/ lato. Wcześniej należy wybrać lokalizację domu, jak również sporządzić plan budowy i schemat montażu. Schemat montażowy można wyliczyć specjalnym kalkulatorem dostępnym na stronie internetowej: http://desertdomes.com/ dome5calc.html. Do budowy oraz do izolacji ścian i wykończenia wnętrz wykorzystuje się materiały przyjazne środowisku naturalnemu. Typowe materiały to kamień (na piwnicę), glina, drewno, celuloza, wełna, szkło, w zależności od dostępności oraz wytrzymałości w danych warunkach klimatycznych. Autor: Lāsma Grišāne Dalsze informacje: · Kontakt: Māris Pirktiņš, e-mail: [email protected] · Strona projektu: www.kupolmaja.lv, e-mail projektu: [email protected] Inne linki: www.domehome.com/; www.hortondome.com/dome/; www.naturalspacesdomes.com/; http://sfera-grifona.com/; http://solaleya.com/; www.domespace.com/; www.i-domehouse.com/; www.domes.com/; www.domesnorthwest.com/ Podłoga z gliny Litwa Glina jest naturalnym materiałem budowlanym. Łatwo jest z nią pracować i nie trzeba używać żadnych szkodliwych środków chemicznych (jak klej, lakier czy rozpuszczalnik). Budowanie podłogi z gliny jest efektywne jeśli chodzi o energię, taka podłoga jest rozwiązaniem antyseptycznym i antystatycznym. Wspomaga optymalną równowagę wilgoci, neutralizuje brzydkie zapachy i ma doskonałą zdolność magazynowania ciepła. W czasie dnia podłoga może nagrzewać się od słońca, a w nocy stopniowo oddaje to ciepło domowi. Glina jest dobrym przewodnikiem, podłoga z gliny jest odpowiednim rozwiązaniem dla budynków z ogrzewaniem podłogowym. Taka podłoga nie wymaga żadnych specjalnych przeglądów, łatwo ją naprawić w razie potrzeby. Ponadto używając różnych metod wykończeniowych, podłoga z gliny może stać się oryginalnym komponentem dekoracji. Po konsultacji ze specjalistą okazało się, że nawet osoby bez doświadczenia budowlanego mogą ubijać podłogę z gliny. Istnieje jedynie kilka kwestii, które trzeba wiedzieć. Jak wykonać podłogę z gliny Gliniane ściany i podłogi salonu w domostwie Domantas Surkys. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. 32 Podłoga gliniana wykonana jest z gliny, do której dokłada się żwir i różne rodzaje piachu. Można dodawać także słomę, nawóz, niektóre rośliny, trzcinę itp. Podłoga z gliny może być wykonana na każdym podłożu – podstawa zależy głównie od tradycji budowlanych, innych w każdym kraju. Na przykład w Holandii będą to zgranulowane muszle, a w Słowacji granulat z recyklingowego szkła. Każdy, kto kładzie podłogę z gliny powinien znaleźć najlepszy sposób na mieszaninę, gdyż każda lokalizacja cechuje się występowaniem innych surowców. Glina w danym obszarze również ma swoje szczególne cechy, które wpływają na typ i ilość dodatków niezbędnych do produkcji stabilnej, estetycznej podłogi. Etapy produkowania mieszaniny do zrobienia podłogi z gliny są następujące: • Przekop glebę glinianą i rozpocznij testy. Nie ma żadnych konkretnych wymogów co do gliny, jaka powinna być użyta. • Dodaj do gliny pożądane dodatki i przygotuj około 1 m2 powierzchni podłogi. Zaczekaj aż powierzchnia ta będzie sucha i zacznij monitorowanie. Jeżeli wysuszona glina pęka, mieszanina jest zbyt zasobna; należy wówczas dodać żwiru (taki żwir powinien mieć frakcję 2 mm lub mniej). Jeżeli mieszanina kruszy się – dodano za dużo żwiru. Ponów ten krok w różnych miejscach, monitoruj rezultaty po wysuszeniu każdej nowej mikstury. • Generalnie wystarczy przeprowadzić 5-6 testów, by znaleźć optymalne proporcje składników mieszaniny, które dadzą pożądany efekt, bez pękania czy kruszenia się. Ważne jest, żeby zwrócić uwagę na proporcje używane w każdym teście, najlepiej zapisać sobie, by ponownie ich użyć, gdy osiągniemy optymalny efekt. Będzie to niejako „przepis na podłogę z gliny”. Jeżeli nie ma możliwości przekopać gliny w danym miejscu lub jeśli nie lubisz eksperymentować, możesz kupić w sklepie budowlanym gotowy mix z gliny. Etapy procedury robienia podłogi z gliny według eksperta z Litwy, Domantasa Surkysa: • Wyłóż warstwę mieszaniny z gliny, grubą na około 2 cm, na standardowej podstawie betonowej lub innej. • Wypoziomuj powierzchnię, wyrównaj glinę. • Zaczekaj aż mieszanina wyschnie. Czas suszenia zależy od temperatury wewnątrz domu. Średnio suszenie trwa 2-3 dni; w warunkach wilgotnych może trwać nawet tydzień; jeżeli zainstalowane jest ogrzewanie podłogowe, suszenie może trwać tylko 1 dzień. • Nanieś biały tynk jako warstwę wykończeniową. (Gotowy biały tynk można kupić w każdym kraju europejskim). Grubość tej warstwy powinna wynosić około 2 mm i ważne jest, by nanosić ją równomiernie na podłodze. Podłoga staje się biała. Czekamy aż wyschnie. • Nanieś bardzo cienką trzecią warstwę, zawierającą gliniany kit z połyskiem, który również można kupić gotowy. Zawiera on bardzo dobry piach drobnoziarnisty. • Oszlifuj podłogę kamieniem lub szlifierką. Wypoleruj ją, po czym zaczekaj aż trzecia warstwa wyschnie. • Nasmaruj podłogę olejem lnianym (możesz równie dobrze użyć innego oleju do podłogi). By to zrobić: zagrzej olej do 70˚C. Nasyć podłogę tym olejem. Pozwól, żeby podłoga porządnie nasiąkła olejem, a później dodaj kolejną dawkę (ale nie czekaj zbyt długo, żeby pierwsza dawka oleju nie uległa krystalizacji). • Użyj bawełnianych materiałów, by powycierać nadmiar oleju. Podłogę należy powycierać, gdy wciąż jest mokra, czyli zanim olej ulegnie krystalizacji. Po zebraniu nadmiaru tłuszczu, podłoga nadal będzie ulegać krystalizacji przez około 2 tygodnie. W tym czasie można po niej chodzić, ale należy zadbać o to, by nie wylać na nią żadnych płynów. • Nawoskuj podłogę. Po woskowaniu, podłoga staje się gładsza i przyjemnie jest po niej stąpać. Wosk pszczeli lub inny wosk naturalny jest najlepszy dla podłogi z gliny. • Jeżeli podłoga ma być dekorowana (np. będą na niej malowidła), należy je wykonać jeszcze przed etapem smarowania olejem. • Podłogę z gliny utrzymuje się podobnie jak podłogę z twardego drewna: należy woskować ją kilka razy w roku. Zastosowanie podłogi z gliny w domach mieszkalnych Podłoga z gliny najczęściej stosowana jest w domach ze słomy jako naturalna kontynuacja tynkowania gliną słomianych ścian. Jednakże nie ma żadnych przeciwwskazań do położenia takiej podłogi w domu zbudowanym inną technologią. Ta metoda dobra jest nawet dla mieszkańców miasta. Podłoga z gliny sprawdza się także w domach o nietypowych kształtach. Niektórzy ludzie ulepszają stare technologie ubijania podłogi nasycając ją olejem lnianym i polerując woskiem naturalnym. Inni kolorują podłogę naturalnymi pigmentami. Następnie szlifują ją, by uzyskać gładką powierzchnię podobną do marmuru i wtedy dekorują ją różnymi wzorami. W rzeczywistości istnieją niezliczone możliwości wyrażenia swojej fantazji i umiejętności artystycznych. 33 Można również nadać podłodze z gliny powierzchnię wodoodporną; jedną opcją jest wykorzystanie specjalnej metody tynkowania „Tadelakt”. Należy mieć specjalny tynk wapienny, specjalne mydło pochodzące z Morocco i specjalne kamienie do zmielenia (więcej informacji o technologii znajduje się na stronie internetowej podanej niżej). Impressions of a clay floor house Autorzy odwiedzili i porozmawiali z Domantasem Surkysem, który rozwija i użytkuje tę technologię: Malowanie mandali na glinianej podłodze. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. Odwiedziliśmy słomiany dom Domantasa Surkysa i jego rodziny. Jak tylko otwiera się drewniane drzwi zewnętrzne, od razu dostrzega się podłogę – wydaje się, że jest zrobiona z jakiegoś nieznanego materiału i pomalowana. Właściciel, zauważając nasze spojrzenia, powiedział: „To jest podłoga z gliny”. Powiedział, że to właśnie on jako pierwszy na Litwie ułożył nowoczesną podłogę z gliny. Prawdą jest, iż ten rodzaj podłogi nie „roluje się” i nie jest ciemny, jak można dostrzec w niektórych starych domostwach. Ta nowoczesna podłoga ma kolor jasnobrązowy, jest jednolita i przypomina marmur. W domu Domantasa Surkysa nie tylko podłoga, ale również ściany i sufit zrobione są z gliny. Podłoga w korytarzu jest udekorowana malarską techniką, zwaną gwaszem. Podłogę pokrywa się malowidłami zanim zostanie nasmarowana olejem. „Moja żona jest malarką, zatem razem z dziećmi namalowała wzory à la dywan mandala. Pigmenty wsiąkły w glinę, więc po „olejowaniu” podłogi nie ścierają się.” Widok łazienki - gliniana posadzka, ściany i wanna. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. Materiały służące do budowy podłogi z gliny są tanie, ale proces powstawania podłogi jest praco- i czasochłonny. Pięć osób gruntowało podłogę kamieniami, co zajęło kilka tygodni. Początkowo ubita i wysuszona podłoga ma kolor biały. Po wtarciu oleju lnianego, staje się brązowa. Domantas Surkys twierdzi, że można nadać podłodze każdy kolor używając pigmentów. Podłoga z gliny znajduje się także w łazience. Znaleźliśmy tu kamienie służące do masażu stóp. Technologia tworzenia podłogi z gliny jest „stara jak świat ludzi”, co wcale nie oznacza, że musi być zimna jak w dawnych czasach: w tym domu na całej powierzchni zamontowano ogrzewanie podłogowe. Tynk gliniany to żadna nowość na Litwie. W przeszłości, Litwini często stosowali mieszaninę gliny z wiązkami lnu i słomy, by wykończyć ściany. Tradycja budowania z gliny umarła już dawno temu. Domantas Surkys zdobył wiedzę na ten temat w Anglii, po czym zorganizował seminarium ze specjalistami z Estonii i z przyjaciółmi, by zdobyć praktyczne umiejętności. Jego poszukiwania idealnego „przepisu” na mieszaninę glinianą trwały dwa lata. Dziś ta wiedza stała się kluczowym elementem jego biznesu, została wykorzystana przy budowie wielu domów na Litwie. Autorzy: Dalia Vidickienė, Živilė Gedminaitė-Raudonė Dalsze informacje: · Kontakt: Domantas Surkys, email: [email protected] · Strona firmy specjalizującej się w budownictwie z gliny i słomy: www.ecococon.lt Inne linki: http://housealive.org/clay/; http://ilovecob.com/archive/earthen-floor-start-to-finish; www.dancingrabbit.org/about-dancing-rabbit-ecovillage/eco-living/building/natural-building/earthen-floor/; http://en.wikipedia.org/wiki/Tadelakt; www.boudaouchtravaux.com/tadellakt-technology-tadelakt-marrakech.htm 34 Kupno specjalnego tynku stosowanego przy technologii „Tadelakt”: http://www.kreidezeit.de/ EnglischeVersion/FramesetENG/indexENG.htm Zielony dach z mchu Ekowioska niedaleko Vepriai, region Ukmergė, Litwa Dach z mchu jest jednym z rodzajów dachu zielonego. Przedstawiona tu technologia nie jest tradycyjnym dachem zielonym, lecz modyfikacją wprowadzoną przez jednego z mieszkańców litewskiej ekowioski. Zielone dachy pomagają budynkom przystosować się do otaczającej przyrody, chronią przed nadmiernym nagrzewaniem, stanowią dom dla owadów i małych zwierząt, zapewniają czyste powietrze, jak również przetwarzają energię słoneczną i dwutlenek węgla w materię organiczną. Zielony dach z mchu jest łatwy w montażu i nie wymaga zbyt wielu napraw. Jest lekki, tani i odpowiedni do miejsc cienistych. Z drugiej strony, wymaga izolacji termicznej i wodnej oraz raczej niewielkiego kąta nachylenia w stosunku do poziomu ziemi. Dach z zielonego mchu w ekowiosce Laimis. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. Charakterystyka, montaż i utrzymanie Zielony dach z mchu to dach, który obsadzony jest specjalnym żywym mchem. Podstawowym kryterium przy wyborze żywego mchu są warunki, w których może rosnąć – powinien rosnąć w miejscu słonecznym bez śladów wilgoci, zazwyczaj rośnie na asfalcie lub kamieniach. Te specjalne rodzaje mchu odporne są na ciepło i brak wody, dzięki czemu dach nimi pokryty nie wymaga dużej uwagi. Zalety zielonego dachu z mchu Dla porównania, inne typy zielonych dachów wymagają znacznie więcej pracy przy utrzymaniu (dodatkowe podlewanie, przycinanie trawy, nawożenie i coroczne dosadzanie trawy); trudniej jest też stworzyć takie dachy (potrzeba więcej struktury dachu, która by udźwignęła większe ilości ziemi, tę ziemię należy wzmocnić siatką, by nie spadała z dachu, należy także zainstalować specjalny system nawadniania oraz uchwyty podtrzymujące dach). Mech, jak inne rośliny, oczyszcza powietrze, produkuje tlen i służy środowisku do reprodukcji różnego typu mikro i makro fauny. Mech chroni dach przed nagrzewaniem się. Jest naturalnym materiałem, przy budowie domu nie używa się paliwa kopalnego ani syntetycznych materiałów. Mech jak gąbka wchłania cząstki kurzu i pyłów. Zielony dach jest niejako dekoracją krajobrazu, staje się jego częścią i nie zmienia wyglądu otoczenia. Mech redukuje hałas. Dach z mchu jest tani, łatwy do zainstalowania i do ewentualnej naprawy. Nie wymaga się bardzo specjalistycznej wiedzy przy jego zakładaniu. Wady zielonego dachu z mchu W porównaniu z innymi zielonymi dachami, dach z mchu nie ma dużej masy, więc raczej trudno traktować go jako izolację termiczną. Kolejną wadą jest to, że nie można gromadzić wody z dachu albo można, lecz znacznie mniej. Woda musi być filtrowana jako część materii organicznej i ziemi, jest wypłukiwana. Inna poważna wada – dach z mchu wymaga hydroizolacji, co z kolei wymaga użycia głównie nieekologicznych materiałów (np. warstwy polietylenu). Hydroizolację można łatwiej uszkodzić, w porównaniu z dachami pokrytymi dachówką glinianą lub z blachy, dlatego też należałoby położyć dodatkowe warstwy hydroizolacji. Budowa dachu mchowego wymaga: • Dach o niskim spadzie. Dach powinien być około 20-30 % stromy, im mniej stromy, tym lepiej. Przede wszystkim na powierzchni dachu kładzie się belki, następnie mocuje się płyty lub deski. Dalej – powinno się położyć jakiś rodzaj włókna tekstylnego (np. dywan). 35 • Hydroizolacja (2 warstwy polietylenowe, na przykład takie, jakimi wykłada się dno stawu). • Warstwa piachu, gruba na około 1 cm, potrzebna jest, by chronić polietylen przed promieniami UV oraz jako podłoże dla ochrony mchu. W związku z małym spadem dachu, warstwy nie powodują jego złamania. • W ostatnim etapie dach pokrywa się specjalnym mchem na piachu. Mech należy kłaść jeden przy drugim, by nie pozostawiać żadnych przerw, ponieważ mech rośnie bardzo powoli. Deszcz i wiatr mógłby zniszczyć powierzchnie wolne od mchu, po czym strącić piach z dachu. Wybór rodzaju mchu Wybór odpowiedniego mchu na zielony dach jest niezwykle ważny. To nie może być mech rosnący w lesie. Mech leśny rośnie w warunkach zacienionych o wysokim poziomie wilgotności powietrza. Mech leśny po prostu nie rósłby na dachu. Poza tym, prawo krajowe chroni lasy litewskie i zabrania wykopu mchu. Są jednak inne rodzaje tych roślin. Rosną w podobnych warunkach, jakie „oferuje” im dach, czyli ciepłych i przewiewnych. Pewne rodzaje mchu mogą rosnąć bez ziemi, bezpośrednio na kamieniu lub innych powierzchniach przy zapewnieniu promieni słońca. Taki mech w naturze można znaleźć na suchym piachu, żwirze lub kamieniach. Prawnie zabrania się jednak zrywania tego mchu z terenów chronionych. Rozwiązaniem jest szukanie tego mchu w miejscach, takich jak opuszczona droga asfaltowa, stary parking samochodowy, stare betonowe płyty, chodniki itd. Porady Zaplanuj dach w taki sposób, by był łatwy dostęp do strychu i możliwość robienia przeglądów. Połóż dwie warstwy hydroizolacji, tak na wszelki wypadek i dla spokoju. Wykorzystaj stary dywan lub inny tekstylny materiał, aby chronić deski lub płyty dachowe. Pozwoli to na równe rozprzestrzenianie się powietrza i zapobieganie gniciu dachu. Nie podgrzewaj dachu. Ogrzewaj ściany, ale pozwól, by wiatr wiał na strychu. Wtedy dach będzie „oddychał”, a Ty nie będziesz martwić się o skropliny, naprawy, częste przeglądy. Szacowane koszty Taki dach (nie licząc belek czy płyt oraz robocizny i transportu mchu) kosztuje około 9 litów (2,60 EUR) za metr kwadratowy. Jest to koszt dwóch warstw hydroizolacji i śrub, by je przymocować. Doświadczenie użytkownika Doświadczenie użytkownika opisane jest przez założyciela ekowioski Vepriai, Laimisa Žmuidasa. Wymyśliłem zielony dach z mchu w czasie budowy mojego domu. Wstępnym zamierzeniem było zrobienie zielonego dachu z trawy, lecz później zauważyłem, że nie odpowiada mi to rozwiązanie. Przede wszystkim – by trawa mogła rosnąć na dachu, trzeba zapewnić jej bardzo dużą ilość ziemi. Po wykonaniu obliczeń konstrukcyjnych okazało się, że zaprojektowany dach nie utrzyma takiego ciężaru lub też ściany grożą zawaleniem. Starałem się również wykopać metr kwadratowy torfu i wnieść go na dach. Był wilgotny i ciężki. Wymaga dużej siły, aby stworzyć dach z trawy. W końcu musiałem wymyślić inny typ dachu, bo trawa nie zdała egzaminu, a zbliżała się zima, trzeba więc było szybko działać. Dobrze znam się na roślinach, dlatego też łatwo mi było przeprowadzić szybką ich selekcję. Tym sposobem na myśl mi przyszedł dach z mchu. Pierwszego roku pokryliśmy tylko połowę dachu. Nie mieliśmy żadnych przykładów, z których moglibyśmy czerpać wiedzę, należało zatem czekać na efekty tego eksperymentu. Deszcz nie spłukał mchu ani tego, co pod nim. Mech dobrze wzmacnia podłoże, na którym żyje. Dach zniósł też śnieg i lód. W następnym roku dach przeszedł pomyślnie egzamin z wytrzymałości na ciepło. Dziś ten dach ma już trzy lata i służy nam nie wymagając żadnych napraw. 36 Mój kolega, zainspirowany tym eksperymentem, również zdecydował się na zielony dach z mchu. Chociaż on nie widział mojego dachu, a ja jego dachu, udało mi się wyjaśnić zasady tej technologii przez telefon. Jego dach również sprawdza się w 100 %. Autor: Laimis Žmuida Dalsze informacje: · Kontakt: Laimis Žmuida, e-mail: [email protected] · Link: www.tombender.org/sustdesignarticles/mossroofs.html Tradycyjne malowanie naturalne Ekowioska Nevoecoville, Republika Karelii, Rosja Naturalna farba z czerwonej ziemi przygotowywana jest poprzez zagotowanie czerwonej ziemi według bardzo starej receptury, przypuszczalnie pochodzącej z Finlandii. Używanie zagotowanej farby z czerwonej ziemi do malowania domów rozpoczęło się w Szwecji i w Finlandii w XVI wieku, a stało się popularne w XIX wieku w Rosji pod nazwą „the paint of red village houses”. Zalety tej techniki: • Jest w 100% naturalna, niemal całkowicie biodegradowalna. Nie szkodzi środowisku naturalnemu ani zdrowiu człowieka. Nie wytwarza toksycznych oparów, kiedy się pali. • Łatwo może ją przygotować jedna osoba. • Jest trwała: wytrzymuje do 30 lat i nie kruszy się. Nieco ciemnieje, dzięki czemu wraz z upływem lat wygląda coraz lepiej. • Jest tańsza niż syntetyczna farba kupiona w sklepie. • Jest antyseptyczna, chroni drewno przez gniciem. • Kiedy farba „zejdzie” ze ściany, łatwo można odmalować powierzchnię. Wyrób naturalnych farb w Finlandii. Źródło: www.luomura.com. Podstawowe zasady produkcji i użytkowania Istnieje wiele tradycyjnych sposobów na przygotowanie farby „czerwona ochra”. Oto jeden z nich: dla otrzymania około 100 litrów farby potrzebujesz: dwustulitrową, termicznie zaizolowaną beczkę z pokrywą; motykę, grabie lub podobne narzędzie w celu mieszania farby; wagę z wiadrami do ważenia składników. Składniki: 4 litry zielonego witriolu lub siarczanu miedziowego, 3 litry oleju schnącego, 16 kg kolorującego pigmentu (czerwonej lub żółtej ziemi), 9 kg mąki żytniej, 100 litrów wody. Wykonanie: 100 litrów wody nalej do 200 litrowej beczki. Dodaj witriolu lub siarczanu miedziowego ciągle mieszając. Następnie dodaj mąkę żytnią (najlepiej jest uprzednio wymieszać mąkę z wodą, by uniknąć zlepienia). Dodaj oleju schnącego i tak przygotowaną mieszaninę gotuj przez około 2 godziny, ciągle mieszając. Po 2 godzinach dodaj pigmentu; zredukuj moc ognia i gotuj kolejną godzinę, ciągle mieszając. Farbę można używać w ciągu 3-4 dni. Jeżeli musisz przechowywać ją dłużej, dodaj 3 kg soli. Dzięki temu farba będzie zdatna do użytku przez 10-11 dni. Malowanie: 100 litrów wystarczy do pomalowania 300-500 metrów kwadratowych powierzchni (w zależności od rodzaju powierzchni). Uwagi: Farbę można używać jedynie do malowania drewna, które nie jest strugane, wcześniej malowane lub w inny sposób przetworzone. Dla lepszych efektów, pomaluj drewno nie wcześniej niż rok po tym, jak zostało ścięte. 37 Doświadczenia z produkowania i stosowania naturalnej farby Opowiada Ivan Goncharov, założyciel i lider ekowioski Nevoecoville. Mieszka w niej od początku, tj. od 1994 roku. Ta naturalna farba jest szeroko stosowana w ekowiosce Nevoecoville, jak również przy różnych pracach budowlanych, które nadzoruje lider Ivan Goncharov, profesjonalny architekt i budowlaniec. Ivan Goncharov wiele razy zrobił farbę na otwartym ogniu, jego dom i inne budynki zostały nią pokryte. Ivan i jego koledzy z ekowioski najpierw zapoznali się z recepturą na szkoleniu przeprowadzonym przez fińskiego konstruktora we wczesnych latach 90tych ubiegłego stulecia. Później Ivan znalazł starą książkę, zatytułowaną Rosyjskie Gospodarstwo, opublikowaną na początku XX wieku. Poniżej znajdują się obserwacje i porady Ivana. „Zauważyłem, że im starsze jest drewno, tym lepiej nakłada się na nie farbę i farba ta dłużej utrzymuje się. Konsystencja farby powinna być podobna do masy mącznej. Farba gotowa jest wtedy, gdy grabie (używane do mieszania) zaczynają łatwo ślizgać się po dnie beczki. Przygotowując farbę, niezwykle ważne jest najpierw zmieszać mąkę w Malowanie naturalnymi farbami w Finlandii. małej ilości wody w osobnym wiadrze, by uniknąć zlepienia. Źródło: www.luomura.com. Ja do tego celu zazwyczaj używam elektrycznego miksera, ale można także mieszać kijem lub bezpośrednio rękami. Ważne jest to, by chronić pomalowane powierzchnie przed nadmierną wilgocią, ponieważ farba może ulegać stopniowemu traceniu koloru i wręcz zmywaniu się np. ze ściany. Dlatego też malowany dom powinien mieć dobre odwodnienie i rynny. Gdy potrzebuję małą ilość farby, robię ją z masy celulozowej zamiast z mąki. Następnie można po prostu zmieszać wszystkie składniki, bez gotowania. By uzyskać białą farbę, polecam przepis: dodać 250 g cementu portlandzkiego i 2 kg tytanu lub białego cynku do 5 litrów chudego mleka, mieszać. Po wymieszaniu, od razu malować.” Autor: Laysan Mirzagitova Dalsze informacje: Kontakt: Ivan Goncharov, e-mail: [email protected] 38 Dom malowany naturalną farbą. Zdjęcie: Ivan Goncharov. Technologia modyfikacji: izolacja obwodowa ze szkła piankowego i włókien celulozowych na ściany oraz dach Ekowioska ZEGG, Niemcy Poniżej znajduje się przykład technologii, w której zostały wykorzystane nieszkodliwe ekologicznie materiały w celu izolacji istniejących budynków. Rozwiązanie to okazało się efektywną metodą przechowywania energii. Budynek jednopoziomowy o powierzchni 400 m² zużywający energię 100 kW był całkowicie zaizolowany od zewnątrz. Efektem tego była redukcja zużycia energii o 85 %, do 15 kW. Dlatego też każdego roku – odkąd istnieje budynek – 85 % energii grzewczej jest zaoszczędzone. Wykorzystane materiały były naturalnymi Izolacja korkowa. Zdjęcie: Achim Ecker. materiałami recyklingowymi, takimi jak szkło i gazety przekształcone w szkło piankowe i włókna celulozowe. Na zewnątrz użyliśmy boazerii, która dodatkowo chroni mieszkańców przed wszelkim sztucznym promieniowaniem. Większość pracy może być wykonana przez pracowników mających umiejętności, ale nie muszą to być profesjonaliści. Dzięki takiemu rozwiązaniu jakość życia mieszkańców znacznie poprawiła się. Jak to się robi? W naszej ekowiosce zaizolowany budynek wykorzystywany jest jako biuro. Jego położenie jest ze wschodu na zachód, przez co duża powierzchnia dachu ukierunkowana jest na stronę południową. Pierwotnie nie wyglądało to dobrze, zimą w środku było ludziom zimno, latem zaś gorąco. 5 cm ściany ze skompresowanych włókiem bawełnianych wypełnionych powietrzem sprawiało, że ogrzewanie budynku zimą generowało olbrzymie straty energii. Ta kwestia stała się zatem kluczowa, jeśli chodzi o wprowadzenie zmian. Jakiś czas temu dach z eternitu zawierającego szkodliwe włókna azbestu został zamieniony na nowy dach, zainstalowano 200 m² fotowoltaicznych paneli solarnych produkujących 24 kW p. Dach został zaizolowany włóknami celulozowymi o grubości 25-30 cm na 400 m² sufitu. Kilka lat później zaczęliśmy wymieniać stare okna i aluminiowe/ stalowe drzwi na nowe, podwójnie oszklone okna w ramie sosnowej oraz drzwi, które pomalowano olejem lnianym. Zostały one wyprodukowane w lokalnym zakładzie stolarskim. Izolacja (spienione szkło z włóknem celulozowym). Zdjęcie: Achim Ecker. Nie mieliśmy pieniędzy na to, by zaizolować cały budynek od razu, więc w 2007 roku zaczęliśmy prace nad częścią budynku, leżącą od strony północnej. Była ona pokryta drewnianym rusztowaniem z gwoździami przybitymi do struktury nośnej starej, dwuwarstwowej elewacji. Dobrze jest wygładzić nierówności w starej konstrukcji bez tworzenia tzw. mostków termicznych. Istniejąca ściana musi być jedynie wystarczająco wytrzymała, by utrzymać nową konstrukcję i nieważne jest, jeśli stary tynk lub stara farba odpada. Okna są w ramach, nie z powodu niebezpieczeństwa wytworzenia się mostków termicznych, ale by mogły być przytwierdzone do sworzni. Rogi nie są ukształtowane z pionowych sworzni, lecz horyzontalnych. 39 Następnie „oddychająca” membrana została umieszczona na drewnie i szczelnie połączona z oknami. Wycięto otwory w folii i włókna celulozowe umieszczono w przestrzeniach pomiędzy starą ścianą a membraną. Nowa izolacja ma 18 cm grubości. Po umieszczeniu izolacji, otwory zostały ponownie zalakowane. Izolacja trzcinowa pod zielony. Zdjęcie: Achim Ecker. Na koniec zainstalowano kolejną warstwę konstrukcyjną i połączono panele z modrzewia. Modrzew chroni mieszkańców przed wszelkim sztucznym promieniowaniem. Włókna celulozowe pochodzą z recyklingu gazet, ale potrzebują 8% soli kwasu borowego dodawanego, by chronić przed szkodnikami. To niestety sprawia, że nie można później przeprowadzić kompostowania. Dziś jednak istnieją również takie włókna celulozowe, które wolne są od soli kwasu borowego i mogą być kompostowane. W celu zaizolowania podłogi budynku, istniejąca posadzka betonowa została otoczona 30 cm „izolacją obwodową” z wykorzystaniem skompresowanego granulatu szkła piankowego wyłożonego 80 cm w głąb ziemi. Ekologiczną zaletą jest to, że jest to produkt recyklingowy zużytego szkła, który nie gnije ani nie reaguje chemicznie ze środowiskiem. Kontroluje za to wilgotność, nie potrzeba więc dodatkowej warstwy plastiku czy papy. Ekologiczną wadą jest wysoki pobór energii w czasie produkcji. Praca i doświadczenie użytkownika Po okresie planowania, większość pracy może zostać zrobiona przez 3-4 osoby, które nie posiadają profesjonalnej wiedzy czy fachowych umiejętności. Potrzebny jest tylko jeden ekspert ds. budownictwa. Proces izolowania wymaga dość intensywnej pracy, ale nie jest drogi, jeżeli chodzi o materiały budowlane. Z budynku jako biura korzysta teraz około 20 osób, jest to również miejsce spotkań zarządu ZEGG i innych. Dzięki izolacji jakość życia mieszkańców znacznie poprawiła się. Patrząc na wiele istniejących na świecie budynków, modyfikacja techniki izolacyjnej w wielu przypadkach mogłaby okazać się opcją bardziej redukującą zużycie energii niż budowanie całkowicie nowego budynku. Zielony izolowany dach. Zdjęcie: Achim Ecker. Autor: Achim Ecker Dalsze informacje: · Kontakt: Achim Ecker, [email protected] · Strona internetowa ekowioski ZEGG: www.zegg.de · Inne linki: www.misapor.ch (granulat szkła piankowego), www.isocell.at/en/main-menu/products.html (izolacja celulozowa) 40 Wykorzystywanie ekologicznych materiałów budowlanych Wieś wspólnotowa Kangasala, Finlandia Wszystkie nowe budowle są bardziej lub mniej nieekologiczne, ponieważ w wielu przypadkach wykorzystują naturalne zasoby. Dlatego też materiały pochodzące z recyklingu, komponenty budowlane i artykuły gospodarstwa domowego tuż obok materiałów naturalnych powinny być głównie stosowane w eko-budownictwie. Tym sposobem można zredukować ilość odpadów, które ostatecznie „lądują” na wysypisku śmieci. Poza tym, takie ekologiczne materiały są dużo tańsze niż nowe. Podczas planowania wsi wspólnotowej Kangasala, zawarto umowę, by starać się utylizować materiały recyklingowe. Recykling jest bardziej praco- i czasochłonny niż kupowanie nowych materiałów: gromadzenie, magazynowanie, naprawa i przystosowanie komponentów, ale mieszkańcy są zadowoleni z efektów. Domy zostały wybudowane za rozsądną cenę, a stare materiały nadają im wyjątkowy charakter estetyczny. Opis praktyki Przykłady użycia materiałów z recyklingu: stare drzwi i ściany zbudowane z cegły rozbiórkowej. Zdjęcie: Outi Palttala. Podstawowe informacje o wsi Budowanie wsi Kangasala rozpoczęło się w roku 1997. Prawie wszystkie z 9 domów mieszkalnych oraz wspólna cieplarnia były budowane w tym samym czasie w ciągu około pięciu lat. Mieszkańcy wspólnie zaakceptowali plan wsi oraz metody budowlane. Zgodzili się między innymi na to, że głównym materiałem na budowę domu będzie drewno i wszystkie wybierane materiały będą przyjazne naturze i zdrowiu. Każda rodzina samodzielnie wybudowała swój dom. Równoczesne budowanie sprawiło, że łatwiej korzystało się z materiałów recyklingowych. Na terenie wsi znajduje się stara stodoła, która doskonale służyła jako miejsce przechowywania materiałów budowlanych. Przedtem jednak została wysprzątana i naprawiono jej dach. Materiały gromadzi się stopniowo, małymi krokami. Muszą być chronione przed warunkami pogodowymi oraz mieć dużo miejsca magazynowego. Gromadzenie i magazynowanie materiałów Zanim rozpoczną się prace budowlane, należy zacząć gromadzenie materiałów, tak aby w razie potrzeby były już dostępne. Z kolei ciężko jest zdobyć materiały z recyklingu dokładnie wtedy, kiedy są potrzebne, zatem harmonogram prac budowlanych powinien być elastyczny. Zaleca się magazynowanie tylko tych materiałów, które z pewnością zostaną wykorzystane. Niemniej jednak dobrze jest mieć na przykład więcej armatury instalacyjnej, grzejników czy elektroniki, by później można było wybrać te odpowiednie, pasujące do danego domu. Nadwyżki oddaje się do recyklingu, dzięki czemu można jeszcze zarobić pieniądze. Na etapie gromadzenia potrzebny jest transport. Jedna z rodzin, które zakładały wieś Kangasala, posiada samochód typu van oraz przyczepę, z których często korzystaliśmy. W tamtym okresie w najbliższej miejscowości rozebrano wiele starych fabryk z czerwonej cegły oraz odnawiano budynki mieszkalne. Łatwo więc było znaleźć cegły, okna, drzwi, a nawet sprzęt łazienkowy na ulicach. Mieszane drewno nie było zbierane, ponieważ wyciąganie gwoździ zajmuje za dużo czasu. Generalnie najlepiej ustalić z osobą kierującą rozbiórką, aby w jednym miejscu 41 zgromadzić przydatne jeszcze drzwi i okna zamiast wyrzucać je na śmietnik. Tym sposobem łatwo je zebrać, najczęściej bez żadnej opłaty. Oprócz miejsc rozbiórek i napraw, takie materiały można również zyskać w centrach recyklingu i na budowlanych pchlich targach. Praktycznie jest magazynować materiały budowlane zgodnie z tym, kiedy będą nam potrzebne. Cegły powinno się trzymać blisko miejsca, gdzie będą używane, gdyż przenoszenie ich będzie ciężkie i czasochłonne. We wsi Kangasala cegły były zgromadzone na zewnątrz, ponieważ kiedy mokły, łatwiej można było zdjąć z nich zaprawę murarską. Cegły zostały oczyszczone i użyte tego samego lata. Gdy cegły są mokre, należy chronić je przed mrozem. Okna, drzwi, meble i urządzenia były magazynowane w stodole. Szkło należy ustawić swobodnie, by nie osadzała się pleśń. Kominek zbudowany z cegły rozbiórkowej. Zdjęcie: Mia Saloranta. Magazyn został podzielony pomiędzy rodziny i każda z nich dbała o swoją część. W celu trzymania ogólnego porządku zorganizowano ekipę sprzątającą. Wspólny traktor również jest garażowany w stodole. Eksploatacja materiałów Stare, oczyszczone cegły, zostały wykorzystane do budowy pieców, kominów i ścian działowych w wielu domach. Jari, stolarz we wsi, przygotował okna ze szkła recyklingowego dla trzech domów. W przypadku gdy bezużyteczne ramy okien wykonane są z drewna impregnowanego, muszą zostać oddane jako szkodliwy śmieć. Stare okna z fabryki zostały użyte w cieplarni wsi. Ponadto, mamy recyklingowe drzwi, deski podłogowe, szafki kuchenne, zlewy, prysznice, krany, kurki kranowe, sprzęty gospodarstwa domowego, liczniki wody i ciepła, wymienniki ciepła. Okucia, klamki, przełączniki i inne małe rzeczy zostały zakupione za niewielką cenę na pchlich targach. Instalowanie starej armatury czy wodnych sprzętów wymaga wiedzy i doświadczenia profesjonalisty. Używane części muszą zostać poddane ocenie, naprawione i połączone w całość. Praktycznie rzecz biorąc, używanie takich materiałów ma sens tylko, gdy możesz samodzielnie je zainstalować. Możesz bowiem wówczas dokonywać zmian, zdejmować części i ponownie je instalować w razie potrzeby. Jeżeli na przykład trzeba wynająć hydraulika, z ekonomicznego punktu widzenia, nie opłaca się to zupełnie. Jeśli chodzi o używane sprzęty gospodarstwa domowego (np. piekarnik, lodówka, grzejniki), oszczędzają one pieniądze na etapie budowania domu. Jednak stare sprzęty zazwyczaj nie są najwyższej klasy pod względem poziomu zużycia energii, więc zaleca się zmienić je w późniejszym czasie, kiedy już większe wydatki mamy za sobą. Doświadczenie użytkownika Anu Pellinen i Jari Hämäläinen (para) jako pierwsi wybudowali swój dom we wsi Kangasala. Z radością wspominali etap budowania własnego domu oraz gromadzenia materiałów. Jari i jego sąsiad zgromadzili najwięcej materiałów, ponieważ mieli samochód typu van oraz dużą przyczepę do dyspozycji. Znaleźli wystarczająco dużo zasobów, by przywieźć je również innym mieszkańcom, czasami nieodpłatnie, a czasami na zasadzie zwrotu poniesionych kosztów. Jari wolał gromadzić szkło z okien, gdyż mógł wykorzystać je do przygotowania własnych okien. Anu zaglądała do sklepów typu second–hand oraz centrów recyklingowych. W ich własnym domu użyli materiałów recyklingowych w sposób urozmaicony i pomysłowy. Kominek i niektóre ściany wewnętrzne zostały zbudowane ze starych, różnobarwnych cegieł. Szafki kuchenne zostały zdobyte z zaprzyjaźnionych punktów renowacji mebli. Grzejniki wody, 42 stalowe zlewy kuchenne, ceramiczne zlewy oraz wanna, drzwi wejściowe pochodzą z miejsc, w których przeprowadzane były remonty. Znaleźli również wiele mocnych pasów skórzanych w zamykanej fabryce toreb. Użyli ich jako klamki do drzwi oraz uchwyty do szuflad i szafek. Staromodne przełączniki do lamp zostały zakupione za niewielkie pieniądze na pchlim targu. W sklepie typu second–hand kupili elektryczny piec oraz lodówkę. Okna są oczywiście zrobione własnoręcznie, szkło i okucia pochodzą z recyklingu. Szkło, paski ze skóry i wyłączniki światła z recyklingu. Zdjęcie: Mia Saloranta. Para nadal uważa, że recykling opłacił się, mimo że pewne zadania były pracochłonne, a niektóre części trzeba było po jakimś czasie wymieniać na nowe. Warto i można pozwolić sobie na dodatkowe prace, kiedy ktoś buduje dom dla siebie i ma elastyczny harmonogram, a zmiana planów nie zaszkodzi procesowi budowania. Oprócz kwestii oszczędności pieniędzy, ważną zaletą jest estetyka: stare cegły, szkło, okucia i meble są piękne, tworzą ciepłą atmosferę. Autor: Mia Saloranta Więcej informacji: · Kontakt: Outi Palttala, e-mail: [email protected] · Strona internetowa wsi wspólnotowej Kangasala: www.yhteiskyla.net/index_en.htm Solarny prysznic ogrodowy Lokalna Alternatywna Społeczność, Polska Pasywne urządzenia wykorzystujące energię promieniowania słońca są tanie i wydajne. Rozwiązują część problemów dotyczących ogrzewania wody (zwłaszcza latem) i z powodzeniem można je zastosować do gotowania pożywienia lub ogrzewania budynków. W sezonie letnim można skorzystać z wolnostojącego prysznica napędzanego energią słoneczną, wykonanego z materiałów recyklingowych, taniego i prostego w obsłudze. Doskonale wpisuje się w ekologiczne zasady permakulturowe i ekowioskowe. Pojemność zbiorników z ogrzaną wodą (80 litrów) pozwala na swobodne skorzystanie z kąpieli codziennie przy słonecznej pogodzie kilku osobom, znacząco przy tym oszczędza się energię elektryczną i pieniądze. Ciepła kabina prysznica z przezroczystymi ścianami, stojąca pośród zieleni, sprawia zawsze wiele radości i przybliża ludzi do natury. Budowa i użycie Widok wewnątrz. Zdjęcie: Monika Podsiadła. Prysznic, o którym mowa w niniejszym studium przypadku, został zainstalowany w ogrodzie permakulturowym w Pryszczowej Górze, niedaleko Lublina. Kilka rodzin z L.A.S. korzysta już z tego rozwiązania, a kolejne mają zamiar zainstalować prysznic w swoich ogrodach. Budując prysznic zasadniczą ideą jest użycie recyklingowych samochodowych zbiorników na gaz. W moim rozwiązaniu zostały użyte 2 zbiorniki po 40 litrów połączone równolegle. Można użyć innego, większego podłużnego zbiornika o pojemności 80 litrów. Oryginalne zawory wpustowe zostały zespawane, wywiercono zaś otwory poprzeczne wzdłuż osi zbiorników tak, aby można przez nie przeprowadzić rury z bieżącą wodą. 43 Zbiorniki połączone są z domową instalacją wodną za pomocą rurek giętych typu PEX. Prysznic posiada baterię do mieszania wody i oczywiście słuchawkę prysznicową. Zbiorniki umieszczone są w skrzyni izolowanej, która ustawiona jest pod kątem 45 stopni na drewnianym rusztowaniu, tak aby w południe uzyskać kąt padania promieni słonecznych 90 stopni w stosunku do powierzchni zbiorników. Bezpośrednio pod zbiornikami znajduje się lustro z polerowanej blachy nierdzewnej, które dodatkowo skupia promieniowanie słońca. Kabina prysznica Widok z zewnątrz. posiada „przedsionek”, gdzie można Zdjęcie: Monika Podsiadła. przebrać się korzystając z ciepła kabiny, czyli nie wychodzimy z kabiny bezpośrednio w chłodniejszą przestrzeń ogrodu. Konstrukcyjną bazę obudowy skrzyni stanowią recyklingowe beczki po oleju, które można nabyć na złomowisku. Są one rozcięte wzdłużnie na 4 części. Skrzynia jest przykryta szybami zespolonymi, które akumulują energię promieniowania słońca i zapobiegają jej utracie w nocy. Cała kabina prysznicowa jest obudowana szybami zespolonymi przytwierdzonymi do drewnianych słupków konstrukcji nośnej. Szyby takie również można pozyskać z recyklingu. Zimna woda jest doprowadzona do prysznica za pomocą przewodu PEX z domowej instalacji. Przewód jest zagłębiony w gruncie ok. 30 cm. Chcąc się wykąpać odkręcamy główny zawór. Woda zimna wypycha ciepłą, która sama wędruje w górę zbiorników nagrzewając się. W ten sposób zimna woda w czasie kąpieli powoduje wypływ nagrzanej wody do baterii. Kran ciepłej wody w baterii jest zawsze otwarty. Umożliwia to rozprężanie się przegrzanej wody (lub pary) w zbiornikach i jej ujście na zewnątrz. Zimnym kranem dopuszczamy wodę w miarę potrzeby. Po kąpieli należy tylko zamknąć główny zawór i zakręcić kran z zimną wodą. W czasie brania prysznica automatycznie uzupełniana jest woda w zbiornikach grzewczych. Dach solarnego prysznica ogrodowego. Zdjęcie: Monika Podsiadła. Zużyta woda ścieka na podłogę prysznica (w naszym przypadku zwykła paleta drewniana) i dalej przenika do gruntu poprzez grubą warstwę drobnych kamieni i żwiru. Większość wody praktycznie odparowuje poprzez otwory wentylacyjne kabiny z powodu dość wysokiej temperatury panującej tam w dni słoneczne. Przed jesiennymi przymrozkami spuszczamy wodę ze zbiorników za pomocą zaworu, który znajduje się w najniższym punkcie przewodu doprowadzającego zagłębionego w gruncie. Wodę tę możemy wykorzystać np. do podlania roślin w ogrodzie. Taki prysznic ogrodowy można zbudować w czasie kilkudniowych warsztatów, przy uprzednim przygotowaniu elementów składowych. Mogą to zrobić 3-4 osoby z podstawowymi umiejętnościami manualnymi pod kierownictwem kogoś z odpowiednim doświadczeniem. Korzystne jest doświadczenie przy wykonywaniu prostych instalacji hydraulicznych. Orientacyjny koszt materiałów to około 1 500 PLN przy założeniu, że zbiorniki, szyby obudowy kabiny, sama obudowa zbiorników i jej elementy pochodzą z recyklingu. 44 Doświadczenia z ekowioski W czasie ciepłego sezonu odwiedza nas bardzo wiele osób, które często zostają na kilka dni lub dłużej, a system ogrzewania wody w lecie w domu i oczyszczania wody nie jest przewidziany na tak wiele osób. Projekt prysznica na zewnątrz powstał przy pomocy naszego kolegi z Niemiec. Doskonale się sprawdza od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Woda nawet w pochmurne i chłodne dni jest z reguły ciepła dzięki odpowiedniej izolacji zbiorników. Każdy, kto skorzystał choć raz z prysznica, jest zachwycony jego funkcjonalnością, odmiennością otoczenia i warunków w nim panujących. Wielu naszych gości, a także sąsiadów jest zainteresowanych posiadaniem u siebie solarnego prysznica ogrodowego. Już zaczęli zbierać odpowiednie materiały. „Wasz prysznic wśród drzew i zieleni jest super pomysłem. To takie miłe, że w kabinie rosną sobie dzikie rośliny, całe wnętrze jest unikalne. Po dniu pracy w ogrodzie wypluskać się w wodzie nagrzanej słońcem to prawdziwa rozkosz. Cudownie jest brać prysznic i móc jednocześnie patrzeć w niebo, czy zieleń dookoła” – mówi wolontariuszka z Kanady. Autorzy: Andrzej Młynarczyk, Monika Podsiadła Dalsze informacje: · Kontakt: Andrzej Młynarczyk, Monika Podsiadła, [email protected] · Linki: www.permakultura.com; http://www.permies.com/ Fińska sauna Fińska sauna to miejsce rozrywki, relaksu, spotkań oraz mycia się. Wspólna sauna w ekowiosce może zastąpić łazienki w prywatnych domach, ale przede wszystkim jest to ciepłe serce społeczności. Społeczność Katajamäki. Wyjście z sauny Zdjęcie: Mia Saloranta. Wiele tradycji łączy się z budowaniem saun. Budując saunę należy również uwzględnić wiele szczegółów budowlanych, które muszą być wykonane prawidłowo, aby sauna funkcjonowała bez zarzutów i aby była długotrwała. Tradycyjna sauna budowana jest z bali i podgrzewana jest drewnem. Według niektórych ludzi najlepsza jest sauna dymna. Sauna może mieścić się w tym samym budynku, w którym mieszkają ludzie, może też stanowić osobny budynek. Sauna zazwyczaj obejmuje dwa lub trzy małe pomieszczenia: przebieralnię, miejsce do mycia się, łaźnię parową; często łaźnia parowa jest jednocześnie miejscem mycia się. Woda używana do mycia jest podgrzewana w zbiorniku podłączonym do pieca albo w osobnym baniaku. W dobrej saunie łaźnia parowa jest na tyle przestronna, że jedna rodzina może wygodnie z niej korzystać. Wysokość łaźni musi wynosić minimum dwa metry. Najważniejsze sprawy jeśli chodzi o techniczny projekt sauny to Wieś gminna w Livonsaari. Spotkanie przed sauną Zdjęcie: Mia Saloranta. 45 właściwa izolacja konstrukcji chroniąca przed wilgocią (nie jest wymagana przy konstrukcji z bali), właściwy rodzaj drewna wewnątrz sauny, właściwa wentylacja oraz piec o odpowiedniej wielkości i wydajności. By mieć idealne warunki w saunie, niezbędna jest jednostajna temperatura i wystarczająca wilgotność w całej łaźni, jak również dużo kamieni na piecu, by otrzymać wystarczająco dużo ciepła. Ciepło jest najlepsze, kiedy temperatura łaźni wynosi mniej niż 70 stopni Celsjusza. Wodę często polewa się na kamienie, by utrzymać należytą wilgotność. Jeżeli chcesz Ekowioska Keuruu. Sauna w ekowiosce Keuruu. Zdjęcie: Mia Saloranta. przeżyć doskonałe doznania w saunie, weź ze sobą gałązki brzozy i biczuj się nimi. Po takim biczowaniu i wzięciu zimnego prysznica poczujesz się jak nowonarodzony! Autor: Mia Saloranta Źródło: www.suomirakentaa.fi/tyoohjeet/sauna/saunan-rakentamisen-perusteet Dalsze informacje: www.sauna.fi/in-english/sauna-information/ 46 ENERGIA – ROZWIĄZANIA DLA GOSPODARSTW DOMOWYCH I CAŁYCH OSAD Oszczędność energii oraz korzystanie z jej lokalnych źródeł odnawialnych zamiast z paliwa kopalnego to kluczowe cele wszystkich ekowiosek. Jest to niezwykle istotny wkład w redukcję emisji dwutlenku węgla oraz zmian klimatycznych. Poza tym, z punktu widzenia ekowioski jest to także istotny element ekonomiczny. W naszej strefie klimatycznej z całkowitej energii, jaką zużywa gospodarstwo domowe, około połowa „idzie” na ogrzewanie budynku. Ogrzewanie wody w domu zabiera około 20 %, a elektryczność około 30 %. Indywidualne zwyczaje i wybory, jak rozmiar i temperatura przestrzeni mieszkalnej w domach, oświetlenie (np. żarówki LED) czy też zużycie ciepłej wody, mają potężny wpływ na całkowitą konsumpcję energii. Odnawialne źródła energii mogą być wykorzystywane do minimalizowania potrzeby używania węglowodorowego paliwa kopalnego. Jednak nawet wtedy ważne jest minimalizowanie możliwych wad, jak emisja cząstek tworzących niecałkowite spalanie w tradycyjnych piecach drzewnych. Systemy zdecentralizowane pomagają ekowioskom stawać się samowystarczalnymi osadami posiadającymi zarówno ogrzewanie, jak i elektryczność. Typowe źródła energii odnawialnej to siła biomasy, wiatru i słońca. Ekowioski są często pionierami w testowaniu i tworzeniu innowacyjnych rozwiązań energetycznych, dla indywidualnych gospodarstw domowych i dla całych osad. System kominkowy o niskiej emisji magazynujący ciepło Ekowioska Vihti, gmina Vihti, Finlandia Ten efektywny kominek o niskiej emisji łączy trzy ekologicznie istotne rozwiązania: 1) komora paleniskowa o niskiej emisji, 2) tradycyjny i energooszczędny kominek magazynujący ciepło, 3) nowoczesna technologia ogrzewania i cyrkulacji wody. System kominkowy jest ekologicznym i efektywnym, przytulnym i tradycyjnym sposobem na zorganizowanie ogrzewania budynku i ogrzewania wody w pojedynczym gospodarstwie domowym. Rozwiązanie to zostało uznane za ekologiczne i przyjazne środowisku z wielu powodów. Komora paleniskowa o niskiej emisji umożliwia efektywny proces spalania z minimalną emisją oraz gwarantuje, że emisje są zgodne z 47 regulacjami dot. tradycyjnych kominków kamiennych. Warstwa ceglana utrzymująca ciepło jest tradycyjną technologią oszczędzającą energię, a efektywność jest wzmagana poprzez połączenie z ogrzewaniem wody i systemem cyrkulacyjnym, który puszcza w obieg domu generowane ciepło. Techniczny opis systemu Kominek akumulujacy ciepło z nisko emisyjnym paleniskiem. Zdjęcie: Ella Suhonen. Kominek znajduje się na pierwszym piętrze pojedynczego gospodarstwa domowego, blisko wejścia głównego, gdzie oddziela kuchnię od pokoju dziennego. Tym sposobem jest dużo miejsca dookoła kominka i ciepło bez żadnych przeszkód rozchodzi się po całym pierwszym piętrze. Konstrukcja kominka zajmuje 3 m2 od podłogi aż po sufit (w tym rura na wodę, piec i kuchenka). Główna część systemu obiegu wody znajduje się w piwnicy pod kominkiem. Ogrzana woda płynie rurami, które łączą grzejnik wodny (zintegrowany z kominkiem) z akumulatorem (znajdujący się w piwnicy) i puszczają w obieg domu ogrzaną wodę, również na drugie piętro. W innych rodzajach kominków zarówno ogrzewanie wody, jak i komponenty akumulatora można zbudować dookoła komory paleniskowej. Pozostałe zapotrzebowanie na energię cieplną można zaspokoić kolektorami solarnymi i marginalnie konwencjonalnym ogrzewaniem elektrycznym. Główne komponenty: • Komora paleniskowa o niskiej emisji. Ekologicznie innowacyjna komora paleniskowa przekazuje część tlenu (tzw. „drugorzędne powietrze”) poprzez otwory do wyższej położonej części komory. Ten naddatek powietrza jest kierowany do płomieni, do miejsca, gdzie generowane są emisje z palącego się drewna. W tym momencie naddatek powietrza powoduje drugi proces spalania, gdzie spalane są emisje. Powietrze potrzebne do pierwszego i drugiego procesu spalania pobierane jest poprzez kratkę w podłodze kominka, a część tego powietrza prowadzona jest poprzez otwory do wyższej położonej części komory. Ten model komory paleniskowej początkowo zaprojektowany został przez fińskiego architekta Heikki Hyytiäinena, ale obecnie komponent można zdobyć jako produkt komercyjny, np. w firmie Narvi; Wentylatory kierujące rozgrzane spaliny ponownie do paleniska. Zdjęcie: Ella Suhonen. • System kumulujący, nagrzewający i cyrkulujący wodę w całym domu. Ten system obejmuje: komponent ogrzewania wody, który jest szczególnym rodzajem grzejnika zbudowanym wewnątrz konstrukcji kominka, blisko komory paleniskowej; oraz akumulator wody, który gromadzi wodę, po czym transportuje ją do rur biegnących pod piętrami; • Konstrukcja kominka magazynująca ciepło. Konstrukcja kominka zbudowana jest na miejscu, tradycyjną techniką murarską, z cegieł i tynku. Konstrukcja kominka gromadzi wygenerowane ciepło i stopniowo uwalnia je do otoczenia. Kluczowe zasoby i umiejętności wymagane przy budowie i instalacji systemu kominkowego: • Umiejętności murarskie oraz znajomość tradycyjnego murowania z cegły • Znajomość zasad hydrauliki • Znajomość zasad instalacji elektrycznej 48 Budowanie i używanie systemu Taki kominek jest używany w dwupiętrowym domu bliźniaczym, w domostwie rodziny składającej się z dwóch osób dorosłych i trojga dzieci. W ekowiosce Vihti druga rodzina posiada podobny system kominkowy. System ten używany jest w sezonie zimowym (od września/ października do marca/ kwietnia). Podczas tego sezonu używany jest praktycznie codziennie. Kiedy kominek pracuje, w domu zawsze obecna jest osoba dorosła. Drewno na opał dostępne jest w sąsiadującym terenie. Drewno najpierw transportuje się do drewutni, która mieści się na podwórzu. Tutaj drewno suszy się dokładnie, zanim zostanie zabrane do domu. Prawidłowo wysuszone drewno jest podstawą efektywnej pracy kominka i czystego spalania w komorze paleniskowej. System kominkowy został wybudowany na miejscu Budowa kominka akumulującego gorące powietrze. Podgrzewacz wody zainstalowany w środku. od początku do końca. Jednakże niektóre części składowe Zdjęcie: Ella Suhonen. są produktami komercjalnymi, kupionymi w sklepie. Planowanie systemu kominkowego było przeprowadzone we współpracy z rodziną oraz ekspertów, którzy uczestniczyli w procesie budowy. Budowa konstrukcji i murowanie kominka odbyły się w formie „obozu-szkolenia murarskiego”, gdzie doświadczeni murarze i osoby uczące się współpracowały z rodziną. Proces budowy obejmował również pracę wynajętych ekspertów skupiających się na konstrukcji oraz integracji kominka/ komory paleniskowej z obiegiem wody i systemem ogrzewania. Doświadczenie użytkownika. Opowieść o eko-technologii Osobami opowiadającymi są: Marko Lehtamo, przewodniczący wspólnoty ekowioskowej oraz jego żona Reetta. Przeprowadzili się oni do ekowioski w 2010 roku, kiedy budowa ich domu dobiegała końca. Jednakże aktywnie zaangażowani byli w działania ekowioski Vihti już od 2006 roku. Zainteresowaliśmy się tym rodzajem systemu kominkowego po osobistej rozmowie z fińskim architektem Heikki Hyytiäinenem, projektantem komory paleniskowej o niskiej emisji, którego poznaliśmy na etapie planowania ekowioski Vihti. Marzyliśmy o tym, by system ogrzewania w naszym domu był ekologiczny i tradycyjny, a jednocześnie efektywny. System kominkowy o niskiej emisji wydawał się spełniać nasze oczekiwania. Szczególnie podobała się nam idea posiadania żywego ognia w tradycyjnym kominku, który w dodatku minimalizuje emisje oraz ogranicza generowanie popiołu. Prawdę powiedziawszy, ten kominek okazał się być jednym ze środków gwarantujących spalanie na poziomie zgodnym z przepisami. Chcieliśmy także być aktywnie zaangażowani w utrzymanie sztuki tradycyjnego murarstwa kominkowego oraz w szerzeniu wiedzy na ten temat. Kiedy nasi sąsiedzi również zainteresowali się wybudowaniem i zainstalowaniem takiego kominka, zaczęliśmy szukać takich możliwości oraz wymogów, które należy spełnić przy budowie. W wyniku żywego zainteresowania Fińskiego Stowarzyszenia Kominkowego (Finnish Fireplace Association) projektem opisywanego kominka, rozpoczęliśmy współprace z w/w stowarzyszeniem. Wspólnie zorganizowaliśmy obóz murarski w ekowiosce Vihti. Udział wzięli eksperci ds. murarstwa, osoby szkolące się, specjaliści i zupełni laicy w tym temacie. Obóz zapewnił nie tylko wartościowe szkolenie, ale również bezcenną możliwość wymiany wiedzy i doświadczeń między uczestnikami. Rezultatem obozu murarskiego było zbudowanie i zainstalowanie dwóch systemów kominkowych. 49 Ten system kominkowy właściwie spełnił nasze życzenia. Gdyby zbudować go jeszcze trochę inaczej, mógłby całkowicie zapewnić energię cieplną dla gospodarstwa domowego. Patrząc na nasze doświadczenie, jedną z kluczowych spraw jest zapewnienie odpowiedniego magazynowania i suszenia drewna przeznaczonego na kominek. Raczej dużym wyzwaniem w rozwiązaniach kominkowych tego typu jest zarządzanie planowaniem i wykonaniem kominka, ponieważ to wymaga wielu „przymiarek” i dopasowywania komponentów, a do tego ekspertyza. Dobrze jest mieć przy sobie neutralnego eksperta, który będzie pomagał w ocenie i komentował alternatywne rozwiązania, ukazując wszystkie „za” i „przeciw”. Ciężko jest znaleźć takie osoby, ale nie jest niemożliwe. Autor: Jarkko Pyysiäinen Zbiornik wody umieszczony w piwnicy pod kominkiem. Zdjęcie: Ella Suhonen. Dalsze informacje: Barden A. A., Hyytiäinen H. & Rapeli A. (1993). Finnish fireplaces: Heart of the home. Helsinki: Finnish Building Centre (książka o kominkach fińskich, ich charakterystyka i konstrukcja). Emisje z kominka i palenie drewna opałowego Przy spalaniu na małą skalę – używanie drewna opałowego w piecach i kominkach domowych – spalanie jest niepełne, co prowadzi do wysokiej emisji. Jest to niebezpieczne dla zdrowia człowieka. Ilość emisji znacząco wzrasta, gdy używa się mokrego drewna opałowego lub innego materiału, który nie jest przeznaczony na opał. Warunki spalania to również ważny czynnik. Emisja szkodliwych substancji wzrasta, jeśli przepływ powietrza w kominku czy piecu jest niewystarczający. W procesie czystego spalania większość emisji to nieszkodliwa para wodna, co oznacza, że poziom emisji jest minimalny. Najlepszym sposobem jest rozpalenie stosu drewna od góry. Dzięki temu związki, które łatwo zmieniają się w gaz, palą się, efektywnie dają ciepło i nie znikają wraz z dymem. Więcej ciepła magazynuje się, a mniej substancji szkodliwych jest emitowanych. Spalanie generuje gaz palący, który zawiera głównie dwutlenek węgla i parę wodną oraz pewne ilości tlenku węgla, węglowodoru i inne elementy szkodliwe dla zdrowia. Jeśli temperatura spalania jest wystarczająco wysoka, wówczas niebezpiecznych emisji jest mniej. Gdy drewno pali się dobrze, można zauważyć, że dym staje się bardziej „blady” tuż po rozpaleniu ognia. Unijna dyrektywa dotycząca eko-projektów (2009/125/EC) mierzy się również z problemem emisji. Należy sprawdzić regulacje na ten temat w swoim kraju. Źródła: www.motiva.fi/files/210/Patkittain_puulammityksesta.pdf) Paunu, V-V. (2012). Pientalojen puunpoltto aiheuttaa merkittävää altistumista pienhiukkasille. Ilmansuojeluyhdistys ry Jäsenlehti 4/2012. pp. 7-9. 50 Życie bez elektryczności Ekowioska Krunai i Naujalaukis, Litwa Czy można wyobrazić sobie życie współczesnego człowieka bez elektryczności? Wiadomo jest, że elektryczność „narodziła się” ponad sto lat temu i około połowa światowej populacji nadal bez niej żyje. Zdajemy sobie sprawę z bezgranicznej szkodliwości produkcji energii dla naszej planety i zdrowia, więc nie zaprzestajemy poszukiwania innych możliwości. Życie bez elektryczności w praktyce Ingrida Žitkauskas, użytkowniczka tej eko-praktyki, opisuje swoje doświadczenie. Rozpoczęła tworzenie ekowioski Krunai w 2004 roku. Na chwilę obecną doświadczyliśmy życia bez elektryczności jedynie w ciepłym sezonie roku. Prace przygotowawcze wciąż trwają: budowanie domów, kończenie wewnętrznych instalacji. Niektóre rodziny żyją w saunach oraz w namiotach bez elektryczności od wiosny do jesieni, a na zimę wracają do miast. Wprowadzenie się na stałe będzie możliwe, gdy domy mieszkalne zostaną wybudowane i wyposażone. W ciepłym sezonie roku pojawiają się utrudnienia, kiedy ze względu na swoje zobowiązania trzeba wrócić do miast. Zbyt wiele zobowiązań ogranicza relaks, utrudnia zaplanowanie dnia i generuje stres. Dla ludzi, którzy lubią komunikować się przez Internet, ograniczania w kwestii elektryczności mogą budzić niezadowolenie. Chłodnia do przechowywania żywności. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. Naszą radą jest pozostawiać ludziom wolny wybór. W ekowiosce Krunai podjęto decyzję, że każda rodzina wybiera wariant odpowiedni dla siebie: mieć dostęp do elektryczności z sieci energetycznej, korzystać z alternatywnych metod generowania prądu czy też żyć zupełnie bez elektryczności. Większość rodzin wybiera ogólnie przyjętą metodę generowania elektryczności. Na terenie Krunai znajduje się linia wysokiego napięcia, więc najprościej i najtaniej jest po prostu z niej korzystać. W ekowiosce Naujalaukis nie ma możliwości wprowadzenia elektryczności, dlatego też przyszli mieszkańcy wioski muszą wybrać pomiędzy alternatywną metodą generowania prądu a życiem bez prądu. Gdzie zacząć? Najpierw uwolnij swój umysł poprzez pozbycie się przeświadczenia, że coś jest niemożliwe. Następnie zbadaj, co jest niezbędne do zapewnienia człowiekowi komfortu. Na przykład dla założyciela ekowioski ważne było, żeby gorąca i zimna woda leciała z kranów w łazience i w kuchni. Rezygnacja z elektryczności nie będzie poświęceniem, trzeba jednak wprowadzić takie rozwiązania, które nie obniżą jakości życia. W poniższym tekście podpowiadamy kilka opcji tworzenia komfortu w domu bez elektryczności. 1. Prosty piec z cegły i gliny służy do przygotowywania jedzenia oraz ogrzewania domu. Materiałem opałowym są: gorszej jakości drewno, wióry/ odpady drewniane, uschłe drzewa, drzewa ze ścinki. Zasoby drewna opałowego uzupełniane są poprzez sadzenie roślin energetycznych, tj. drzew rosnących w szybkim tempie oraz krzaków. Niewymagające wierzby dobrze rosną na terenach o niskiej wydajności, można więc sadzić je w tych ustronnych miejscach. Za 20-50 lat szybko rosnące drzewa będą idealne na „bio-rozpałkę”. Intencjonalne używanie odpadów naturalnych od początku oraz przygotowanie roślin na przyszłość ustrzeże nas przed lekkomyślnym wycinaniem lasów. 2. Woda ze studni dostarczana jest rurą do domu przy pomocy manualnej pompy, która znajduje się w środku domu. Inną wersją jest zrobienie powierzchownego otworu 51 wiertniczego lub nawet studni w domu. Ważne jest, by źródło wody znajdowało się nie głębiej niż dziewięć metrów w ziemi, by pompa tam sięgała. Wodę zbiera się do zbiornika na drugim piętrze albo na strychu poprzez rurę zainstalowaną w domu. Ze zbiornika woda płynie do kotła w piecu i pozostałych części hydraulicznych. Po uruchomieniu pieca, woda zaczyna gotować się w kotle. Wydajność i rozmiar kotła dobiera się według potrzeb danej rodziny. Woda gorąca o zbliżonej temperaturze przepływa do odpowiednich części hydraulicznych. W ten sposób zapewnia się Staw w pobliżu domu jako źródło bieżącej wody. możliwość wzięcia prysznica czy kąpieli w domu. W Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. każdym gospodarstwie w naszej ekowiosce, gdzie nie ma naturalnych zbiorników wodnych, mieszkańcy kopią doły na stawy. W sąsiedztwie takich stawów buduje się sauny. Niezwykle przyjemnie i zdrowo jest umyć się w takim miejscu o każdej porze roku. 3. Kiedyś używano lamp naftowych i świec, by oświetlić pomieszczenie. W dzisiejszych czasach, w dobie lamp na baterie solarne, mamy wiele możliwości. W niemal każdym sklepie można dostać lampy o różnych kształtach, projektach i wydajności, które po całym dniu ładowania się światłem słonecznym emitują światło po zmierzchu; 4. Lodówka to urządzenie zapobiegające psuciu się mięsa i innych produktów, np. ryb. Niemal wszyscy mieszkańcy ekowiosek są lub stają się wegetarianami, a utrzymywanie świeżości jedzenia wegetariańskiego nie jest tak bardzo skomplikowane. Naczynia z produktami mlecznymi zanurzane są w wodzie w studni. Zabezpieczane produkty, tj. jajka, warzywa i owoce przechowywane są w piwnicach. W razie potrzeby istnieje możliwość wybudowania chłodni w starym stylu. Jest to zimna piwniczka pod ziemią, która cały czas utrzymuje niską temperaturę; 5. Pranie. Trudno jest wyobrazić sobie pranie ręczne w dobie pralek automatycznych. Naturalnie, prawie żadna kobieta dobrowolnie nie zrezygnuje z tej technicznej wygody, dlatego istotne jest wypracowanie najbardziej atrakcyjnej alternatywy. W tym temacie toczy się wiele dyskusji i eksperymentów. Bieżąca woda w strumieniu może służyć jako pralka. Im bardziej tryskający wodą strumień i im głębsze dno, tym lepiej. Pranie wkłada się do koszyka, a koszyk przywiązuje do liny rozwieszonej nad strumieniem w taki sposób, by kosz zanurzał się w wodzie. Pranie może zająć kilka godzin, w zależności od stopnia zabrudzenia ubrań. W ten sposób prało się w górskich rzekach nawet dywany. Takie miejsce do prania powinno być specjalnie przygotowane: dno powinno być pogłębione, wyłożone piachem, należy z kamieni utworzyć tamę, by chronić pranie przed brudem rzecznym, np. mułem, patykami czy liśćmi. Inną metodą prania jest wywieszenie brudnych ubrań na sznurku tuż przed deszczem. Deszcz pierze, wiatr przewiewa, a słońce suszy ubrania. W celu uzyskania lepszego efektu można stosować naturalne detergenty, czyli indiańskie orzechy mydlane (Sapindus mukorossi) lub ług z popiołu drzewnego; 6. Inne elektryczne urządzenia stosowane w gospodarstwie domowym mogą być zastąpione prostymi i naturalnymi metodami: woda na herbatę może być gotowana na piecu; włosy można suszyć na dworze. Ekran telewizora i komputera można zastąpić różnymi kreatywnymi grami, zabawami, sportem. Człowiek może dostosować swoje działania do cyklu słońca, naturalnych warunków świetlnych. Właściciele domów mogą kosić trawę kosą i tylko wtedy, gdy w łąkach nie ma piskląt, a kwiaty przekwitły. Małe i zbudowane naturalnymi metodami struktury nie wymagają żadnej specjalnej uwagi. Dzięki naturalnej wentylacji, poziom kurzu obniża się i wystarczy używać wilgotnej szmatki zamiast odkurzacza. Dywany można wytrzepać na zewnątrz domu. W przypadku nagłej potrzeby skorzystania z nowoczesnych urządzeń, można użyć alternatywnych źródeł energii, takich jak baterie solarne. Mieszkańcy ekowioski mogą korzystać z telefonów komórkowych na 52 baterie solarne, co więcej – w najbliższej przyszłości będzie możliwość kupna komputerów zasilanych bateriami solarnymi. Życie bez elektryczności nie oznacza powrotu do epoki kamiennej, lecz rozpoczęcie nowej ery. Patrząc na dzisiejsze doświadczenie wyraźnie widać wyniki tego, co rozpoczął Edison przed rokiem 1880, można dojść do wniosku, że należy poszukiwać innych dróg. Zanim znajdzie się bezpieczne metody generowania prądu, ważne jest zredukowanie zapotrzebowania ludzkości na energię oraz konsumpcji tej energii. Nie wystarczy jedynie rozmawiać o energii zielonej i przyjaznej środowisku, trzeba też propagować racjonalne jej zużywanie. Autor: Ingrida Žitkauskas Dalsze informacje: Kontakt: Ingrida Žitkauskas, e-mail: [email protected] (komunikacja tylko w języku litewskim) System sieci energetycznej bez sieci wysokiego napięcia Ekowioska Kampetorp, Szwecja Kampetorp jest małą ekowioską położoną z dala od wszelkich miast. Nie ma tu żadnej sieci energetycznej podłączonej do osady, zatem stworzono system produkcji energii bez korzystania z sieci wysokiego napięcia. Produkowanie elektryczności przy pomocy energii słonecznej jest sposobem na zdobycie nie tylko energii, ale i ekonomicznej niezależności oraz zrównoważonej produkcji energii. Taka produkcja oznacza również minimalizację zużycia energii, dzięki obwodowi energetycznemu. Wiele małych osobnych tego typu systemów używa się w wiosce, a ten opisany poniżej jest najbardziej wydajny, „obsługuje” jedno gospodarstwo domowe oraz dom wspólnotowy z pralką, prysznicami i oświetleniem. Opis techniczny System obejmuje dwa źródła zasilania, zasilanie słoneczne i generator napędzany silnikiem diesla (patrz diagram poniżej). Generator używany jest wtedy, gdy energia z panelów solarnych nie jest wystarczająca. Panele słoneczne produkują 12 V prąd do sterownika, który kieruje tenże prąd albo do baterii, która jest ładowana albo do przetwornicy, która konwertuje prąd na 230 V, czyli na siłę napięcia zwykle używaną w gospodarstwie domowym. Z baterii 12 V prąd płynie do przetwornicy, która konwertuje prąd na 230 V lub też do domu, w którym zainstalowane są 12 V gniazdka. Generalnie w domach instaluje się zarówno gniazdka 12 V, jak i 230 V. W czasie najciemniejszych miesięcy, a także gdy wystąpi potrzeba zużycia dodatkowej energii, korzysta się z generatora, który produkuje 230 V do przetwornicy. Z przetwornicy prąd płynie prosto do domu lub do System magazynowania energii (akumulator 12V). Zdjęcie: Karl Gunnar Randau. baterii, które muszą naładować się. Ładowanie baterii generatorem następuje tylko wtedy, gdy to konieczne, ponieważ tworzą się duże straty energii. Całkowite używanie generatora napędzanego silnikiem diesla zmniejsza się z roku na rok i dziś roczna konsumpcja wynosi około 100 litrów na cały system. Problemy środowiskowe związane z używaniem baterii i silnika diesla są brane pod uwagę przez mieszkańców, ale jednocześnie usprawiedliwiane tym, że zakupu dokonano na zasadzie „second-hand”, a konsumpcja diesla znacząco spada. Aby zredukować tę konsumpcję rozważane było stworzenie dodatkowo systemu wiatrowego, lecz uznano, że takie rozwiązanie nie będzie efektywne ze względu na niesprzyjające warunki. 53 Pierwszy problem przed utworzeniem systemu to właściwy sprzęt. Istnieją już gotowe systemy do kupienia, ale są bardzo drogie. Dlatego powinno się poświęcić czas na znalezienie relatywnie tanich, ale dobrych komponentów. Biznes jest mały i wciąż rozwijający się, zatem nie ma innego wyjścia jak poszukiwać technologii. Przydałaby się osoba żywo zainteresowana takimi technologiami. Przy tworzeniu systemu potrzebny jest również elektryk, jednak znalezienie takiego, który zna się na systemie o niskim napięciu może być trudne. Mimo że napięcie jest System paneli słonecznych zainstalowanych na dachu niskie, z pracą przy tworzeniu tego systemu związane domu. Zdjęcie: Karl Gunnar Randau. jest pewne ryzyko, dlatego tylko niektóre czynności można wykonać samemu. Zawsze jednak należy poznać zasady BHP i po prostu – być ostrożnym, w końcu to prąd! Utrzymywanie systemu obejmuje głównie sprawdzanie stanu baterii oraz napełnianie generatora w razie potrzeby. Komponenty w opisanym systemie kosztują około 5000 – 6000 EUR. Taka suma ma związek z przeprowadzeniem wielu negocjacji cenowych i znajdowania tańszych produktów, np. baterii „second-hand”. Wiele z tych komponentów oryginalnie wykorzystywanych jest do innych celów. 12 V sprzęty używa się na łódkach, a baterie na przykład w komputerach. Dzięki temu komponenty można dostać w najróżniejszych sektorach. Wymiar społeczny System jest używany przez jedno gospodarstwo domowe oraz dom wspólnotowy, w którym znajduje się pralka i prysznic (pozostałe domy mają swoje mniejsze systemy). System prowadzą dwie osoby: Christer i Björn. Björn ostatnio przejął główną odpowiedzialność. Björn poświęca systemowi jeden dzień lub dwa dni w miesiącu. Utrzymanie systemu polega głównie na sprawdzaniu stanu baterii co drugi miesiąc oraz na uruchamianiu generatora w razie potrzeby. Wszystko odbywa się przy małym nakładzie pracy. Zdarza się oczywiście, że baterie muszą zostać wymienione, co wymaga większego wysiłku i uwagi. System sieci energetycznej bez korzystania z sieci wysokiego napięcia ma duży wpływ na życie społeczne w Kampetorp. Nie ma możliwości, aby niektóre sprzęty gospodarstwa domowego, np. zamrażarka czy elektryczny piec, były używane, a wszystkie inne sprzęty trzeba używać z dużą ostrożnością. Przede wszystkim jednak – jeśli nie musisz, nie używaj! System sieci energetycznej bez korzystania z sieci wysokiego napięcia można porównać do uprawiania własnej żywności, która konkretyzuje łańcuch produkcyjny i generalnie prowadzi do tego, że żywność jest bardziej doceniana i wartościowa. W Kampetorp prowadzenie „prostego stylu życia” wspomagane jest systemem sieci energetycznej bez korzystania z sieci wysokiego napięcia. Mieszkańcy przyznają nawet, że styl życia z niską konsumpcją energii trudno byłoby prowadzić, gdyby wioska podłączona była do sieci wysokiego napięcia, a to najlepszy dowód na wpływ systemu na życie społeczne. Doświadczenie użytkownika Osobą opowiadającą jest Christer Karlsson, jeden z założycieli Kampetorp i „siła napędowa” wioski oraz Björn Macke, teść Christera Karlssona, który nie mieszka na stałe w Kampetorp, ale często przyjeżdża z wizytą. Od około 7 lat jest mocno zaangażowany w sprawy wioski. Kiedy teren został kupiony, nie było tu połączenia z siecią wysokiego napięcia. Mieliśmy trzy opcje: podłączyć się do tej sieci, żyć bez elektryczności lub wybudować system bez wysokiego napięcia. Przyłączenie się do sieci miejskiej byłoby bardzo drogie, więc ta opcja została odrzucona przez społeczność. Na początku zatem mieszkańcy żyli bez prądu i w bardzo prostych warunkach. Po około dwóch latach jednemu z mieszkańców udało się zapalić żarówkę przy użyciu małej baterii 54 słonecznej. Później system powoli rozwijał się aż do obecnego poziomu. Na początku bardzo często używano generatora, ale wraz ze wzrostem liczby baterii słonecznych i lepszego oprzyrządowania, korzystanie z generatora prawie wykluczono, poza trzema najciemniejszymi miesiącami w roku, kiedy to baterie słoneczne produkują niewiele energii. Wielka zmiana nastąpiła, gdy kupiono pierwszą przetwornicę, która umożliwiła konwertowanie elektryczności w bateriach do 230 V. Podczas rozwoju systemu wiele czasu i energii poświęcono na poszukiwanie dobrego sprzętu oraz ekspertów elektryków posiadających odpowiednią wiedzę. Zdarzały się też niefortunne wydatki, na przykład przetwornice i regulatory sprowadzone z Chin. Cena – niższa, jakość – równie niska. Nie mamy w planach ulepszać systemu, ponieważ daje nam on wystarczająco dużo energii przez cały rok. Rozważaliśmy stworzenie systemu wiatrowego, ale wiemy, że u nas nie zda on egzaminu z powodu warunków. Być może istnieją jeszcze inne, lepsze, ekologiczne techniki generujące moc, ale na dzień dzisiejszy dla naszej ekowioski wydaje się to nieprawdopodobne. Jednocześnie widzimy postępy w tego typu technologiach, zatem ulepszenia w przyszłości nie są wykluczone. Mocne i słabe strony systemu zależą w dużej mierze od ideologii i punktu widzenia. System promuje niskobudżetowy sposób na życie z ograniczoną konsumpcją energii, jak również świadomość tego, skąd pochodzi elektryczność i jak wiele energii zużywają wszelkie gadżety elektroniczne. To według nas jest mocną stroną. Z drugiej strony może to być słaby punkt, jako że system ma niższą wydajność niż by miał, gdyby podłączony był do sieci wysokiego napięcia. Bezdyskusyjną silną stroną jest jednak to, iż system jest dużo tańszy w porównaniu z kupowaniem energii od produkujących ją firm. Gdy już poniesiemy koszty związane z instalacją, koszty utrzymania są bardzo niskie. Generalnie odłączenie się od wszelkich systemów ogólnospołecznych, w odniesieniu do jedzenia, elektryczności, banków czy kredytów bankowych jest wolnością. Poza tym korzystanie z opisanego systemu gwarantuje to, że energia pochodzi z odnawialnych zasobów, co nie byłoby możliwe przy sieci wysokiego napięcia. Autor: Kalle Randau Dalsze informacje: · E-mail: [email protected] · Link: www.solarpaneltalk.com Produkowanie i sprzedawanie energii słonecznej do sieci energetycznej Ekowioska Charlottendal, Szwecja System taryfy gwarantowanej (feed-in-tariffs) to polityka wprowadzona w celu przyspieszenia inwestycji w zielone technologie. Charlottendal produkuje energię słoneczną. Nadwyżkę energii sprzedaje za ustaloną cenę do Telge Energi, lokalnej firmy produkującej energię. Umowa tego typu jest jedną z pierwszych w Szwecji. Umożliwia wykorzystanie całej wyprodukowanej energii oraz przynosi dochody ekowiosce. Jest to nowoczesny sposób, by ekowioska stała się bardziej samowystarczalna oraz by zwiększyć korzystanie z odnawialnych zasobów. Coraz więcej krajów używa systemu taryfy gwarantowanej, a Charlottendal stała się przykładem godnym naśladowania przez inne ekoosady. Opis techniczny praktyki System jest standardowym rozwiązaniem dla produkcji energii. Obejmuje panele solarne, przetwornice, bezpieczniki i bezpiecznik centralny z licznikiem prądu zainstalowanym przez Telge Energi w celu monitorowania produkcji i konsumpcji. System podzielony jest na dwa podsystemy, gdyż przetwornice mają ograniczoną wydajność. Panele solarne są odpowiednio rozdzielone na dwie sekcje i tak ułożone, że nigdy oba na raz nie pozostają w cieniu. System zasila całą wioskę wraz z przedszkolem, a jego maksymalna moc to 20 kW. 55 Moduł słonecznej baterii fotowoltaicznej Prąd pobierany z sieci Prąd pobierany z fotowoltaicznego systemu wykorzystywany w domu Prąd z systemu fotowoltaicznego niewykorzystany w domu, przesyłany do sieci Przetwornica prądu stałego na prąd zmienny Przetwornica prądu stałego na prąd zmienny Produkcja elektrycznych paneli słonecznych. Schemat sporządził Jesús Pacheco Justo. Według umowy zawartej z lokalną firmą produkującą energię, Charlottendal formalnie sprzedaje całą swoją produkcję. W rzeczywistości jednak cała ta wyprodukowana energia jest wykorzystywana przez ekowioskę, bo zużycie jest większe niż produkcja, co oznacza, że prąd dostarczany jest firmie tylko wtedy, gdy produkcja jest większa niż potrzeba. Generalnie produkcja energii równa się około 40 % rocznej konsumpcji w Charlottendal i przynosi pieniądze rzędu 2 500 EUR rocznie. Fundusze rządowe okazały się niezbędne do ulepszania ekowioski. Fundusze zostały przeznaczone na przedszkole, więc publiczne przedsiębiorstwo dofinansowało 70 % kosztów systemu solarnego (rząd szwedzki dofinansowuje również 50-60 % wydatków na cele prywatne). Całkowite koszty systemu szacuje się na około 100 000 EUR, z czego 25 000 – 30 000 EUR stanowił wkład prywatny. W porównaniu z systemem w Kampetorp, system w Charlottendal jest kilkakrotnie droższy, gdyż jest większy i bardziej wydajny, a także złożony z nowych komponentów, a nie „second-hand”. Kontekst społeczny System jest całkowicie samo-utrzymujący się i mógłby być postrzegany jako osobny komponent techniczny bez żadnych społecznych implikacji. Z drugiej jednak strony system jest wysoce widoczny, zharmonizowany z ogólną ideologią ekowioski. Dzieci świadome są wartości energii słonecznej. Mamy tutaj wiele aktywności, m.in. eko-turystykę i mieszkania do wynajęcia, a także prowadzimy seminaria itp. Nasze panele solarne stanowią jedną z ekologicznych atrakcji Charlottendal. Telge Energi, lokalna firma dystrybuująca energię, jest pierwszą w Szwecji firmą, która zawarła umowę typu taryfy gwarantowanej z prywatnymi producentami. Od tej pory inne firmy dają podobne oferty i zapotrzebowanie na energię słoneczną rośnie. Doświadczenie użytkownika Osobą opowiadającą jest Peter Hagerrot, jeden z założycieli ekowioski Charlottendal. Pracuje on jako psychoterapeuta i dziennikarz – „wolny strzelec”. Zaangażowany jest w projekty w Järna. 56 Pomysły wprowadzania energii solarnej obecne są od 15 lat. Skupienie uwagi na słońcu stało się niezbędne odkąd warunki na pobieranie energii wiatrowej są nieodpowiednie. W celu wprowadzenia projektu w życie konieczne było dofinansowanie, zatem czekaliśmy aż rząd przekaże fundusze. Po kilku latach aplikowaliśmy o pieniądze, otrzymaliśmy je i w 2006 roku wybudowaliśmy system. System został zainstalowany przez firmę Switchpower, która również kupiła nadwyżki produkowanej elektryczności za uczciwą cenę. Dwa lata później firma ta zbankrutowała i zostaliśmy bez odbiorcy naszej energii. Zaczęliśmy sami z niej korzystać, co dało efekt znacznie niższych rachunków za prąd. Następnie podpisałem umowę z firmą produkującą prąd Bixia, która zaczęła kupować prąd, ale za niską stawkę. Około roku temu wynegocjowałem warunki umowy podpisanej z firmą Telge Energi. W efekcie firma podjęła decyzję i wprowadzeniu systemu taryfy gwarantowanej dla prywatnych producentów, dzięki czemu stała się szwedzkim liderem w otwieraniu nowych możliwości dla prywatnych producentów energii słonecznej. Fluktuacje cenowe oraz trudności w ustalaniu długoterminowych warunków umów z firmami energetycznymi stały się dość kłopotliwe, ale mamy nadzieję, że sytuacja zmieni się w momencie, gdy rynek stanie się bardziej dojrzały. Największym plusem systemu jest fakt, że produkowana energia pochodzi ze źródeł odnawialnych i jest czysta. Doskonale pasuje to do idei ekowioskowej i jej pozostałych praktyk. Z ekonomicznego punktu widzenia inwestycja zdaje się być w najgorszym przypadku tzw. grą o sumie zerowej, ale raczej liczymy na dochody. Zaznaczam jednak, że powodem wprowadzenia systemu ani przez chwilę nie była ekonomia i zarobki, lecz oszczędność energii i ekologia! Szwedzki rynek energetyczny jest dość sztywny i nieelastyczny. Rozwój jest daleko bardziej posunięty na przykład w Niemczech i w Holandii, co doprowadziło do dużego wzrostu prywatnej produkcji energii. Sytuacja jest inna w każdym kraju, ale jest widoczny trend dążący do decentralizacji, wsparcia i dofinansowania rozwiązań solarnych. Każdy, kto jest zainteresowany rozpoczęciem produkowania własnej energii słonecznej powinien najpierw zbadać, jak wygląda sprawa finansowania i taryfikacji w swoim kraju. Autor: Kalle Randau Dalsze informacje: · E-mail: [email protected] · Link: www.svensksolenergi.se/page.php?page=english Efektywne ogrzewanie wody i domów, elektryczność z odnawialnych źródeł energii Ekowioska ZEGG, Niemcy ZEGG wprowadza w życie nowy plan energetyczny po tym, jak zlikwidowała stary system ogrzewania biomasą, który dobrze służył wspólnocie przez pierwsze 20 lat w miejscowości Bad Belzig. Nowy plan opiera się na nowej ciepłowni biomasowej wspieranej energią słoneczną. Wyróżnia się tutaj następujące komponenty: • 250 m² termalnej „fabryki” słonecznej, • nowy bojler (na wióry drzewne) dający ciepło 500 kW, • licznikowy bojler (na drewno) dający ciepło 350 kW, • połączone instalacje cieplne i energetyczne (gospodarka energetyczna skojarzona), dające 45 kW ciepła i 15 kW prądu, działające dzięki odnawialnej energii wiatrowej (wind-gas) pobieranej z prądnic wiatrowych Greenpeace, • odzyskiwanie ciepła z wejścia do chłodzącej i mrożącej część kuchni centralnej. Skończony ocieplany dach solarny widziany z góry. Zdjęcie: Achim Ecker. Taki mix energii oznacza, że 100 % wymagań dotyczących energii cieplnej ZEGG spełnia dzięki źródłom odnawialnym. Oprócz w/w instalacji, niektórzy mieszkańcy ZEGG połączyli swoje siły, by zainstalować i eksploatować fotowoltaiczne urządzenie solarne o pojemności 29 kWp. Razem z już istniejącą instalacją PV produkuje się 52 kWp elektryczności. Dzięki gospodarce energetycznej skojarzonej produkuje się energię elektryczną w sposób przyjazny środowisku, ponieważ nadmiar energii 57 cieplnej używa się bezpośrednio do ogrzewania wody i domów. Następuje olbrzymia oszczędność emisji CO2! Elektryczność konsumowana w ZEGG również jest w 100 % odnawialna. Gospodarka energetyczna skojarzona zaspokaja 90 % potrzeb ZEGG na prąd. Pozostałą część pobiera się z Greenpeace-Energy. Słoneczne panele cieplne w pojedynczym domu ze szklarnią w pobliżu naszego ogrodu organicznego. Zdjęcie: Achim Ecker. ZEGG całkowicie odnawia również podziemną sieć grzewczą. Pogarszający się stan rur doprowadził do strat ciepła aż do 15 % (c. 150 kW), co teraz zostanie zredukowane do 4 %. Redukcja strat energii poprzez izolację i odnawianie jest tak ważna jak budowanie nowych instalacji oraz zamienianie na regionalne źródła odnawialne. Z tego powodu budynki istniejące na terenie ZEGG są także pokrywane izolacją. Stosuje się tu pełną izolację termiczną, łącznie z elewacją, oknami, dachem i podłogą. W ciągu pierwszych 20 lat istnienia ekowioski zapotrzebowanie na energię cieplną obniżyło się o ponad 30 %, właśnie dzięki izolacjom. Mimo to, nowe domy były podłączone do sieci grzewczej. Takie inwestycje zapewniają ekowiosce ZEGG bycie modelową społecznością, jeśli chodzi o korzystanie z odnawialnych i regionalnych zasobów energii. Poprzedni bojler na wióry drzewne dawał 850 kW, został więc całkowicie zastąpiony nowymi bojlerami. System ten przyjechało zobaczyć około 1000 osób z uniwersytetów i innych instytucji edukacji wyższej, jak również politycy, gdyż był to pionierski przykład – pierwszy bojler na wióry drzewne w swojej klasie (ponad 100 kW), zainstalowany w Brandenburgii. Oczywiście cała ta produkcja energii musi być połączona z większą efektywnością energetyczną (jak oświetlenie LED, energooszczędny sprzęt AGD itp.) oraz izolacją budynków. Autor: Achim Ecker Nowy system izolacji rur (czarny) zastępujący stary system (biały). Zdjęcie: Achim Ecker. Kogeneracja lub skojarzona gospodarka energetyczna (CHP) Kogeneracja, czyli skojarzona gospodarka energetyczna lub skojarzone wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej (combined heat and power - CHP) jest użyciem silnika cieplnego lub elektrowni w celu równoczesnego generowania elektryczności i ciepła. Skojarzona gospodarka energetyczna jest termodynamicznie efektywnym zużyciem paliwa. W indywidualnej produkcji energii część tej energii musi być odrzucona jako tzw. ciepło odlotowe, a w kogeneracji ta energia termalna zostaje włączona do użycia. W większości silników grzewczych nieco więcej niż połowa to strata w postaci nadwyżki ciepła. Magazynując nadwyżkę ciepła, CHP potencjalnie osiąga wydajność 80 %. To oznacza, że mniej paliwa potrzeba do produkcji tej samej ilości energii. Skojarzona gospodarka energetyczna magazynuje część lub całość produktu ubocznego do ogrzewania, blisko instalacji albo wody dla celów ciepłownictwa z temperaturami wahającymi się od 80°C do 130°C. Jest to tzw. wytwarzanie ciepła i energii elektrycznej oraz ciepłownictwa okręgowego (combined heat and power district heating – CHP/DH). Małe instalacje CHP są przykładem energii zdecentralizowanej. CHP jest jedną z najbardziej zyskownych metod redukcji emisji dwutlenku węgla z systemu ogrzewania w chłodnym klimacie. 58 Typy instalacji Istnieje kilka typów instalacji CHP. Instalacje CHP z silnikiem na biopaliwo używają silnika wymiany gazowej lub silnika diesel, w zależności od rodzaju biopaliwa. Zaletą korzystania z biopaliwa jest redukcja konsumpcji paliwa węglowodorowego, a co za tym idzie redukcja emisji dwutlenku węgla. Kolejnym wariantem jest instalacja CHP z generatorem na gaz drzewny, dzięki któremu wióry drzewne (biopaliwo) są zamieniane na gaz beztlenowo w wysokiej; powstający gaz jest następnie wykorzystywany do napędzania silnika gazowego. Mniejsze jednostki skojarzonej gospodarki energetycznej mogą używać wymiennego silnika lub silnika Stirlinga. Ciepło eliminowane jest z wywiewu i grzejnika. Niektóre instalacje łączą fotowoltaiczną gazową i solarną produkcję, by ulepszyć wyniki techniczne i środowiskowe. Źródło: www.wikipedia.fi 59 ZARZĄDZANIE ŚCIEKAMI W regionie Morza Bałtyckiego mamy szczęście posiadać zasoby czystej, świeżej wody. Rzadko kiedy jest problem, żeby znaleźć czystą wodę na użytek ekowioski. W zamian za to mamy kłopoty, jeśli chodzi o samo morze. Najbardziej niepokojąca jest eutrofizacja (nagromadzenie składników pokarmowych w wodach), która bierze się ładunku azotowego i fosforowego pochodzącego częściowo ze ścieków. Nieodpowiednia gospodarka ściekowa może być szkodliwa dla higieny małych wód śródlądowych i może zanieczyszczać wody gruntowe. Prawidłowe zarządzanie ściekami (oczyszczanie ich) jest zatem bardzo istotne nie tylko dla naszego najbliższego otoczenia, ale również dla Bałtyku. W ekowioskach celem jest najczęściej oczyszczanie ścieków na miejscu. Ideą jest recykling i utylizacja substancji odżywczych ze ścieków oraz zarządzanie odpadami lokalnie, a nie daleko od osady i przy wykorzystaniu kanalizacji. Istnieje wiele możliwości lokalnego zarządzania ściekami. Można kupić i zainstalować prefabrykowany system zarządzania ściekami lub też samemu wybudować bardziej naturalną oczyszczalnię ścieków. Zanim wybierze się rodzaj systemu oczyszczania ścieków, należy zapoznać się z obowiązującymi lokalnymi przepisami. System zarządzania ściekami może pracować dla całej wioski lub kilku gospodarstw – wspólnie albo dla każdego domostwa – indywidualnie. Ogólnie mówiąc, można korzystać z prostszych technik zarządzania ściekami, jeśli ekskrementy (black waters) i woda z mycia (grey waters) traktowane są osobnym systemem. W ekowioskach stosuje się głównie naturalne systemy oczyszczania ścieków, często połączone z suchymi toaletami. Najpierw substancje stałe muszą być usuwane ze ścieków do szamba. W naturalnym systemie zarządzania ściekami kolejnym etapem może być np.: ługowanie (możliwe tylko wtedy, gdy gleba jest wystarczająco drożna i nie ma w pobliżu wód gruntowych), zakopany filtr piaskowy, sztuczne bagno, trzcinowy lub wierzbowy system parowania (szczególnie dla ekskrementów). Oczyszczanie może być kontynuowane poprzez prowadzenie ścieków do stawu obsadzonego różnymi roślinami wodnymi. Taki staw nadaje bioróżnorodności i kiedy jest pięknie wkomponowany w krajobraz, może stanowić ozdobę ekowioski. 60 Sztuczne bagno – system oczyszczania ścieków w ekowiosce Ekowioska ZEGG, Niemcy Od 1992 roku wszystkie ścieki (wraz z ekskrementami) ZEGG oczyszczane są w filtrze ziemnym przy wykorzystaniu naturalnych procesów. Tylko minimalne nakłady techniczne są tutaj wymagane. Potrzeba jedynie 900 m² przestrzeni. System ten jest w stanie oczyścić całość ścieków produkowanych przez 300 mieszkańców. Bagienny system zapewnia niskobudżetowe i mało wymagające zarządzanie biologicznym oczyszczaniem ścieków poprzez filtrację, bakteryjny metabolizm, opady atmosferyczne i absorpcję roślinną. Opis techniczny systemu System radzi sobie również z ekskrementami, czyli z całymi ściekami. Składa się z kompostera do mechanicznej obróbki wstępnej w pierwszym etapie, działa jak duże sito do filtrowania stałych komponentów ścieków i do kompostowania. Drugim krokiem jest podłoże roślinne, gdzie wszystkie ciekłe komponenty są czyszczone przy pomocy filtra. Podstawą tej technologii jest aktywacja procesów mikrobowych, które stymulują naturalny rozpad zanieczyszczonych komponentów. Komposter do mechanicznej obróbki wstępnej Pierwszym krokiem jest mechaniczne oczyszczanie, które odbywa się w komposterze. W naszym przypadku są to trzy duże sita ze stali nierdzewnej znajdujące się w ziemi. Przekształciliśmy istniejący zbiornik septyczny z trzema komorami. Ma trzy metry głębokości i 6 metrów średnicy. System w okresie letnim - wierzby i trzciny. Zdjęcie: Achim Ecker. Tutaj substancje stałe są filtrowane. Ścieki są poddane mechanicznej obróbce wstępnej oraz biologicznej. Substancje stałe rozkładają się i mogą zostać zebrane w celu kompostowania (po roku lub po dwóch latach). Dlatego właśnie potrzebujemy osobnych komór z sitami. Jest to alternatywa do tradycyjnego zbiornika septycznego. W przeciwieństwie do 3-komorowych-dołów, ten proces nie przekształca materii stałej w odpady kałowe. Pozostawia się je do zgnicia. Dodatek słomy lub wiórów drzewnych (jedna partia słomy na dziesięć partii materii stałej) raz na miesiąc intensyfikuje napowietrzanie i przyspiesza proces kompostowania. Po około dwóch latach materia stała może zostać wykorzystana jako wartościowy materiał do kompostowania. Obieg substancji odżywczych jest zamknięty. Kompost może być później używany do użyźniania gleby. Substancje odżywcze są ponownie używane tam, gdzie są produkowane, tak jak oczyszczone ścieki mogą być ponownie użyte do nawadniania gleby. Tworzy się zatem system cyrkulacyjny na zasadzie „dawania i oddawania”, przyjazny środowisku. Podłoże roślinne – zasady funkcjonowania W drugim etapie wstępnie oczyszczone ścieki prowadzone są do kanału w celu nagromadzenia i dystrybucji. Stąd, w odpowiednich odstępach, zabierane są na powierzchnię i nanoszone do filtra oczyszczalni. Tylko jedna pompa wypompowuje ścieki ze zbiornika do podłoża roślinnego, robi to kilka razy dziennie po około 10 minut. Raz na dwa miesiące zmieniamy strony podłoża, dzięki czemu połowa powierzchni „odpoczywa”, a połowa pracuje. 61 Oczyszczanie odbywa się w filtrze, który nasiąka pionowo. Jest około 1,20 m głęboki i wypełniony gruboziarnistym piachem. Żelazne płatki dodaje się w celu usunięcia fosfatów. Wlot jest aerobowy na górze, a wylot – rury odpływowe – jest na dole. Wymagana przestrzeń na tego typu filtr to 3 m² na jednego użytkownika. Korzystanie z nowszych metod umożliwiło redukcję tego wymogu do jedynie 2 m² na jednego użytkownika. W piachu filtrowana jest materia; ziarna piachu zapewniają wzrost mikroorganizmów wykonujących całą pracę. Część płynów płynie z Ścieki wodne kierowane do góry, stałe zanieczyszczenia są powrotem do kanału i ponownie przepływa przez filtrowane i brudna woda kierowana korytem w dół. Schemat sporządził Dirk Fiedler. roślinny filtr. To ulepsza oczyszczanie i sprawia, że angażowanie zbiornika buforowego staje się zbyteczne. Zanieczyszczenia w ściekach „zabijane” są przez mikroorganizmy żyjące w filtrze. W czasie całego procesu ścieki bogate są w tlen (4-6 mg/ litr). To tlenowe środowisko wzmaga siłę oczyszczania i zapewnia niemal bezwonne funkcjonowanie systemu. Prawie cały amoniak w ściekach przekształcany jest w azotan dzięki efektywnej dystrybucji wody, co gwarantuje optymalne dostarczanie tlenu do celu rozkładania mikroorganizmów i pionowego przepływu przez filtr. Na terenie bagna rosną różne rośliny. W związku z cieniem powierzchnia filtru jest otwarta; korzenie stabilizują mikro-florę. W oczyszczalni ścieków ZEGG głównie używamy roślin produkujących dużo biomasy, którą można regularnie zbierać. Nasze rośliny to przede wszystkim: Miscanthus sinesis, Phragmites pseudodonax, Salix viminalis “Mötzow”. Co roku lub co dwa lata przycinamy wierzby, by korzenie były małe. Biomasa może być wykorzystywana do zabezpieczania mokrej słomy, kompostowania lub jako podpałka. Większość substancji odżywczych „opuszcza” system w formie gazów produkowanych przez mikroorganizmy. W warunkach niedotlenienia mikroorganizmy uzyskują tlen z azotanu w celu „zabicia” substancji organicznych w świeżych ściekach, w następstwie czego produkowany jest atmosferyczny azot uwalniany do powietrza. Powierzchnia roślinna jest osłonięta, więc wydłuża się czas zatrzymania, dzięki czemu możliwy jest rozkład nawet tych komponentów, których rozkład jest trudny. Dzięki stawowi denitryfikacyjnemu, koncentracja azotu w ściekach może być zredukowana poniżej 13 mg/ litr i może utrzymywać się na tym poziomie. W górnej warstwie gleby substancje są absorbowane i rozkładane dzięki promieniowaniu ultrafioletowemu i mikroorganizmom. Po profesjonalnym zaplanowaniu i rozmieszczeniu systemu, prace instalacyjne mogą być wykonane przez kogokolwiek, ale pod nadzorem eksperta. Główne zadanie to wyłożenie gliny, posypanie piachem oraz nasadzenie roślin. Użyliśmy gliny jako 20 cm warstwę uszczelniającą system. Alternatywnie możne użyć membrany EPDM. Koszt utrzymania i materiału jest naprawdę bardzo niski. Wpływ Staw dojrzewania Kompostownik lub trójkomorowy Kompostownik zbiornik lub trójkomorowy zbiornik Podłoże Odpływ i komora kontrolna Wypuszczanie Ścieki przepływają po lewej stronie przez kompostownik, są przepompowywane na powierzchnię trzcinowej maty i następnie spływają w dół do zbiornika wodnego, gdzie przesączone dostają się do wody gruntowej lub potoku. Źródło: www.bio-system.com. 62 Jakość uzyskiwanej wody jest regularnie testowana. Bardzo wysoka jakość otrzymywana jest w ciągu roku, nawet w czasie najzimniejszego okresu, kiedy to temperatura utrzymuje się na poziomie -15°C (a nawet niższym) przez około 4 miesiące. Oczyszczalnia redukuje skupisko zanieczyszczeń do poziomów poniżej limitów wyznaczonych w Niemczech. Oczyszczalnia w ZEGG jest modelowym przykładem dla małych społeczności oraz dla gospodarstw, które znajdują się poza miastami i są wyłączone z korzystania z sieci miejskiej. System przedstawia proces oczyszczania ścieków, który utylizuje zasoby odnawialne natury. Ponadto wzbogaca i upiększa krajobraz dając przestrzeń do życia wielu gatunkom roślin i zwierząt. Podczas zbierania wierzby. Zdjęcie: Achim Ecker. Kluczowa wartość ekologiczna: zrównoważone zarządzanie wodą Naszym celem jest rozwijać ekologiczne zarządzanie wodą jako zasobem, a co za tym idzie zapewnić przyszłym pokoleniom fundament życia. Droga do tego celu oparta jest na zrozumieniu lokalnej rzeczywistości z globalnego punktu widzenia oraz zrozumieniu odpowiedzialności, jaka na nas spoczywa. Warunkiem wstępnym dla zarządzania wodą jest posiadanie dostępu do technologii, które: • są tanie, • mają wysoką wydajność, • tolerują fluktuacje obciążenia, • mogą produkować higieniczną, oczyszczoną wodę, • wymagają małych nakładów energii, • wzbogacają krajobraz. Wydajność w/w technologii została już udowodniona i nieustannie ulepszamy ją najróżniejszymi programami badawczymi. Ryzyko występujące w centralnej oczyszczalni ścieków jest zniwelowane, gdyż: • nie potrzeba transportować ścieków, • zużycie zasobów jest zredukowane, • obciążenie wód gruntowych jest zredukowane dzięki uniknięciu strat związanych z transportem, • nie generuje się strat wody na terenach o małych opadach, • promuje się świadomość ludzi, • odpływy mogą służyć do nawadniania. Doświadczenie użytkownika Użytkownicy zazwyczaj nawet nie zauważają sztucznego bagna. W praktyce jest to całkiem normalny system oczyszczania ścieków. Ludzie dumni są z tego, że żyją w naturalnym zamkniętym obwodzie, gdzie woda zawraca do obiegu w tak bliskim regionie. Instalacja oczyszczania ścieków po zbiorach wierzby. Zdjęcie: Achim Ecker. System trzcinowy był używany przez nas wcześniej, ale w innych miejscach. Był to obowiązek zapisany w umowie sprzedaży ziemi ZEGG w roku 1991, by właśnie stworzyć system trzcinowy, gdyż nie było innego rozwiązania. Zawsze byliśmy dumni z tego systemu. Czujemy się bliżej natury oraz jesteśmy w pełni odpowiedzialni za nasze „brudy”. „Shit makes flowers grow” (tłumaczenie 63 dosłowne: gówno sprawia, że kwiaty rosną) – jest to stara wiedza, której można doświadczyć w systemie, gdzie nie ma odpadów. Każdy produkt staje się zasobem dla czegoś nowego. Niestety europejskie i niemieckie ustawodawstwo utrudniło, a wręcz uniemożliwiło, podjęcie indywidualnej decyzji w zakresie zarządzania wodą i oczyszczania ścieków. ZEGG doświadcza tych utrudnień, bo gmina chce zmusić nas do podłączenia się do sieci miejskiej. Z formalnego punktu widzenia prawo nie stoi po naszej stronie. Raczej wcześniej, niż później, zostaniemy skutecznie przymuszeni do podłączenia się do sieci miejskiej. Będziemy mogli nadal eksploatować nasze bagno, ale uzyskana czysta woda będzie musiała popłynąć do miejskich kanałów ściekowych. I – co najbardziej gorzkie – stracimy prawo do korzystania z naszych studni oraz wody… Jaka może być zatem moja rada? Sprawdzić sytuację prawną w swoim kraju, również tę planowaną. Autor: Achim Ecker Dalsze informacje: · Kontakt: Dirk Fiedler, e-mail: [email protected] · Link w języku angielskim: www.oekotec-gmbh.com/download_en/frames/index.htm; www.blumbergengineers.com/; www.constructedwetlands.net/index.html · Linki w języku niemieckim: www.dwornitzak.de/Kurzbauanleitung.pdf; www.naturbauhof.de/lad_ pka_funktion.php; www.baufachinformation.de/artikel.jsp?v=223825 Naturalna biologiczna oczyszczalnia ścieków dla pojedynczego gospodarstwa domowego Lokalna Alternatywna Społeczność, Polska Budowa naturalnego systemu oczyszczania zużytej wody. Zdjęcie: Monika Podsiadła. Problem oczyszczania ścieków, „szarej wody” i odzyskiwania jej – przywracanie wody naturze jest priorytetowym tematem ekologii. Korzeniowa oczyszczalnia ścieków przedstawiona jest tutaj jako efektywna i tania technologia, którą można stworzyć z materiałów recyklingowych. Taka oczyszczalnia kończyć się może stawem czy oczkiem wodnym, wodę z niej można śmiało wyprowadzić na łąkę, do ogrodu, lub z powrotem do obiegu domowego (np. do pralki czy WC). Stosując korzeniową oczyszczalnię ścieków, ekowioski i wiejskie społeczności powinny jednocześnie zrezygnować z budowy kosztownych szamb ściekowych, które często są źródłem zatrucia wód gruntowych i naturalnego otoczenia siedlisk ludzkich – ogrodów, łąk, pól uprawnych. Biologiczne, bakteryjne filtry i oczyszczalnie oferowane przez firmy są drogie i wymagają zastosowania ciężkiego sprzętu mechanicznego. Opis techniczny Oczyszczalnia składa się z dwu zbiorników po 1 m3 – 1000 litrowych (zbrojonych rusztem stalowym). System ten oczyszcza ścieki dla trzyosobowej rodziny. Takie zbiorniki recyklingowe można kupić na większych stacjach benzynowych. Należy je starannie umyć od wewnątrz. Połączenia zbiorników oraz instalacji odpływowej to rury kanalizacyjne PCV o przekroju 10 cm. Rury prowadzą do dołu filtrującego o głębokości 1,5 m, który napełniamy żwirem i piaskiem. Na dnie dołu umieszczamy rurę drenażową. Odprowadzenie wody na zewnątrz systemu może kończyć się oczkiem wodnym. Dół filtrujący po zasypaniu żwirem i piaskiem obsadzamy trzciną, 64 Dom Trzcina Rura wentylacyjna Trzcina Staw Zbiornik wodny 1 Zbiornik wodny 2 Rury drenarskie Membrana Filtr Żwirowo-piaskowy Schemat ilustrujący system oczyszczania ścieków z użyciem EM. Schemat sporządziła Monika Podsiadła. pałką wodną, tatarakiem. Brzegi dołu można obsadzić wierzbą energetyczną, która służy również jako dodatkowe odsysanie przefiltrowanej wody. Poza tym, wierzba daje cień, co chroni oczko wodne przed zbyt szybkim parowaniem wody w czasie lata. Pierwszy zbiornik (odstojnik) zakopujemy w ziemi, minimum 5 m od domu. Opada w nim grubsza frakcja ze ścieków i jest zaopatrzony w zakręcaną pokrywę. Zbiornik ten powinien być opróżniany mniej więcej raz na 2-3 lata (w zależności od obciążenia systemu). Materiał ze zbiornika można gromadzić w osobnym miejscu kompostowym, a po kompostowaniu rozrzucić pod drzewami i krzewami. Bezpośrednio za pierwszym zbiornikiem umieszcza się drugi zbiornik szczelnie połączony z pierwszym. Przed zasypaniem ziemią zbiorniki należy napełnić wodą, co zapobiega ich zapadnięciu się przy zasypywaniu ziemią. Wierzch zbiornika należy umocnić przed zasypaniem deskami lub płytą OSB (Oriented Standard Board). Do drugiego zbiornika spływa z pierwszego zbiornika szara woda bez grubszej frakcji. Z drugiego zbiornika woda spływa do dołu filtrującego (min. 6 m2). Należy przyjąć kąt spadku rur kanalizacyjnych około 10-15 stopni. Rura doprowadzająca wodę jest połączona na dnie dołu filtrującego z rurą drenażową w celu równomiernego rozprowadzenia wody i aby żwir nie dostał się do odpływu. Dół wyścielamy grubą folią basenową lub budowlaną, aby ścieki nie dostawały się do gruntu. Trzcinę na powierzchni dołu nasadzamy w rozstawie około 20 cm na 20 cm. Kłącza trzciny bogate w bakterie azotowe będą podciągać wodę i oczyszczać ją. Nadmiar oczyszczonej wody został odprowadzony z dołu filtrującego na łąkę. Na końcu systemu widać oczyszczoną wodę w stawie, gdzie znajduje się lokalna flora i fauna. Zimą można przykryć słomą dół filtrujący, aby powierzchnia nie zamarzła i system mógł działać również w czasie mrozów. Nie testowaliśmy czystości wody, ale biologiczna żywotność organizmów żyjących dookoła stawu i w stawie jest najlepszym dowodem na to, że oczyszczalnia jest efektywna. Dodatkowo do pierwszego zbiornika wprowadzamy EM (efektywne mikroorganizmy) w odpowiednim rozcieńczeniu, aby rozkładały grubszy materiał organiczny w osadniku i powodowały jego płynność. Takie wstępnie oczyszczone ścieki nie są już groźne dla środowiska naturalnego. EM można również dodawać bezpośrednio do toalety, zlewu, prysznica, czy wanny. Budowa takiej oczyszczalni nie wymaga specjalnych kwalifikacji. Wystarczy kierownictwo osoby doświadczonej. Budowa dla 3 pracowników może zająć kilka dni. Koszt materiałów w Polsce nie przekracza 1 500 PLN. Nasza naturalna oczyszczalnia działa już od dwóch lat, więc nie uzbieraliśmy jeszcze trzciny. Gałęzie wierzby mogą służyć jako materiał na ogrodzenie, szopę i letnią kuchnię. 65 Doświadczenia użytkowników „Moja korzeniowa oczyszczalnia spełnia swoje zadanie, jest 3 razy tańsza niż zamówiona w firmie. Po kilku tygodniach od startu, gdy EM zaczęły pracować, zniknął przykry zapach z odstojnika, trzcina się przyjęła, a na wiosnę na pewno się rozrośnie. Trochę obawialiśmy się nadejścia mrozów, ale system dalej sprawnie działał. Chcemy też dosadzić pałkę wodną, tatarak, irysy wodne. Jesteśmy bardzo zadowoleni z tego rozwiązania. Polecamy je przyjaciołom i znajomym. Kilka osób już chce wykonać takie instalacje.” – mówi Maciek, użytkownik. Autorzy: Andrzej Młynarczyk, Monika Podsiadła Dalsze informacje: · Kontakt: Andrzej Młynarczyk, Monika Podsiadła, e-mail: [email protected] · Linki: www.motherearthnews.com; www.permakultura.com.pl; www.alamsantidesign.com Bagno i formy przepływu wody w zarządzaniu ściekami Wioska Rozkalni, Łotwa Bagienny system oczyszczania ścieków w łotewskiej wsi Rozkalni, obejmujący stawy i przepływy wodne, jest biologicznym systemem oczyszczającym zaprojektowanym i rozwiniętym dla społeczności liczącej 40 osób. Został zainstalowany, ponieważ wspólny system nie był dostępny, zanim zwykła farma została przeorganizowana na potrzeby osady. System obsługuje kilka budynków zlokalizowanych na terenie wsi. Działa dość autonomicznie, jest łatwy w obsłudze i w utrzymaniu. Oczyszczanie szarej wody i ekskrementów w tym systemie przynosi bardzo dobre efekty. Specjaliści z Inspektoratu Ochrony Środowiska (State Environmental Service) potwierdzili wysoką jakość oczyszczonej wody. Ponadto konstrukcja systemu i kaskady wody upiększyły krajobraz oraz wzbogaciły holistyczny ekosystem w Rozkalni. Opis techniczny systemu Konstrukcja i funkcjonowanie systemu System zajmuje dużą powierzchnię terenu, na około 1 ha zlokalizowane są dwa stawy i dwa filtry żwirowe. Po wniknięciu do basenu osadowego, woda, która ma być oczyszczona, płynie do pierwszego stawu we wstępnym oczyszczaniu – „laguny” napowietrzania. Następnie częściowo oczyszczona woda płynie do filtra pionowego. Filtry wodne od góry do dołu obejmują żwir i drobne kamienie o różnej grubości. Dookoła filtra rośnie trzcina rzeczna i irysy. Woda wpływa do drugiego stawu z filtra, tu też są trzciny i irysy wokół brzegu stawu. Zanim woda wróci do natury, przechodzi jeszcze przez filtr poziomy. Wybór lokalizacji Kaskada wodna w Camphill village Rozkalni. Zdjęcie: Daina Saktina. Przed zaplanowaniem prac mieliśmy już wybrane miejsce na zainstalowanie systemu. Ważne było mieć takie miejsce, do którego mogłyby wpływać ścieki i w którym można trzymać oczyszczoną wodę. Materiały i budowa Kolejnym krokiem było znalezienie odpowiednich membran w celu oddzielenia wody oczyszczanej od gruntowej oraz odpowiedniego dostawcy. Mieliśmy już budowlańców. Znaleźliśmy także dostawcę membran. W warunkach łotewskich granit do filtrów oraz brzegów obu stawów to skomplikowana 66 sprawa. Nie można używać łatwo dostępnych dolomitów, ponieważ tego typu filtr szybko by się zatkał. Musieliśmy również uzyskać zatwierdzenie możliwości wykorzystania na Łotwie projektu norweskiego. Na szczęście udało się to bez problemu. Znaleźliśmy łotewską panią architekt, która zgodziła się zatwierdzić ten projekt na swojej licencji. Proces budowy systemu W budowę systemu została zaangażowana profesjonalna firma budowlana. Jednakże w związku z Miejsce oczyszczania ścieków w Camphill village Rozkalni. brakiem doświadczenia z takim systemem na Łotwie, Zdjęcie: Daina Saktina. zaproszono do pomocy eksperta z Norwegii. W budowę zaangażowane były 4 osoby i jednocześnie kilka maszyn – koparka, buldożer i ciężarówki. System został wybudowany w 2002 roku w 3,5 miesiąca, kosztował 30 000 łat łotewskich. Prace zakończono jesienią, zatem sadzenie trzciny i irysów odbyło się wiosną kolejnego roku. Utrzymanie pracy systemu Praca systemu jest bardzo prosta i prawie wcale nie wymaga utrzymywania. W sezonie letnim, raz na dwa tygodnie (w zależności od temperatury) konieczne jest oczyszczenie stawu z tzw. zakwitów. Raz na cztery lata niezbędne jest wypompowanie zawartości basenu osadowego. Zgodnie z opisem projektu, raz na dziesięć lat konieczne jest wyczyszczenie dna pierwszego stawu. Próbowaliśmy to raz zrobić, ale okazało się, że jeszcze nie trzeba. Czyszczenia dna stawu dokonuje się poprzez rurę dopływową, wypompowując osad, który można użyć do uprawy roli itp. Możliwe jest również to, że z biegiem czasu niezbędne stanie się czyszczenie filtrów, zmiana piachu – żwiru w filtrze oraz granitu. Jest to zajęcie czasochłonne, choć w naszym przypadku w ciągu 10 lat nie było jeszcze konieczne. Na dzień dzisiejszy system jest tylko częściowo obciążony (zaprojektowany dla 40 osób, ale używany przez 20), być może dlatego też rzadziej musimy go doglądać. Jesienią zawsze kosimy trzcinę przy filtrze i pokrywamy go słomą, dzięki czemu woda może nadal przepływać i nie zamarza. Przed pierwszym mrozem i śniegiem kosimy suchą trzcinę w stawach, by gromadzić biomasę. Kompostujemy lub palimy skoszoną trzcinę. Monitorowanie pracy systemu Raz w roku robimy testy wody wlotowej i wylotowej. Na podstawie tych testów opłacamy podatek od zasobów naturalnych w wysokości około 3 łotewskich łat rocznie. Tak niski podatek świadczy o tym, że system nie produkuje żadnych niebezpiecznych dla przyrody substancji. Doświadczenie użytkownika Motywacja do wyboru takiego systemu i historia Główny realizator i użytkownik systemu, Vilnis Neimanis, mówi, że ta instalacja została wybrana nie tylko ze względu na rozwiązanie trudnego problemu zarządzania ściekami, ale również na możliwość stworzenia pięknego parku oraz nowego ekosystemu w krajobrazie wsi Rozkalni. Kaskada wodna w Camphill village Rozkalni. Zdjęcie: Daina Saktina. System został zaadoptowany ze społeczności Vidaraasen w Norwegii, w której 5 lat spędził Vilnis Neimanis. Tam również miało miejsce spotkanie z panią architekt, która zatwierdziła projekt, a wcześniej była bardzo mocno zaangażowana w rozwój 67 podobnego systemu w Rozkalni. W Vidaraasen odbyły się warsztaty, na których można było nauczyć się robić betonowe kaskady, formy dla przepływającej wody. Autorem takich kaskad jest is John Wilkes. Konkluzje mieszkańców Rozkalni Mieszkańcy uważają, że system oczyszczania ścieków to same korzyści dla społeczności, ponieważ nie tylko zdobyli oni wspaniałą oczyszczalnię, ale również ładny park oraz nowy ekosystem. Mają nadzieję, że system będzie im służył wiele lat. Dokładają wszelkich starań, by kształtować ten system i nie dopuścić, by drzewa i krzaki wyrosły w filtrach. Mieszkańcy rekomendują innym ludziom instalację podobnego systemu oczyszczania. Zdecydowanie nie jest on odpowiedni dla małej rodziny i małego gospodarstwa. Jest zaś doskonałym rozwiązaniem dla całych ekowiosek i społeczności. Ważne jest, by system był używany przez osoby, które dbają o to, co wpływa do tego systemu. Muszą mieć świadomość tego, jakich detergentów używają i że te detergenty wpływają później do oczyszczalni. Autor: Vilnis Neimanis Dalsze informacje: Strona internetowa Camphill Rozkalni: www.camphillrozkalni.lv; kontakt: Vilnis Neimanis 68 TOALETY SUCHE Obecnie kiedy ludzie myślą o toalecie, odruchowo myślą o toalecie z wodą – nazywaną bliskoznacznymi słowami WC bądź toaleta. Zatem na ogół nowe budynki są wyposażone w toalety z wodą, nawet na obszarach wiejskich, natomiast toalety suche są uważane za przestarzałe, niewygodne, wydające przykry zapach i kłopotliwe. Jednak nie jest to tak oczywiste, jak się wydaje: woda nie zawsze jest koniecznym elementem nowoczesnych i higienicznych toalet. Technologia toalet suchych oferuje wielką różnorodność toalet, począwszy od prostych toalet na dworze, aż po toalety w luksusowych łazienkach. Toalety suche od długiego czasu są używane w wielu ekologicznych wioskach i dzięki ich doświadczeniu opracowano różne ich modele, zależnie od potrzeb. Są między nimi prostsze modele wykorzystywane w czasie publicznych wydarzeń, kiedy istnieje większe zapotrzebowanie na tego typu urządzenia. Stosowanie toalet suchych niesie ze sobą wiele korzyści ekologicznych. Dzięki nim oszczędza się czystą pitną wodę, ułatwiona jest gospodarka ściekowa, zazwyczaj można je instalować i utrzymywać w dobrym stanie bez usług ze strony specjalistycznych firm. Działają niezawodnie nawet podczas długich okresów mroźnej pogody oraz są miejscami gromadzenia nawozów dla miejscowego użytku. Odpady z toalet należy przetrzymywać we właściwy sposób, to znaczy po prostu kompostować, co jest łatwe do zorganizowania. Mocz może być zbierany oddzielnie. Oba produkty końcowe (kompostowane odpady stałe i mocz) są cennymi nawozami organicznymi, które warto wykorzystywać w ogrodzie. Utrzymywanie toalet suchych w dobrym stanie i gospodarka odpadami z toalet wymaga oczywiście pewnego wysiłku, ale warto go podjąć. Siedząc w toalecie suchej można łatwo odczuć, że jest się elementem głównej części naturalnego cyklu tworzenia składników odżywczych. Toalety suche wewnątrz pomieszczeń – popularny system na wsi Wioska Wspólnotowa Kangasala, Finlandia Podczas planowania Wioski Wspólnotowej Kangasala zawarto umowę, że w wiosce nie będzie toalet z wodą: mieszkańcy chcieli przestrzegać zasad ekologii, oszczędzając wodę i utylizując odpady. W wiosce wybudowano dziewięć domów jednorodzinnych i każde gospodarstwo wdrożyło własne rozwiązania w zakresie toalet suchych. Założono tam wiele rodzajów toalet suchych, ale wszystkie są zlokalizowane w budynkach i tworzą część przestrzeni mieszkalnej. Prawie wszystkie toalety 69 zostały zbudowane przez samych mieszkańców wioski, a niektóre z nich zostały również przez nich zaprojektowane. We wspólnych komorach jest zbierany oddzielnie mocz. W wiosce znajduje się również wspólne miejsce, gdzie na bieżąco kompostowane są stałe odpady z toalet. W chwili obecnej toalety suche funkcjonują od około 13 lat i wszyscy mieszkańcy są nimi usatysfakcjonowani. System toalet suchych Już w początkowej fazie planowania budynku mieszkalnego istotną kwestią jest wybranie właściwego rodzaju toalety suchej. Wybór toalety jest uwarunkowany tym, ile czasu, wysiłku i pieniędzy planują poświęcić budowniczy: główna decyzja dotyczy kwestii, czy wybudować toaletę samemu, czy kupić gotowy produkt. Wybór toalety i rozwiązania przestrzenne w budynku są ze sobą ściśle powiązane. Komora kompostowa w wypadku większości toalet w wiosce Kangasala znajduje się pod nimi. Oznacza to, że w domu powinno być dolne piętro lub piwnica (z wyjściem), gdzie można umieścić komorę kompostową. Samo pomieszczenie z toaletą nie wymaga żadnych specjalnych konstrukcji, o ile jest wystarczająco miejsca w razie wyboru dużej toalety suchej. Konstrukcja i zasady funkcjonowania toalet suchych w wiosce Kangasala Większość domów mieszkalnych w wiosce wspólnotowej ma deski sedesowe wykonane przez samych mieszkańców. Rura o dużym przekroju (25-30 cm średnicy) prowadzi prosto do komory kompostowej pod toaletami. Deska klozetowa posiada oddzielne miejsce na oddawanie moczu; może to być na przykład przerobiony lejek do wlewania oleju. Stosuje się także szwedzkie toalety suche z wykonanym rozdzieleniem. Mocz jest odprowadzany rurami do wspólnych zbiorników zakopanych w ziemi. Jeden z pojemników (9 m3) jest wykonany ze starego zbiornika na olej, a drugi jest plastikowym pojemnikiem wyprodukowanym przemysłowo (5 m3). Schemat suchej toalety Anu i Jari’s. A) Toaleta. B) Pomieszczenie kompostowe. 1) Spust z miski klozetowej do beczki kompostowej (wykonane z rury odpływowej). 2) Separacja nieczystości płynnych. 3) Perforowana beczka ułatwiająca dopływ powietrza. 4) Zbiornik na spływające substancje płynne (na wypadek rozlania lub wycieku). 5) Magazyn na napełnione beczki przed ich wywiezieniem. 6) Spust podłogowy (na wypadek rozlania lub wycieku). 7) Wentylator ssący powietrze z toalety do pomieszczenia kompostowego. 8) Wyciąg wentylacyjny, mały przewód na dachu. Schemat sporządzili Anu Pellinen i Mia Saloranta. Stałe odpady z toalety są gromadzone w zbiorczej komorze pod nią. W różnych domach wioski wspólnotowej są trzy rodzaje komory: zbiornik podobny do pokoju z pochyłym dnem, duży pionowy zbiornik wybudowany na miejscu bądź wymienne zbiorniki takie jak beczki. Do pierwszych dwu zbiorników można się dostać, aby usuwać część zawartości co jakiś czas; w wypadku trzeciego rozwiązania potrzebne są przynajmniej dwa pojemniki tak, aby kiedy jeden jest pełen, można go było zastąpić drugim pustym. Wielkość tych pojemników jest tak dobrana, aby kiedy są pełne, można je było łatwo przenosić. Wszystkie toalety w wiosce Kangasala mają automatyczną wentylację wyciągową. Zawór wylotowy jest usytuowany z boku siedzenia lub w górnej części komory kompostowej. Powietrze jest odprowadzane z toalety przez komorę kompostową, tak aby zapachy nie kierowały się do samego pomieszczenia. Następnie rura wylotowa prowadzi na dach, gdzie jest zainstalowany wentylator wyciągowy o małym poborze mocy. 70 Pomieszczenie, które jest wykorzystywane na komorę zbiorczą, musi posiadać wystarczająco duże wyjście, żeby ułatwić wynoszenie pojemników lub częściowo przerobionych odpadów. Ponadto w tym miejscu temperatura nie może spadać poniżej zera. Jako gotowy produkt handlowy dostępnych jest wiele typów toalet suchych o różnorodnych funkcjach. W trzech domach w wiosce Kangasala znajdują się komercyjne toalety suche. W samej toalecie znajduje się mały pojemnik kompostowy, dlatego nie ma potrzeby budowania oddzielnego miejsca pod toaletą — są montowane bezpośrednio na podłodze. Dzięki temu pasują zarówno na parter, jak i na wyższe piętra. W tym modelu płyny są także oddzielane. Pojemnik kompostowy jest lekki i opróżnianie jego jest łatwe. Użytkowanie i konserwacja toalet suchych Dodawanie trocin do kompostu po skorzystaniu z toalety. Na zdjęciu widać urządzenie separujące zanieczyszczenia płynne w otworze toaletowym, adaptowane z lejka z tworzywa sztucznego. Zdjęcie: Mia Saloranta. Najważniejszą rzeczą w codziennym użytkowaniu toalet jest dokładanie dodatkowego suplementu kompostowego po każdym skorzystaniu z toalety. Pozwala to regulować zawartość wilgoci, zapobiega składaniu jajeczek przez owady i sprawia, że korzystanie z toalet jest przyjemniejsze. Zgrabione odpady, suche liście, trociny, torf, sieczka i mieszanki tego rodzaju ulegających biodegradacji surowców to odpowiednie materiały kompostowe. Popiół nie nadaje się, ponieważ jest zasadowy i uniemożliwia kompostowanie. Częstotliwość i sposób opróżniania komory kompostowej zależy od jej rozmiaru, typu i użytkowania. W przypadku korzystania z beczek, trzeba je wymieniać wtedy, kiedy są pełne. Pełna beczka jest przechowywana w pomieszczeniu, aby proces kompostowy mógł przebiegać. Można przechowywać kilka beczek. W takim przypadku, kiedy beczki są wynoszone na zewnątrz w celu dalszego kompostowania, odpady są już dobrze przerobione i łatwo się nimi zajmować. Czas kompostowania zależy od wilgotności masy, ale generalnie kompost powinien pozostać wewnątrz przez około osiem miesięcy przed wyniesieniem go na zewnątrz. Większe komory są opróżniane za pomocą szufel lub wideł: częstotliwość ich opróżniania waha się od jednego do czterech lat. Komory nie są opróżniane całkowicie. Najnowsze odpady są w nich pozostawiane, aby proces kompostowania mógł przebiegać dalej. Małe pojemniki komercyjnych toalet suchych są opróżniane co dwa tygodnie. Oznacza to, że odpady nie są gotowe do wynoszenia ich na zewnątrz do dalszego procesu kompostowania. Zamiast tego, najpierw zachodzi proces przeróbki w ciepłych pojemnikach kompostowych, którymi mogą być skrzynie starych zamrażarek skrzyniowych. Odpady z wszystkich toalet dla dalszego kompostowania są przenoszone do otwartej wiaty, zbudowanej w tym celu dla całej wioski. Wiata ma betonową podstawę i ściany, które zapobiegają wyciekom do środowiska naturalnego lub do zbiorników z wodą gruntową oraz dach, który chroni przed deszczem. Kompost jest przechowywany w wiacie przez co najmniej rok lub dwa tak, aby zimą mógł on być poddany dezynfekcyjnemu działaniu mrozu. Wyjałowienie dokonujące się dzięki mroźnym temperaturom jest dobrą alternatywą w klimacie fińskim, gdzie nie ma wystarczająco długiego okresu, żeby kompost zagrzał się do ponad 60 stopni Celsjusza, co dałoby ten sam efekt. Gotowy kompost jest następnie wykorzystywany w wiosce jako nawóz na warzywniakach i grządkach z kwiatami. Pojemniki z moczem są opróżniane za pomocą pomp głębinowych. Mocz jest wykorzystywany jako nawóz do trawników, pastwisk i ogródków, bezpośrednio lub rozcieńczony wodą. Odpowiednia ilość nawozu to około litr moczu na metr kwadratowy na jeden sezon wegetacyjny. Trzeba pamiętać, że przepisy krajowe mogą ograniczać wykorzystywanie jako nawozów moczu i nawozu kompostowego pochodzących od ludzi. 71 Zależnie od sposobów użytkowania i wybranego modelu toalety, całkowity czas potrzebny na zajmowanie się kompostem z toalet różni się. W gospodarstwach domowych wioski Kangasala czas ten wynosi około jedną godzinę na miesiąc. Doświadczenia użytkowników Kiedy Anu Pellinen i Jari Hämäläinen planowali swój dom, jeden z pierwszych, które miały być zbudowane w Wiosce Wspólnotowej Kangasala, chcieli mieć toaletę Samodzielnie skonstruowane piękne wnętrze suchej prostą, funkcyjną i skonstruowaną przez siebie samych. toalety. Zdjęcie: Outi Palttala. Opracowali system, w którym odpady są zbierane w wymiennych plastikowych beczkach w małym pomieszczeniu pod toaletą. Podstawa toalety ma otwór przykrywany deską klozetową, a na mocz jest oddzielny plastikowy lej zainstalowany w przedniej części otworu. W czasie budowy swojego domu natrafili na twardą skałę pod miejscem zaproponowanym na pomieszczenie z komorą. Skała musiała być usunięta, aby wybudować pomieszczenie pod domem, pomimo że łazienka miała być umiejscowiona pół kondygnacji nad ziemią. Chcieli zminimalizować ilość użytych materiałów wybuchowych, zgodnie z ustaleniami dotyczącymi zasad budowy wioski, które zakładały jak najmniejsze zmiany terenu. Później doświadczenie pokazało, że komora, którą wybudowali jest istotnie za mała dla optymalnego funkcjonowania, ale toaleta działa mimo wszystko. W chwili obecnej toaleta jest używana przez sześcioosobową rodzinę. Rozmiar wybranych beczek jest także trochę za mały, ponieważ napełniają się za szybko i muszą być często wymieniane, co powoduje, że jest za mało czasu, by odpady przerobiły się dostatecznie na kompost. Zajmowanie się odpowiednio przerobioną zawartością byłoby przyjemniejsze. Proces kompostowania może ulec przyspieszeniu, jeśli wilgoć rozchodzi się równomierniej w masie kompostowej, ale wymaga to czasami wymieszania zawartości beczki, a mieszkańcy przyznają, że najczęściej tego nie wykonują. Podczas planowania pomieszczenia z komorą powinno się bardziej brać pod uwagę ergonomię. Przenoszenie trzech beczek na małej przestrzeni jest trudne, szczególnie kiedy są pełne. Anu i Jari mówią także, że ich własne doświadczenie w użytkowaniu tego typu toalety pokazuje, że powinni pamiętać o dodawaniu większej ilości suplementu kompostowego niż robią to teraz. Rekomendują zrębki z drzew liściastych. Doskonałym suplementem okazała się także zużyta ściółka z klatki myszoskoczka, która zawiera trociny i podarty papier. Zajmowanie się toaletą zajmuje w całości mniej niż godzinę na miesiąc. Praktyczna wskazówka Anu i Jari, jak skonstruować system wspólnotowych suchych toalet dotyczy kanału, który jest używany do pompowania moczu do wspólnej komory. Ten kanał łatwo się zapycha przy wylocie u użytkownika, dlatego byłoby rozsądnie zainstalować system w taki sposób, żeby łatwiej było go sprzątać i wymieniać. Wioska Wspólnotowa Kangasala wzięła udział w kolejnej części badania, w którym przeprowadzono ocenę przez porównanie ekobilansów dwóch ekologicznych wiosek z normalnymi osadami wiejskimi. (Erat & Palttala: Sustainable village in northern conditions, 2009). Materiał został zebrany przez mieszkańców w sondażu w przeciągu dwóch lat. Według uzyskanych wyników, zużycie wody w wiosce Kangasala to około 60 litrów na osobę w przeciągu jednego dnia, co stanowi znacznie mniejszą ilość niż w typowej dzielnicy mieszkaniowej, dzięki takim czynnikom jak toalety suche. Według statystyk typowe zużycie wody w Finlandii wynosi 90-270 litrów na mieszkańca w jednym dniu. Średnie zużycie wody wynosi 155 litrów na dobę, z czego 40 litrów to woda używana w toalecie. Przetwarzanie szarej wody z wioski jest prostsze dzięki temu, że mocz jest oddzielony od ścieków i według raportu własna oczyszczalnia biologiczna ścieków w wiosce działa lepiej niż centralne oczyszczalnie ścieków. Mieszkańcy wioski używają jedynie detergentów przyjaznych dla środowiska 72 naturalnego, co ma zasadniczy wpływ na efekt ich działań. W badaniu warto zwrócić uwagę na to, że toalety kompostowe, zbieranie moczu i naturalne oczyszczanie szarej wody są możliwe do wykonania za pomocą prostych metod. To badanie ujawniło również, że taka kombinacja cech funkcjonuje efektywnie w oczyszczaniu ścieków i umożliwia lokalne przetwarzanie substancji odżywczych. Autor: Mia Saloranta (podziękowania dla architekta Outi Palttala za profesjonalną pomoc) Dalsze informacje: · Kontakt: Outi Palttala, e-mail: [email protected] · Wspólnotowa Wioska Kangasala: www.yhteiskyla.net/index_en.htm, · Inne linki: www.drytoilet.org; Humanurehandbook.com; komercyjna toaleta sucha: www.biolan.fi/ english > Dry toilets > Naturum Pisuar biowęglowy Permakulturowa ekowioska Suderbyn, Szwecja Biowęgiel jest to drewno lub jakikolwiek inny materiał organiczny, który został przekształcony w węgiel drzewny za pomocą rozkładu termicznego – podgrzewania biomasy przy niskim lub zerowym stężeniu tlenu. Biowęgiel wychwytuje dwutlenek węgla i w ten sposób łagodzi skutki zmian klimatycznych: jest także wartościowym suplementem gleby, który ulepsza jakość wody i zwiększa żyzność gleby przez utrwalanie składników odżywczych w glebie. Wykorzystywanie biowęgla w pisuarze wzbogaca go w składniki odżywcze znalezione w odpadach a także Szczegóły otworów do dopływu powietrza w dolnej części cylindra olejowego. pochłania nieprzyjemne zapachy. Ta prosta technologia Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. ma kilka pozytywnych skutków dzięki temu, co w przeciwnym razie pozostałoby produktami odpadowymi, takimi jak pozostałości z drewna lub moczu. Jest zatem dobrym rozwiązaniem dla projektu permakulturowej osady. Cechy charakterystyczne produkcji i wykorzystania biowęgla Produkcja biowęgla Istnieją różne modele pojemników używanych do robienia biowęgla, ale pojemnik użyty w Suderbyn składa się z jednej małej beczki po oleju odwróconej do góry nogami wewnątrz większej beczki po oleju. Jest to jedna z najprostszych konstrukcji. Nie wymaga spawania czy innych technologii poza prostym otwarciem jednego końca przez rozcięcie go w wypadku, jeśli pojemniki są zapieczętowane w momencie kupienia oraz zrobienia otworów, aby powietrze mogło napływać na dole większej beczki. Mniejsza beczka po oleju jest wypełniona drewnem lub innymi pozostałościowymi substancjami organicznymi i umieszczona do góry nogami wewnątrz większej beczki. W przestrzeni pomiędzy tymi dwoma beczkami jest następnie umieszczana taka ilość drewna opałowego, żeby paliło się przez 30-45 minut. Biomasa w mniejszej beczce zrobi się gorąca, ale z powodu braku tlenu nie będzie się palić, w zamian wydzielając gazy, które wydostają się przez dno i wtedy ulegają spaleniu. Przygotowanie procesu pirolizy przy produkcji biocharu z W tym samym czasie, intensywne gorąco na górze resztek drewna. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. beczek może być wykorzystywane do gotowania fasoli 73 lub czegokolwiek innego, co wymaga mocnego ognia. Kiedy tylko beczki ostygną, zwęglona biomasa może być usunięta do wykorzystania w pisuarze. Następnie, może być kompostowana lub umieszczona od razu na ziemi uprawnej. Jeśli można znaleźć darmowe beczki w punkcie recyclingu, taki system można praktycznie założyć bez żadnych kosztów, a jego wdrożenie nie wymaga specjalnych umiejętności. Biochar, produkt pirolizy. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. Wykorzystywanie biowęgla w pisuarach jest bardzo proste. Na przykład w Suderbyn napełniono wiadro biowęglem i umieszczono na zewnątrz na polu: zakryto, obstawiając je belami ze słomy. Permakultura użytkowania biowęgla Pisuar z biowęglem (będący w użyciu), który oddziałuje na cały cykl żywieniowy, począwszy od nieczystości bytowych po nową żywność, jest częścią codziennego życia w Suderbyn. Wytwarzanie biowęgla i wizyty w toalecie to codzienne czynności, podczas gdy końcowy produkt (przerobiony biowęgiel) jest wykorzystywany w pracach ogrodniczych, co obejmuje wszystkich mieszkańców i stanowi dla nich dużą korzyść. Biowęgiel dobrze odpowiada ideałom permakultury. Oddawanie moczu, zazwyczaj nic więcej niż wytwarzanie ekskrementów, jest zmieniane w czynność przesycania odpadów drzewnych substancjami odżywczymi. Prostota stosowania tego środka i klarowność jego celowości pomaga przekonać ludzi do takiego stylu życia, w którym człowiek jest bardziej świadomy odpowiedzialności za ziemię. Doświadczenia użytkowników z ekologicznej wioski Respondentem jest Henrik Haller, dotychczasowy mieszkaniec Suderbyn posiadający wieloletnie doświadczenie w stosowaniu biowęgla, który kończy studia z bioremediacji. Pomysł zainstalowania pisuarów z biowęglem powstał podczas przygotowań do międzynarodowego spotkania, które miało się odbyć w Suderbyn. Dla licznych odwiedzających potrzebne było alternatywne rozwiązanie w postaci toalet na dworze – takie, które połączyło aspekt praktyczno-higieniczny ze znakomitą technologią. W ten sposób opracowaliśmy prototyp, który został wykorzystany w czasie pierwszego spotkania. Ten wzór został następnie przekształcony w bardziej trwały model, który jest używany przez mieszkańców w codziennym życiu w okresie letnim. Korzyści pisuarów z biowęglem to wchłanianie zapachów, wychwytywanie dwutlenku węgla oraz produkt końcowy, który może być użyty jako nawóz. Dużymi plusami są także prostota tego systemu i jego wartość edukacyjna. Jedyną ujemną stroną jest konieczność częstego opróżniania zbiornika, jeśli nie jest on wystarczająco duży. W prostszych modelach toalet można się spodziewać mało efektywnego zużycia opału, ponieważ rozkład termiczny trudno jest zoptymalizować w wersjach systemu o najprostszej technologii. Niemniej jednak, dzięki nieznacznym modyfikacjom te urządzenia mogą być zmodernizowane tak, aby mogły przetwarzać inne produkty uboczne takie jak wodę kwaśną czy ocet drzewny. Ocet drzewny może być następnie wykorzystany jako środek konserwujący drewno, do zwalczania szkodników i chwastów lub jako stymulator wzrostu roślin. Pisuary z biowęglem wymagają pewnego nakładu pracy, by móc je utrzymać w dobrym stanie. Jeśli nie mają być stale używane jako toalety i urządzenia do wytwarzania nawozu, pozostają wciąż dobrym rozwiązaniem na wypadek spotkań, festynów lub innych zebrań, które wymagają dodatkowych ubikacji. Autorzy: Henrik Haller i Kalle Randau Dalsze informacje: http://www.biochar.org/joomla/; www.biochar-international.org; http://www.biochar.info/ 74 KOMPOSTOWANIE, RECYKLING i EKOLOGICZNE ZASTOSOWANIE Podstawową zasadą zrównoważonego życia w ekowioskach jest efektywny recykling substancji odżywczych i wszystkich innych materiałów. Wszystkie organiczne biomasy i odpady mogą być rozłożone w procesie kompostowania, aby później wykorzystano je do wzbogacania gleby i produkcji roślin, co w efekcie udoskonala recykling składników odżywczych i tworzy wysokiej jakości gleby. Dzięki dokładnemu sortowaniu, cenne surowce takie jak metale, szkło i papier mogą być wiele razy poddawane recyklingowi. Czasami bardziej ekologicznym rozwiązaniem jest ponowne wykorzystanie produktów niż recykling materiałów. Ubrania, naczynia, książki i inne rzeczy mogą znaleźć nowych właścicieli na pchlich targach i w ramach wymiany. Wysokiej jakości produkty mają długi okres eksploatacji. Konsumpcja ekologiczna oznacza mniejsze zużycie, dobre używanie przedmiotów, naprawianie, reperowanie i przerabianie. Oznacza to również zwracanie uwagi na pochodzenie surowców, a także warunki i metody ich produkcji. Produkty organiczne i przyjazne dla środowiska można znaleźć w większości sklepów. Nie wszystko jednak musi być kupowane w sklepach; możemy nauczyć się wiele dzięki naszym miejscowym tradycjom i robić dużo samemu. Zdrowa rekultywacja gleby Ekowioska ZEGG, Niemcy „Najlepszą rzeczą, jaką człowiek może zrobić jest tworzenie warstwy uprawnej gleby.“ Zdrowa gleba = zdrowe rośliny = zdrowa żywność = zdrowi ludzie Pierwsze 30 cm gleby jest bardzo ważne dla rozwoju i utrzymywania życia na Ziemi. Ta zewnętrzna warstwa bogata w próchnicę dostarcza roślinom, zwierzętom i ludziom niezbędnych substancji odżywczych. Jednakże od początku rolnictwa przemysłowego jesteśmy świadkami niepokojącego umniejszania się tej niezmiernie ważnej warstwy uprawnej ziemi. Rocznie na całym świecie 24 mld ton żyznej gleby jest wypłukiwane, wywiewane lub po prostu niszczone. Właśnie dlatego kluczem do podtrzymywania dobrego stanu gleby jest rozpoczęcie jej rekultywacji. Brzmi to tak prosto, ale może mieć dogłębne skutki. W końcu gleba jest naszym jedynym źródłem zdrowej żywności. Oprócz powietrza 75 i wody, jest to jeden z istotnych systemów środowiska naturalnego, który stanowi bazę dla życia ludzi, flory i fauny. Jedynie zdrowe gleby są w stanie zapewnić bioróżnorodność, utrzymać źródła genetyczne i naturalne oraz przechowywać wodę i energię. Zdrowe gleby zawierają także aktywne formy życia drobnoustrojowego zdolne do rozkładania i utylizowania wielu zanieczyszczeń. Różne elementy flory i fauny istniejące lub żyjące w glebie są jakby zarządcami i gospodarzami ziemi. W szczególności robaki rozkładają materiały organiczne Autor na tle stosu liści z przetworzonym humusem w dłoni. na mniejsze cząstki, które mogą być trawione przez Zdjęcie: Ina Meyer-Stoll. drobnoustrojowe organizmy takie jak bakterie i grzyby. Te z kolei dalej trawią masę organiczną tak, żeby minerały mogły być łatwiej asymilowane przez rośliny. Ilość organizmów żyjących w glebie jest niewyobrażalnie duża. Średnio jeden gram zdrowej gleby zawiera około 600 milionów bakterii, 400 000 grzybów i 100 000 glonów. Na jednym hektarze ziemi ilość żywych form wynosi ponad 20 000 kg mikroorganizmów w wierzchniej warstwie 15 cm. Ponadto na ziemi i w niej istnieje 4 500 kg wyżej rozwiniętych form, które wykonują swoją pracę. Odwrotnością procesu, jaki dokonuje się w roślinach rosnących nad ziemią, jest proces gnilny powodowany przez mikroorganizmy wewnątrz gleby. Ostatnie badania pokazują, iż przekonanie, że rośliny żyją na solach azotowych, jak twierdzi rolnictwo przemysłowe, jest błędne. Chociaż rośliny są w stanie przeżyć na solach (jak to jest oferowane przez nawozy chemiczne), dzieje się Ściółka z liści wykorzystywana w sadzie ZEGG. Zdjęcie: Achim Ecker. tak tylko wtedy gdy nie ma żywej warstwy próchnicznej. Wydaje się, że rośliny wolą absorbować całe makrocząsteczki i komórki z żywej materii w glebie, takiej jak bakterie. Tak więc to, czego naprawdę potrzebują rośliny to gleba o wysokiej zawartości żywej materii, z której mogą one wybierać potrzebne składniki. Rosnące rośliny wykorzystują energię słoneczną, aby syntetyzować dwutlenek węgla, azot i wszystkie inne pierwiastki w związki złożone. Energia zgromadzona w tych związkach jest następnie zużywana mniej lub bardziej w całości przez mikroorganizmy, których aktywność wewnątrz gleby sprawia, że substancje odżywcze są dostępne dla kolejnych roślin. Zatem materia organiczna zasila „życie gleby“. Rekultywacja gleby Autor testujący ziemię po rocznym przetworzeniu, dodający do ziemi zielony nawóz. Zdjęcie: Ina Meyer-Stoll. Opierając się na tych rozważaniach widać, że ochrona i ulepszenie tej warstwy gleby są kluczowymi sprawami, nad którymi pracuje ZEGG. Gleba terenu położonego w rejonie niemieckiego Brandenburga, w którym występują głębokie polodowcowe piaski jest dobrze napowietrzona, ale woda szybko przenika przez nią, zabierając cenne składniki odżywcze. W okolicznych lasach, średnia warstwa próchnicy nie przekracza 2 cm głębokości, a na otwartym terenie cienka darń rośnie na samych piaskach. Opady deszczu są również bardzo niskie, osiągając zaledwie 550 mm rocznie; to powoduje jeszcze większe obniżenie i tak słabej zdolności gleby do zatrzymywania wody. Nasze dwie główne strategie rekultywacji jakości gleby w ZEGG to zwiększanie zawartości masy organicznej i przywracanie populacji żyjącej w tej glebie (drobnoustrojów, grzybów, robaków, owadów, 76 itp.) poprzez stwarzanie dla nich dobrych warunków. Stale zwiększamy warstwę próchnicy przez ściółkowanie roli starą słomą, liśćmi i sianem z parków i miejskich ogrodów z Bad Belzig oraz tekturą. Ściółkowanie wytwarza naturalne środowisko dla mnóstwa organizmów i grzybów, które sprawiają, że składniki odżywcze są dostępne dla innych roślin. Świeża masa organiczna z reguły charakteryzuje się dużą ilością dwutlenku węgla w stosunku do azotu. W rozbudowywaniu zawartości organicznej w samej glebie, pożądane będzie częste wykorzystywanie warzyw strączkowych i trawy bardziej niż po prostu bezpośrednio dodawanie masy organicznej, takiej jak słoma i kompost. Rośliny strączkowe czerpią z powietrza azot i przechowują go w ziemi podczas gdy się rozkładają. Dodajemy również do gleby glinę, aby umożliwić budowanie zdrowego zestawu gliny i próchnicy. To zwiększa zdolność gleby do przechowywania substancji odżywczych i wody. Ogrodnik ZEGG w organicznym ogrodzie warzywnym. Zdjęcie: Achim Ecker. „Gnój sprawia, że kwiaty rosną!“ Fekalia i mocz zawierają duże ilości azotu i fosforu. Na świecie jest coraz mniej fosforu. Przy malejących znanych zasobach wydaje się szaleństwem pozbywanie się tego, co mamy dzięki wartościowej wodzie i niszczenie składników odżywczych, których skądinąd potrzebujemy. Zamiast tego możemy użyć moczu, aby od razu fermentował z węglem drzewnym i drobnoustrojami. Mocz sam w sobie jest prawie sterylny. Zaczęliśmy eksperymentować z Terra Preta, czarną żyzną glebą znalezioną po raz pierwszy w dorzeczu Amazonki, a później także w Iranie, Iraku, Skandynawii i w innych regionach świata. Jest ona żyzna dzięki unikalnemu składowi: około 10–15 % węgla drzewnego, materiałów organicznych, minerałów, mikroorganizmów, grzybów i fekaliów. Najpierw biowęgiel czyli węgiel drzewny jest nasycany bakteriami kwasu mlekowego i moczem na parę tygodni, a następnie mieszany z innymi materiałami, żeby potem mógł być ułożony w niewysokich stertach na ziemi. Następnie jest on trawiony przez dżdżownice i w ten sposób staje się czarną ziemią. Gleby Terra Preta przechowują i ściągają wilgoć, składniki odżywcze i dwutlenek węgla w glebie prawdopodobnie przez setki lat. To sprawia, że jest to najbardziej obiecująca metoda i narzędzie, jakie mamy w walce z globalnym ociepleniem właśnie dzięki wychwytywaniu dwutlenku węgla. Węgiel drzewny może być robiony z odpadów organicznych. Jest to zarazem rozwiązanie problemu niszczenia na skalę globalną zawartości próchniczej w glebie i jej żyzności z powodu rolnictwa przemysłowego i chemicznych nawozów. Zawartość próchnicy i żywej materii w „nowoczesnych“ glebach jest mniejsza niż 2%, podczas gdy żyzne gleby zawierają aż do 60% żywej materii! Wspieranie małych gospodarstw rolnych, rolnictwa ekologicznego, metody Terra Preta i rolnictwa wykorzystującego próchnicę mogłoby w efektywny sposób przeciwdziałać globalnemu ociepleniu, chronić i oczyszczać wody w warstwie próchnicy, zatrzymać erozję i zmniejszenie gleb, wytworzyć długotrwałą i ciągłą żyzność gleby, wiązać dwutlenek węgla, itp. Inną cenną metodą rekultywacji gleby jest stosowanie nawozów zielonych. Należą do nich groch, fasola, soczewica, koniczyna, lucerna (Medicago sativa), łubin (Lupinus polyphyllos), żarnowiec i akacja (Robinia pseudo-acacia) — wszystkie, które tworzą rodzinę roślin bobowatych (Fabaceae). W przeciągu kilku lat zasialiśmy wiele różnorodnych roślin wytwarzających nawóz zielony, które teraz krzewią się same. Doświadczenia użytkowników w ZEGG Od około 15 lat nasze pobliskie miasto Bad Belzig jesienią zaopatruje nas obficie w liście. Wcześniej, miasto wywoziło je na śmietnisko oddalone około 10 km i dodatkowo musiało jeszcze płacić za składowanie tych „odpadów“. Odkąd przywożą je do nas, płacą mniej, jeżdżą mniej i marnują mniej energii. Zostawiamy te liście, żeby poleżały przez jakiś czas i potem rozkładamy je pod drzewami i krzewami lub przykrywamy nimi i wskutek tego zasilamy duże obszary pól, aby móc w przyszłości uprawiać na nich warzywa. 77 Kiedy sąsiedzi i goście przyjeżdżają do ZEGG, od razu zauważają dużo więcej ptaków i dużo bujniejszą roślinność w porównaniu z terenami leżącymi w odległości zaledwie kilkuset metrów. Ptaki dobrze się rozwijają w tym bogatym środowisku, w którym funkcjonuje zdrowszy łańcuch pokarmowy. Co roku coraz więcej różnych ptaków przybywa i korzysta z tych dobrodziejstw, a nam zarazem pomaga w uprawach. Pewien zielarz odkrył ponad 80 ziół leczniczych rosnących tutaj dziko. Życie tak wzbogaconej ziemi tworzy dla nas „raj“ i wzbogaca naturalne podłoże, które z kolei jest w stanie zapewnić większą różnorodność Nauka dzieci w czasie żniw w ogrodzie organicznym ZEGG. roślin, owadów, ptaków i zwierząt — a większa Zdjęcie: Achim Ecker. różnorodność oznacza większą odporność w trudnych czasach. Należy pamiętać, że: podstawą całego tego systemu jest zdrowa gleba – rodzicielka zdrowia dla wszystkich tych form życia, które są od niej zależne. Autor: Achim Ecker Dalsze informacje: · http://www.zegg.de/zegg-community/ecology.html · “Sustainability and Ecology at the ZEGG Community” autorstwa Achima Eckera Książki w języku niemieckim: · Rusch, Hans Peter; 1968/2004 Bodenfruchtbarkeit; Eine Studie ökologischen Denkens; Organischer Landbau Verlag · Pommeresche, Herwig, 2004. Humusphäre, Humus – Ein Stoff oder ein System? Organischer Landbau Verlag · Ute Scheub, Haiko Pieplow und Hans-Peter Schmidt; 2013. Terra Preta. Die schwarze Revolution aus dem Regenwald: Mit Klimagärtnern die Welt retten und gesunde Lebensmittel...; Stiftungsgemeinschaft Anstiftung & Ertomis Książki w języku angielskim: · Reed, Matthew, 2010. Rebels for the Soil: The Rise of the Global Organic Food and Farming Movement: Earthscan Ltd, London. · Bates, Albert, Shiva, Vandana, 2012. The Biochar Solution: Carbon Farming and Climate Change (Sustainable Agriculture) : New society publishers. Produkcja próchnicy za pomocą kompostu z wykorzystaniem dżdżownic Ekowioska Nevoecoville, Republika Karelii, Rosja Wytwarzanie kompostu z wykorzystaniem dżdżownic, tj. używanie pojemników do kompostowania z dżdżownicami w środku, jest naturalnym sposobem produkowania nawozu w 100% przyjaznego środowisku oraz próchnicy wzbogacającej glebę, do czego wykorzystuje się obornik od krów i koni i/ lub bioodpady oraz resztki żywności. Taki kompost można robić w pomieszczeniu przez cały rok. Tak wytwarzana próchnica nadaje się idealnie do nawożenia wszystkich rodzajów roślin, nawet w miejscach o ubogich i wyjałowionych glebach i jest lepsza niż obornik, ponieważ nie daje dostępu azotanom, które mogą się pojawić, jeśli obornik nie jest używany we właściwym czasie. 78 Dżdżownice do produkcji wermikompostu w Finlandii. Zdjęcie: Ansa Palojärvi. Opisana tutaj metoda kompostowania sprawdza się w zimnych krajach położonych na północy, gdzie ziemie są ubogie, a okresy letnie krótkie. Ponieważ robaki działają wolno w niskiej temperaturze, w tych krajach o krótkim okresie ciepła naturalna produkcja próchnicy odbywa się bardzo powoli. Metoda kompostowania z wykorzystaniem dżdżownic umożliwia produkcję próchnicy przez cały rok wewnątrz pomieszczeń. Jest to idealne rozwiązanie dla małych gospodarstw domowych i nie wiąże się z koniecznością produkowania ogromnych ilości próchnicy dla celów handlowych. Istnieją jednak ekowioski, gdzie ta sama technika jest wykorzystywana do produkcji na dużą skalę; wymaga to trzymania robaków w oddzielnych, ogrzewanych pomieszczeniach. Opis kompostowania z wykorzystaniem dżdżownic Co jest potrzebne? Dżdżownice, 2 pojemniki z korytkami, odpady spożywcze lub inne pożywienie dla dżdżownic, woda. Dżdżownice. Rodzina, która podzieliła się tą historią używa zwykłych dżdżownic, które można znaleźć i wykopać w dużej ilości naokoło ich farmy. Te robaki lepiej się adoptują do swoich specyficznych warunków klimatycznych niż słynne super-wydajne dżdżownice kalifornijskie (Eissenia fetida), które tracą swoją wydajność w temperaturze niższej niż 16 stopni Celsjusza. Można także zakupić dżdżownice lub wykopać je z kompostu (zwłaszcza jeśli mają być żywione odpadami spożywczymi). Aby zacząć, potrzeba przynajmniej paru tysięcy dżdżownic. Produkcja wermikompostu w Finlandii. Zdjęcie: Ansa Palojärvi. Pojemniki. W opisanym przypadku zostały użyte dwa drewniane sześcienne pojemniki. W tym przypadku, gdy opisujemy produkcję kompostu z wykorzystaniem dżdżownic na stałe potrzeby gospodarstwa jednej rodziny, konstrukcja pojemników na dżdżownice powinna być zwarta i prosta w obsłudze. Można ją zaprojektować w kształcie małego stołu lub komody i umieścić w kuchni, w holu domu lub w innym dogodnym miejscu. Konstrukcja tutaj opisana jest wysokim pojemnikiem na dżdżownice, ale może ona być pozioma lub pionowa. Pojemnik składa się z dwóch umieszczonych na sobie sześciennych części, ułożonych na korytku, które zbiera nadmiar wilgoci. Każda część pionowego pojemnika na robaki ma 35–40 centymetrów sześciennych, bez przykrywy. Ściany tych elementów są wykonane z cienkiego drewna, podczas gdy dno jest zrobione z metalowej siatki lub kwadratowych płyt z tworzywa sztucznego z otworami o średnicy 2 cm wywierconymi co 4–6 cm. Dwie rączki są przykręcone z każdej strony (np. dwa drewniane drążki o długości około 10 centymetrów i przekroju około 4x4 cm). Ścianki każdej części pojemnika są przymocowane kwadratowymi lub prostokątnymi sztachetkami w każdym rogu, podczas gdy dno jest złączone ze ściankami za pomocą śrub lub, w przypadku siatki, metalowymi zaczepami. Nawet bez używania specjalnych środków ochronnych przed gniciem, taki pojemnik może służyć nawet do czterech lat zanim trzeba go będzie zastąpić nowym. Pojemnik powinien być umieszczony na wodoszczelnym metalowym korytku ze ściankami o wysokości 2-3 cm, ponieważ będzie do tego korytka spływać nadmiar wilgoci. Jak widać z tego opisu, taki pojemnik na dżdżownice łatwo zbudować samemu. Korzystanie z pojemnika na dżdżownice Należy napełnić oba pojemniki podłożem z nieoczyszczonego zwierzęcego obornika (krowiego lub końskiego) wymieszanego z paroma tysiącami dżdżownic. Pojemnik należy napełniać powoli, ubijając lekko zawartość rękami i jednocześnie dodając trochę wody. Jeśli zaczynamy od paru tysięcy robaków, w ciągu paru lat ich populacja się ukształtuje według maksymalnej możliwości w danym pojemniku. Jednym z najważniejszych czynników mających wpływ na dżdżownice jest zawartość wilgoci. Dżdżownice lubią dużo wilgoci i czują się najlepiej, gdy wilgotność dochodzi do około 80-90 79 %. Można określić, czy poziom wilgotności jest właściwy, biorąc substrat do rąk; woda nie powinna kapać aż ściśniemy masę w dłoniach, po czym woda powinna zacząć się od razu sączyć. Jeśli substrat zaczyna być zbyt wilgotny, nadmiar wody będzie się po prostu sączył przez dno pojemnika do korytka. W przypadku braku wilgoci, wystarczy dolać wody do korytka, a zostanie ona wchłonięta do środka pojemnika. W ten sposób pionowe pojemniki na dżdżownice utrzymują właściwy poziom wilgotności. Dla dżdżownic górna warstwa w pojemniku stanowi „toaletę“ - i zawartość tej „toalety“ nie jest niczym innym jak właśnie cenną próchnicą, którą produkujemy. Ich „stołówka“ i „przestrzeń życiowa“ znajduje się w dolnej części pojemnika. Po pewnym czasie tworzy się przyrost próchnicy: wtedy może być zabierany. W wyglądzie różni się bardzo od początkowego substratu: jest suchszy i wygląda jak czarna gleba. Gdy próchnica jest gotowa, należy wyjąć górną suchą warstwę; łatwo rozpoznać, gdzie się kończy, ponieważ wilgotność oraz liczba dżdżownic wzrasta znacznie w dolnych warstwach, które zostawiamy. Prędkość wytwarzania próchnicy zależy od wielu czynników: liczby dżdżownic, temperatury i wilgotności oraz od pory roku. Nawet jeśli temperatura w pomieszczeniach jest normalna i mniej lub bardziej stała przez cały rok, wydajność dżdżownic zmniejsza się w zimie. Weź wydobytą próchnicę i umieść ją na patelni. Ustaw patelnię na ciepłej (ale nie gorącej) kuchence. Dżdżownice wypełzną na powierzchnię, aby uciec od źródła ciepła i utworzą kulkę, którą łatwo wyjąć i wrzucić z powrotem do pojemnika. Po kilkukrotnym wydobyciu próchnicy, dochodzimy do dna pojemnika. Gdy to nastąpi, napełniamy pojemnik nową porcją obornika lub innego pożywienia dla dżdżownic i następnie zamieniamy pojemniki: ten, który był na dole umieszczamy na górze, a pojemnik z góry stawiamy na dole. Kiedy przetwarzanie zawartości pojemnika osiągnie swoją optymalną jakość i tempo, będzie można wymieniać pojemniki miejscami co dwa lub trzy tygodnie. Po upływie około dwóch lat, populacja dżdżownic będzie większa niż ich przestrzeń życiowa. Gdy tak się stanie, można zostawić je w tym samym pojemniku, gdyż regulują one same swoją liczbę. Alternatywnie, można wyjąć nadmiar dżdżownic z pojemnika i użyć je do zasiedlenia nowego kompletu pojemników; można je umieścić na własnym kompostowniku, sprzedać je (lub dać) rybakom (szczególnie w zimie) bądź oddać je sąsiadom, aby wzbogaciły ich ogrody. Konieczne jest utrzymywanie stałego źródła pożywienia, jakiekolwiek ono jest, a które wybrano dla dżdżownic i które jest łatwo dostępne. Dżdżownice są bardzo wybredne co do tego, co jedzą i trzeba je karmić takim samym pokarmem, jaki zaczęły otrzymywać od swojego urodzenia. Jeśli, na przykład, ich jedzenie to obornik, ważne jest, aby zebrać wystarczająco duży jego zapas na całą zimę. Należy zwrócić uwagę, że w innych miejscach autor widział pojemniki, w których żywiono dżdżownice prostymi odpadami organicznymi z kuchni. W takich jednak wypadkach powinno się do pojemników brać dżdżownice z kompostu w danym gospodarstwie. Zazwyczaj dżdżownice lubią na wpół zgniłe odpady; zanim osiągną optymalną produkcję próchnicy trzeba uważnie eksperymentować z ilością pożywienia. Doświadczenia użytkowników Respondentem jest Andriej Obruch, mieszkaniec ekowioski Nevoecoville. Mieszka on w Nevoecoville z rodziną od 1997 roku. Nevoecoville znajduje się w miejscu, w którym gleba ma bardzo słabą jakość, a klimat jest unikalny: lata są krótkie i raczej zimne, a zimy długie i srogie. Te czynniki z kolei tworzą unikalne warunki dla rolnictwa, w związku z czym całoroczna produkcja próchnicy w domu z wykorzystaniem dżdżownic jest tak przydatna. Zaczynając taką produkcję we własnym gospodarstwie trzeba być świadomym, że na początku na pewno pojawią się pytania i wyzwania. Trzeba będzie zaadoptować ten proces do warunków konkretnej okolicy. Wymaga to cierpliwości i swego rodzaju dociekliwości. Ale, jeśli zamiary są poważne, z pewnością przedsięwzięcie się uda. Chciałbym też powiedzieć kilka słów na temat wyboru dżdżownic. W naszym kraju, wiele osób uważa, że dżdżownice kalifornijskie są najbardziej wydajne. W praktyce są one takie same jak dżdżownice żywiące się obornikiem, zostały jednak selektywnie wyhodowane, aby pracowały w gorącym klimacie 80 Kalifornii. Niemniej jednak w temperaturze 15 stopni i niższej są w rzeczywistości powolniejsze niż rosyjskie dżdżownice hodowane na oborniku, które są aktywne w temperaturze 6 stopni. Inną kwestią jest to, że za dżdżownice kalifornijskie trzeba zapłacić, podczas gdy można po prostu przekopać najbliższą pryzmę obornika, aby znaleźć zwykłe dżdżownice. Wreszcie zagraniczne odmiany takie jak dżdżownice kalifornijskie mogą przenieść różnego rodzaju infekcje, których trudno się potem pozbyć, jeśli już raz wnikną w podłoże próchnicze. Z tych względów radziłbym wybór zwykłych dżdżownic. Autor: Andriej Obruch (tekst skróciła i dostosowała Laysan Mirzagitova) Dalsze informacje: · Kontakt: Andriej Obruch, e-mail: [email protected] · Zdjęcia pojemników na wermikompost: http://derevnyaonline.ru/community/187/1812 Zasady kompostowania Kompostowanie stwarza optymalne warunki do rozkładu materii organicznej (np. bioodpadów z kuchni, suchych toalet i ogrodów). Destruentami są bakterie, grzyby, promieniowce, dżdżownice i liczne grupy innych małych organizmów. Proces rozkładu uwalnia wodę, dwutlenek węgla, substancje odżywcze i ciepło oraz tworzy próchnicę. Kompostowanie jest procesem aerobowym, w którym odpady i substancje organiczne są rozkładane bez wydzielania przykrych zapachów. Produkty końcowe to składniki odżywcze i substancje organiczne: żyzny, ciemny kompost odpowiedni do uprawy ogrodu i kształtowania krajobrazu jako organiczny nawóz i suplement gleby. Wyposażenie do kompostowania Gospodarczym pojemnikiem na kompost może być jakakolwiek konstrukcja wykonana samemu lub kupiona bądź skrzynia, wystarczająco duża dla przewidzianej ilości bioodpadów. Powinna ona umożliwiać przeprowadzenie efektywnego procesu kompostowania i wydzielanie ciepła. Typowe rozmiary pojemnika na kompost wahają się od 200 litrów dla jednej rodziny, do ok. 500-1000 litrów dla większego gospodarstwa lub grupy. Pojemniki izolowane termicznie funkcjonują lepiej w niskich temperaturach. Stare zamrażarki skrzyniowe lub podobne zamykane pojemniki ze szczelnymi podstawami są użyteczne, ponieważ chronią przed niepożądanym wyciekaniem i sączeniem się zawartości pojemników do otoczenia, a także uniemożliwiają szczurom dostanie się do środka: jest to szczególnie ważne w wypadku na przykład kompostu próchniczego. Musi być zapewniona dobra wentylacja. W wypadku ciągłego używania potrzebne są dwa podobne pojemniki kompostowe: jeden do zbierania bieżących odpadów i drugi, w którym odbywa się proces tworzenia się kompostu. Wystarczająca ilość tlenu w kompoście Organizmy, które są destruentami potrzebują dla swojej aktywności tlenu. Kompost staje się beztlenowy, jeśli jest zbyt wilgotny. Dodawanie większych materiałów (np. gałęzi) i mieszanie masy co pewien czas sprawia, że kompost pozostaje luźny i napowietrzony. Dwutlenek węgla i azot we właściwych proporcjach Mikroorganizmy, które biorą udział w procesie rozkładu potrzebują związków węgla jako źródeł energii oraz innych składników odżywczych jako materiałów budulcowych dla zapewnienia wzrostu. Jeśli w kompoście nie ma wystarczająco azotu, aktywność żyjących w nim organizmów jest spowolniona. Najlepszą kombinacją jest mieszanka odpadów z toalet lub gospodarstwa bogatych w azot z odpadami z ogrodu bogatymi w dwutlenek węgla. Odpowiedni poziom wilgotności Organizmy będące destruentami potrzebują wystarczającej wilgotności, by mogły działać optymalnie. Najlepszą kombinacją jest mieszanka większych, z grubsza pociętych surowców i materiałów pochłaniających wilgoć (np. trawy i liści, odpadów z suchych toalet). Mieszanki, które za bardzo wysychają, mogą być co jakiś czas podlewane. Ilość ciepła Rozkładanie się wyżej wymienionych materiałów wytwarza ciepło. Niemniej jednak dodanie nawet małej ilości nowych odpadów do kompostu i spadek temperatury spowalnia proces kompostowania. Jeśli pojemnik na kompost nie jest izolowany termicznie, kompost może w zimie zamarznąć. Źródło: www.ymparistoopas.com Dalsze informacje: HumanureHandbook.com 81 Efektywne mikroorganizmy (EM) – mikrobiologiczne produkty potrzebne dla zrównoważonego stylu życia Polska Produkty EM, czyli wytwarzane przy pomocy efektywnych mikroorganizmów, są to mieszanki kultur bakterii, włączając bakterie kwasu mlekowego, bakterie fototropowe i drożdże. Skuteczny proces mikrobiologiczny jest wywoływany przez synergię szczepów bakterii, które mają diametralnie przeciwne szlaki metaboliczne. Umiejętne i systematyczne wdrażanie może przywrócić środowisku naturalnemu potencjał potrzebny do naturalnej samoregeneracji. Techniki wykorzystujące dobroczynny wpływ efektywnych mikroorganizmów na środowisko Naturalna biologiczna oczyszczalnia ścieków z użyciem naturalne zostały wynalezione przez prof. Teruo Higa efektywnych mikroorganizmów (EM) - staw w Lubartowie. z Okinawy w Japonii. W wielu krajach ta metoda jest Zdjęcie: Nicole Grospierre-Słomińska. wykorzystywana w rolnictwie, hodowlach i recyklingu odpadów organicznych. Technologia EM jest także wykorzystywana do regeneracji gleby i zbiorników wody. Większość członków L.A.S. używa technologii EM w codziennym życiu. Ci, którzy posiadają permakulturowe ogrody zazwyczaj wykorzystują EM w suchych kompostowych toaletach. Wiele ludzi korzysta z EM w ogrodach, a niektórzy do czyszczenia domów lub hodowli zwierząt. Obecnie władze miasta Lubartowa używają technologii EM do oczyszczenia wody w miejskim stawie. Technologia EM jest bardzo łatwa w obsłudze: nie wymaga specjalnych urządzeń z wyjątkiem tych, które są w każdym gospodarstwie rolnym. Produkty EM są to zazwyczaj płyny, które powinny być rozrzedzane wodą w różnych stężeniach zanim zastosujemy je w wodzie lub do oprysku roślin. W rolnictwie ekologicznym można korzystać z tych samych maszyn, co przy zwykłych uprawach, pod warunkiem, że te maszyny są najpierw oczyszczone. Istnieją jeszcze dwa rodzaje produktów EM. Otręby przetworzone za pomocą fermentacji EM są używane do tworzenia kompostu i jako dodatek do paszy dla zwierząt. Dostępne są również produkty oparte na wypalanej glinie poddanej fermentacji dzięki EM. Te produkty zachowują wszystkie właściwości mikroorganizmów, z których są robione i są stosowane w regeneracji gleby, oczyszczaniu wody i jako składniki materiałów budulcowych. Preparaty EM są w stanie zastąpić produkty chemiczne w wielu zastosowaniach. Nie są szkodliwe i tworzą warunki sprzyjające życiu. Ceny są dostosowane do cen rynkowych tak, aby te produkty nie były droższe niż inne produkty codziennego użytku. W zakresie rolnictwa, w tym hodowli zwierząt gospodarskich, koszty uprawy i hodowli z EM nie przekraczają kosztów korzystania z klasycznych nawozów i ceny zmniejszają się z upływem czasu. Im więcej rolników przekonamy do używania produktów EM tym czystsze będzie nasze środowisko. Autor: Nicole Grospierre-Słomińska, Lokalna Alternatywna Społeczność, Polska Dalsze informacje: · Higa, Teruo (1996). An Earth Saving Revolution: a means to resolve our world’s problems through effective microorganisms (EM). Sunmark Publishing. · Higa, Teruo (1998). An Earth Saving Revolution II: EM-amazing applications to agricultural, environmental, and medical problems. Sunmark Publishing. · Linki: www.pakissan.com/english/advisory/technology.of.beneficial.shtml; www.emrojapan.com 82 Sortowanie odpadów, recykling materiałów i „przestrzeń wymiany“ Ekowioska Keuruu, Finlandia Intensywne sortowanie odpadów, recykling i ponowne wykorzystywanie starych przedmiotów są kluczowymi działaniami w ekowiosce Keuruu. Pomagają w zwiększeniu świadomości o indywidualnych nawykach konsumpcyjnych i ostatecznie w zmniejszeniu produkcji odpadów. Ekowioska Keuruu przygotowała szczegółowy plan sortowania odpadów i recyklingu oraz zaoferowała praktyczne informacje i edukację na ten temat dla mieszkańców i gości. Są w niej jasno oznakowane miejsca na różne rodzaje odpadów. Niektóre odpady produkcyjne są transportowane do miejsc odpadów miejskich; inne Materiały szkoleniowe z sortowania śmieci. Zdjęcie: Ansa Palojärvi. są ponownie wykorzystywane w ekowiosce. Istnieje tam również miejsce wymiany zwane „pchlim targiem“, gdzie można przynieść ubrania oraz inne używane i wciąż przydatne rzeczy. Mieszkańcy mogą przynieść tam cokolwiek, czego już nie używają, a inni mogą wziąć to ze sobą. Jest to szczególnie praktyczne w przypadku ubrań dziecięcych. Posiadanie jednego wspólnego miejsca wymiany to zaoszczędzenie przestrzeni, ponieważ nie ma potrzeby składowania niepotrzebnych rzeczy w poszczególnych mieszkaniach. Podczas imprez pchli targ jest otwarty dla turystów i posiada także niewielką kawiarnię. Organizacja gospodarki odpadami Sortowanie odpadów i recykling W ekowiosce Keuruu jest dobrze zorganizowane sortowanie odpadów i recykling. Odpady produkcyjne są sortowane efektywnie według wspólnie uzgodnionego planu (patrz info box: Sortowanie odpadów i recykling w ekowiosce Keuruu). Bioodpady są bardzo przydatne w wiosce: kompost i inne biodegradowalne odpady są wyrzucane na pola i ogrody (np. wokół jabłoni i krzaków jagód) po zmieszaniu ich z obornikiem. Drewno jest używane do ogrzewania: w centralnym ogrzewaniu bądź pojedynczych kominkach. Większość pozostałych odpadów jest starannie sortowana i wkładana do pojemników we wspólnej wiacie. Śmieciarka z miejskiego punktu zbierania odpadów przyjeżdża regularnie do ekowioski, żeby zabierać makulaturowy papier, odpady służące do wytwarzania energii oraz mieszane odpady. Za utylizację odpadów energetycznych i mieszanych jest niewielka opłata. Wewnątrz głównego budynku znajduje się pomieszczenie przeznaczone do recyklingu, gdzie segregowane są odpady, które trudno skategoryzować, szkło, metale (małych rozmiarów), kartony, butelki, puszki i elektryczne odpady. Wszystkie te śmieci są bezpłatnie zabierane do miejskich miejsc zbiórki odpadów. W ekowiosce jest oznakowany teren na wszystkie duże metalowe odpady; te są z kolei razem transportowane do miejskiej stacji recyklingu. Ponowne użycie Odpady produkcyjne są wykorzystywane we wszelki możliwy sposób; na przykład puste plastikowe pojemniki mogą być używane do przechowywania jedzenia w zamrażarkach. Zużyte, ale wciąż użyteczne“ przedmioty są przynoszone na „pchli targ“ – pomieszczenie na rzeczy, które mogą być wymienione. Są to głównie ubrania dziecięce i małe przedmioty, takie jak zabawki, sprzęt sportowy i dekoracje. Założenie jest takie, że mieszkańcy mogą przynieść i wziąć to, co chcą za darmo. Do tego pomieszczenia można przychodzić o każdej porze. W celu utrzymania porządku wszystkie rzeczy są sortowane, na przykład ubrania dziecięce są poukładane 83 Stanowisko do sortowania śmieci i biodegradowalny kompost w ekowiosce Keuruu. Zdjęcie: Ansa Palojärvi. według rozmiaru; porządek jest utrzymywany, aby miło było odwiedzać to miejsce. Podczas imprez pchli targ jest otwarty także dla turystów i posiada niewielką kawiarnię. Oczekuje się, że odwiedzający zapłacą trochę za rzeczy, które wezmą; cenę zazwyczaj mogą ustalić sami, jest to zazwyczaj suma pomiędzy 20 centów a 5 euro. Pchli targ jest utrzymywany wspólnie na zasadzie wolontariatu. Od czasu do czasu trzeba zmniejszyć liczbę rzeczy, zabierając ich część poza ekowioskę na inne pchle targi lub nawet wyrzucić je do mieszanych odpadów lub takich, które służą do wytwarzania energii. Edukacja Niektórzy mieszkańcy w ekowiosce Keuruu specjalizują się w kwestiach dotyczących odpadów. Przygotowują plany dokładnego sortowania odpadów i recyklingu oraz pomagają innym w kwestiach dotyczących śmieci. Od czasu do czasu organizują dla mieszkańców dni edukacyjne poświęcone zagadnieniu segregowania śmieci. Pomysł jest następujący: każdy przynosi ze sobą różnego rodzaju odpady. Razem grupa określa właściwą kategorię dla każdego rodzaju śmieci. Niektóre odpady łatwo sklasyfikować, ale inne są powodem długich dyskusji. Niektóre przedmioty trzeba rozłożyć na części, ponieważ różne ich elementy należą do różnych kategorii odpadów. Dni edukacyjne są potrzebne dla nowo przybyłych i dla odświeżenia wiedzy. Wszystkim gościom są udzielane rady dotyczące sortowania śmieci i systemu recyklingu. W miejscach, gdzie powstają śmieci, na przykład we wszystkich kuchniach i pomieszczeniach użytkowanych wspólnie, są umieszczone pisemne instrukcje na temat segregacji odpadów. We wspólnych jadalniach i salonach ustawione są małe pojemniki na różne kategorie śmieci z praktycznymi przykładami danego rodzaju, a także z opisem i listami przedmiotów. O jakiejkolwiek porze każdy jest w stanie sprawdzić i dalej poznać system sortowania śmieci. Ważnym elementem edukacji jest upiększanie i czynienie przyjemnymi miejsc i rzeczy związanych ze śmieciami ze względu na rzeczywistą wielką wartość odpadów. Doświadczenia użytkowników dotyczące sortowania odpadów, recyklingu i ponownego ich użycia Respondentami są: mieszkająca od dawna w ekowiosce Siru Kuusela oraz jedna z założycielek ekowioski Ritva Elo. Sortowanie odpadów i recykling były zawsze jedną z fundamentalnych kwestii w ekowiosce, a także z biegiem czasu, według relacji Siru Kuusela, coraz bardziej je udoskonalano. Intensywny recykling wymaga odpowiedniego miejsca, wysiłku włożonego w pracę i motywacji. Na przykład opakowania muszą być myte, suszone, zgniatane i magazynowane. Każda ekowioska powinna najpierw uzyskać informacje na temat miejscowego recyklingu i możliwości sortowania śmieci w swojej okolicy. Najkorzystniej dla wioski jest, gdy jedna konkretna osoba zajmuje się gospodarką odpadami i udzielaniem informacji innych mieszkańcom. Gdy jesteśmy świadomi, że działamy ekologicznie, daje nam to większą motywację do recyklingu. Miło jest wiedzieć, że istnieją ludzie, którzy cenią podobne wartości i organizowanie recyklingu jest oparte właśnie na tej idei. Zachęcenie nowych gości do recyklingu i sortowania odpadów, zmienianie 84 Pchli targ i “pokój wymiany” w ekowiosce Keuruu. Zdjęcie: Ansa Palojärvi. nawyków mieszkańców i utrzymywanie czystości i miłego wyglądu pomieszczenia na śmieci to czasami niemałe wyzwania. W tym momencie system działa dobrze. Często bardzo wyraźnie widać, że goście nie są zaznajomieni z sortowaniem odpadów. W rzeczywistości jest to zaskakująco wymagające dodatkowe zadanie dla ekowioski. Niemniej, jeśli mamy wystarczająco wiedzy i pojemniki na odpady są wyraźnie oznakowane, sortowanie i recykling śmieci jest łatwy. Systemy dokładnego sortowania odpadów mogą nawet wpłynąć na nas tak, że będziemy wytwarzali mniej śmieci niż kiedyś. Wspólne zakupy i duże opakowania są jednym ze sposobów zmniejszenia ilości odpadów. Być może będziemy mogli skupić się bardziej na ponownym wykorzystywaniu rzeczy i staniemy się bardziej świadomi takich możliwości. Ritva Elso opowiada, że miejsce wymiany lub „pchli targ“ zostały założone od razu, gdy pierwsi mieszkańcy wprowadzili się do ekowioski. Przywieźli trochę dodatkowych rzeczy, których chcieli się pozbyć. Na początku miejsce wymiany funkcjonowało jako pchli targ, na którym trzeba było płacić. To, co zarobiono było przekazywane do spółdzielni ekowioski Keuruu. W innym miejscu zebrane pieniądze były przekazywane osobom, które przynosiły rzeczy na swój pchli targ. Odkąd uznano, że ważniejsze jest powtórne efektywne wykorzystywanie rzeczy, zaniechano pobierania opłat: tak więc teraz pchle targi działają bardziej na zasadzie wymiany niż rzeczywistego pchlego targu, ale nazwa pozostała! Na początku była ustanowiona jedna osoba zajmująca się pchlim targiem, który miał swoje ustalone godziny otwarcia. Później uznano to za utrudnienie dla działania pchlego targu i wprowadzono system samoobsługi oraz godziny otwarcia rozciągnięto na cały dzień. Siru Kuusela wyjaśnia, że czasami tyle darów jest przynoszonych w to miejsce, iż część rzeczy trzeba usuwać. Pierwszeństwo mają teraz ubrania wykonane z naturalnych materiałów. Większość darów pochodzi od mieszkańców i gości, którzy odwiedzają ekowioskę regularnie, ale czasami nawet od obcych. Możliwość wymiany jest szczególnie dogodna dla dzieci, które wyrastają ze swoich ubrań i butów i mogą wymienić je na większe rozmiary. Wyposażenie sportowe jest również bardzo popularne, ponieważ dziecięca odzież rowerowa wymaga szczególnie częstej wymiany. „Lubię przynosić moje własne ubrania na pchli targ i szukać czegoś innego w zamian,“ – mówi Siru. „Dzięki temu oszczędzam i częściej zmieniam ubrania. I to fajna zabawa widzieć innych noszących moją spódniczkę lub bluzkę. Inną wspaniałą korzyścią jest to, że mamy więcej miejsca w mieszkaniu.“ Byłoby wspaniale mieć dużą salę recyklingu w ekowiosce. Wtedy mieszkańcy potrzebowaliby nawet mniej miejsca dla siebie. W większym miejscu byłoby łatwiej utrzymać porządek. Ważne jest, aby do tego pomieszczenia można było wchodzić bez problemów, znajdując tam wszystko funkcjonalnie podzielone, np. ubrania dla dzieci, ubrania dla dorosłych i inne rzeczy w oddzielnych przedziałach. Również gdy przedmioty są wymieniane efektywnie, mieszkańcy wiele korzystają z tego miejsca. W małej ekowiosce satysfakcjonująca wymiana rzeczy może być utrudniona. W związku z tym pchli targ lub miejsce wymiany mogłoby być urządzone razem dla kilku ekowiosek lub razem z najbliższą wsią. Na miejscu mógłby też być punkt napraw. Dlaczego by nie zorganizować współpracy z okolicznymi rolnikami, na przykład organizując imprezy, na których zbierano by rzeczy? Stowarzyszenia dobroczynne pracujące na rzecz krajów rozwijających się mogłyby też być zainteresowane. Autor: Ansa Palojärvi Sortowanie odpadów i recykling w ekowiosce Keuruu W ekowiosce Keuruu odpady są starannie sortowane i następnie wykorzystywane na nowo na miejscu lub zabierane do miejskiego punktu recyklingu. Za mieszane odpady i takie, które pochodzą z wytwarzania energii, jest opłata, ale dobrze posortowane materiały mogą być oddawane za darmo. Kategorie sortowanych odpadów w Keuruu: Odpady organiczne • resztki żywności, kawa i herbata z filtrami, chusteczki, w tym papierowe (służą do tworzenia kompostu z odpadów organicznych) • materiał roślinny i gleba (na pryzmy kompostu ze zwierzęcego obornika) • gałęzie krzewów i inne odpady drzewne (stosowane do ogrzewania/ kominków) 85 Szkło • potłuczone słoiki i butelki • czyste szklane opakowania Metale (małe) • aluminiowe puszki i folie • metalowe puszki i przykrywki Metale (duże) • zbierane oddzielnie i transportowane do miejskiej punktów recyklingu Makulaturowy papier • wszelki papier przychodzący pocztą • książki bez okładek Tektury • karton i kartoniki Odpady elektryczne • sprzęt elektryczny • telefony komórkowe bez baterii Odpady, które trudno skategoryzować • aerozole, baterie, żarówki energooszczędne • chemikalia (kwasy, rozpuszczalniki itp.) • lekarstwa (mogą być oddawane do aptek) Konstrukcje i odpady z rozbiórek • posortowane odpady powinny być zabrane lub dostarczone do ponownego wykorzystania • drewno impregnowane jest odpadem, który trudno skategoryzować Odpady służące do wytwarzania energii • plastik (opłukany; oprócz PCW) • inne papiery niż papier makulaturowy i kartony Zmieszane odpady • wszystkie inne rzeczy, takie jak aluminiowe opakowania, brudne plastiki i papiery, nieokreślone plastiki, porcelana, plastik PCW, zużyte pieluszki i podpaski Dalsze informacje: http://www.recycling-guide.org.uk/ Naturalne ekologiczne detergenty: ług robiony z popiołu Ekowioska Big Stone, Rosja Współczesne chemiczne detergenty nie są bezpieczne zarówno dla ich użytkowników, jak i natury. Większość detergentów zawiera fosforany, siarczany i inne składniki działające agresywnie. Fosforany zanieczyszczają zbiorniki wód, powodując nadmierny rozwój glonów, które z kolei rozkładając się, zatruwają wodę. Siarczany i inne mieszanki chemiczne działają agresywnie na ludzki organizm. Poprzednie pokolenia ludzi nie miały wielu możliwości do mycia – tylko mydło. Niemniej, znajdowano różne własne rozwiązania i ług był jednym z nich. Używano ługu do prania ubrań, mycia włosów i ciała. Ług jest całkowicie naturalną substancją i jest neutralny dla ludzkiego organizmu i środowiska naturalnego. Nie ma zapachu i nie powoduje żadnych alergii. Można łatwo go produkować używając tylko wody i popiołu – jest sam w sobie naturalnym produktem ubocznym ogrzewania drewnem. 86 Popiół w piecu. Zdjęcie: Ivan Kulyasov. Właściwości i produkcja ługu Do zrobienia ługu będzie potrzebne: wiadro lub duży garnek, popiół, woda, patyk do mieszania składników i ciepłe miejsce. Oprócz tego dobrze jest mieć gumową strzykawkę do odcedzania ługu, kiedy jest gotowy, oraz butelki do zbierania gotowego produktu. W ekowiosce Big Stone jest używana następująca receptura wyrabiania ługu: 1. Bierze się popiół z kuchenki. Kładzie się go do wiaderka (około pół objętości) i dodaje taką samą ilość wody. Nie ma znaczenia, czy popiół zawiera kawałki węgla drzewnego lub inne zanieczyszczenia: w trakcie wyrabiania ługu wypłyną one najpierw na wierzch, a następnie opadną na dno. Ważne: jeśli zanieczyszczenia lub kawałki węgla drzewnego wypłyną na powierzchnię, nie należy ich od razu usuwać. Czeka się 3 dni i jeśli coś pozostało jeszcze na powierzchni, można to zebrać tuż przed odcedzaniem ługu. 2. Umieszczamy wiadro w ciepłym miejscu na około 3 dni. Temperatura ma wpływ na czas niezbędny do przygotowania ługu: w bardzo ciepłym miejscu ług jest gotowy znacznie szybciej – nawet w ciągu jednego lub dwóch dni. Mieszanka powinna być mieszana co najmniej 2–3 razy dziennie (im częściej, tym lepiej). Jeśli nie przesieje się popiołu, na powierzchni osadzać się będzie mała ilość piany i zawiesiny. Nie usuwa się tego: uczestniczy to w reakcjach. Stopniowo płyn stanie się przezroczysty. Po 3 dniach płyn będzie wystarczająco zasadowy, żeby być dobrym detergentem. 3. Teraz odcedza się przezroczysty płyn używając gumowej strzykawki. Wykonuje się to bardzo dokładnie, aby uniknąć wciągnięcia osadu z ługu: ług z osadem nie nadaje się do użytku. Kolor ługu może być od bezbarwnego i przezroczystego do żółtawego lub żółtego (jeśli na przykład popiół pochodzi z sosny). Siła ługu może się także różnić. Można oszacować stężenie przez dotyk. Ług jest tym silniejszy, im bardziej się mydli. Na koniec nalewa się odcedzony ług do butelek: może być przechowywany przez dowolny okres czasu. Szybkie przygotowanie ługu Zamiast trzymać mieszaninę z popiołu i wody w ciepłym miejscu przez 3 dni, można ją gotować przez 3 godziny. Po gotowaniu, kiedy mieszanina ostygnie, ustanie się i wyklaruje, można ją odcedzić i używać. Użycie Popiół zmieszany z wodą. Zdjęcie: Ivan Kulyasov. Ług może być używany do mycia włosów i ciała oraz prania ubrań. Jeśli ług jest mocny, a używamy go do mycia włosów i ciała, należy dodać wodę (1:1). Łagodny ług może być używany bez rozcieńczania. Do prania ubrań i innych rzeczy potrzeba około 1 szklanki ługu na 6-7 litrów gorącej wody. Pranie powinno leżeć w tym zasadowym roztworze przez 3–4 godziny (nie dłużej), potem można je prać ręcznie lub w pralce. Do prania w pralce nie płucze się ubrań, ale wyjmuje z roztworu, umieszcza w maszynie i włącza ją bez dodawania innych detergentów. Ług w butelce. Zdjęcie: Ivan Kulyasov. W starych wioskach i w ekowiosce Big Stone do prania jest używany drewniany „ubijak“ po wcześniejszym namoczeniu opisanym powyżej i potem pranie jest płukane ręcznie w rzece. 87 Jeśli rzeczy są bardzo brudne, można przed namoczeniem po prostu natrzeć brudne plamy mydłem. Alternatywnie pranie może być również gotowane w takim zasadowym roztworze. Gdy ług jest zrobiony i odcedzony, pozostały popiół/ osad może być użyty w ogrodzie jako naturalny, przyjazny środowisku nawóz. Doświadczenia w robieniu i używaniu ługu Respondentem jest Antonina Kuliasova, mieszkanka ekowioski Big Stone leżącej w regionie Wołogdy (północno-zachodnia Rosja). Mieszka w ekowiosce nieprzerwanie mniej więcej od 1998 roku i używa ługu od ponad 10 lat. Kiedy postanowiliśmy zamieszkać w ekowiosce, mój mąż, dzieci i ja myśleliśmy, że nie chcemy niszczyć naszej ziemi żadnymi chemikaliami – syntetycznymi detergentami, nawozami, pestycydami itp. Zaczęliśmy używać tylko bardzo prostego mydła, ale nie chcieliśmy nawet korzystać z niego za dużo. Wtedy postanowiliśmy zrobić ług. Pamiętałam, jak moja babcia dawniej go przygotowywała i używała, więc i my zaczęliśmy go robić na co dzień. Przez ostatnie 10 lat nie używamy nic innego oprócz ługu i niewielkich ilości prostego mydła. W naszej ekowiosce prowadzimy seminaria i mamy mnóstwo uczestników; przestrzegamy zasady, że uczestnicy nie powinni używać proszku do prania ani szamponu. Dlatego nasi goście są także proszeni, by używali tylko ługu lub innych naturalnych środków. Jeżeli zdecydujecie się skorzystać z naszego przykładu, mam dla was kilka rad. Należy eksperymentować robiąc ług – używając do produkcji różnych rodzajów popiołu (z różnych gatunków drewna), a także używając ługu do różnych celów. Dobrze jest znaleźć swój ulubiony sposób używania ługu. Stężenie gotowego produktu jest uwarunkowane wieloma czynnikami, a w szczególności rodzajem drewna i wody, które się różnią w zależności od miejsca. Na przykład ług z popiołu pochodzącego z brzeżnych części pnia będzie bardzo łagodny i słaby. Należy prowadzić obserwacje przez dłuższy czas i budować swoje własne doświadczenie. Na początku używanie ługu zamiast innych detergentów i szamponów było trochę dziwne. Na przykład ług się nie pieni. Chociaż czasami jest trochę piany podczas mycia bardzo brudnych włosów, ale na stosunkowo czystych jej nie ma. Zazwyczaj kiedy używam ługu, myję włosy dwa razy; po takim myciu są w bardzo dobrym stanie — lśniące i puszyste. I jeszcze jedna rzecz – jeśli lubicie ściereczki i prześcieradła białe jak śnieg, ług nie jest dla was. Sądzę jednak, że w pewien sposób białe jak śnieg rzeczy nie były w rzeczywistości cechą charakterystyczną tradycyjnego życia wiejskiego. Autor: Antonina Kulyasova Dalsze informacje: · Kontakt: Antonina Kuliasova i Ivan Kuliasov, e-mail: [email protected] · Link: www.soap-made-easy.com/make-lye.html 88 PRODUKCJA ŻYWNOŚCI Wiele ekowiosek ma ogrody i uprawia warzywa, zioła, owoce i jagody dla siebie, a czasami nawet na sprzedaż lub wymianę. Powszechna jest tu dieta wegetariańska, w wielu ekowioskach prowadzi się również hodowlę zwierząt: najliczniejsze są hodowle pszczół. W produkcji żywności respektuje się zasady rolnictwa ekologicznego. Istnieje wiele doktryn dotyczących rolnictwa ekologicznego, które podają instrukcje w takich kwestiach, jak płodozmiany, nawozy i środki ochrony roślin. Na poziomie UE istnieją wytyczne dotyczące rolnictwa ekologicznego, ale wiele innych kryteriów jest bardziej rygorystycznych, na przykład rolnictwo biodynamiczne oparte na filozofii Rudolfa Steinera lub naturalne rolnictwo popularne na Litwie. W produkcji żywności permakultura, czyli holistyczna metoda działania na rzecz środowiska, ma również wiele zastosowań. Szeroko rozpowszechnioną ideą jest zminimalizowanie zużycia nieodnawialnych zasobów naturalnych i dążenie do największej możliwej samowystarczalności w produkcji żywności. Nawet miejskie ekowioski są w stanie produkować warzywa w ogrodach lub na balkonach w wypełnionych torfem rękawach foliowych, lub co więcej ryby i sałatę w ekosystemie akwaponiki funkcjonującym wewnątrz pomieszczeń.. Produkowanie żywności może stanowić także działalność społeczną i wspólnotową; wiele ekowiosek organizuje tygodnie dla wolontariuszy w swoich ogrodach, które stanowią okazję do odwiedzin dla gości. System rolnictwa wspieranego przez społeczność (community supported agriculture – CSA) także oferuje interesującą alternatywę, integrując pracę dla ekowiosek, dochód dla ogrodników, zdrowe produkty dla konsumentów i dzielone ryzyko wydajności plonów. Zbieranie i wykorzystywanie dzikich jagód jest ważnym suplementem diety, szczególnie w tych krajach bałtyckich, w których obowiązuje tzw. „prawo wszystkich ludzi“. Inne dzikie rośliny mogą także znacznie zwiększyć wartość odżywczą żywności, a wiele dzikich ziół można używać jako doskonałe herbaty. Kluczową sprawą jest przechowywanie i zabezpieczanie zapasów żywności na zimę z powodu krótkich okresów wegetacji i długich, mroźnych zim. Tradycyjne piwnice, o ile funkcjonują właściwie, są zdrowym i tanim sposobem przechowywania zapasów żywności. Ekowioski często przetwarzają żywność, aby lepiej ją zabezpieczyć. Z punktu widzenia śladu ekologicznego oszczędzanie jedzenia jest bardzo istotne. Ekowioski często mają wspólną kuchnię i jadalnię, co sprawia, że gotowanie i zakupy są bardziej ekologiczne i ekonomiczne, a także pomaga to w unikaniu i/ lub zużywaniu resztek. Teraz więc zbierzmy się razem, żeby przygotować wyśmienity, zdrowy posiłek i móc się nim cieszyć! 89 Naturalne rolnictwo Ekowioska położona blisko Wieprza, rejon wiłkomierski, Litwa Naturalne rolnictwo jest metodą opartą na naśladowaniu natury. Rozwinięto kilka metod naturalnego rolnictwa. Jeden rodzaj filozofii został stworzony przez japońskiego rolnika Masanobu Fukuoka, inny przez grupę rosyjskich rolników prowadzoną przez Aleksandra Kuzniecowa. Na Litwie unikalny typ rolnictwa naturalnego został założony przez Sauliusa Jasionisa i Laimisa Žmuida i jest obecnie dalej rozwijany przez dużą grupę niezależnych rolników i ogrodników. Litewski rodzaj naturalnego rolnictwa kładzie równy nacisk na trzy główne pojęcia filozoficzne: sposób życia, proces glebotwórczy oraz relaPowiększanie ogrodu o staw, zbiór sitowia na ściółkę w cje z ekosystemem. Głównymi celami i dobrodziejstwami ekowiosce Laimis. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. naturalnego rolnictwa są: a) coraz większa ilość żywności bez szkody dla środowiska naturalnego; b) coraz większa ilość żywności, która jest nie tylko organiczna i nietoksyczna, lecz także odżywcza i zawierająca więcej witamin i mikroelementów niż żywność uprawiana na organicznych lub przemysłowych farmach; c) zachowanie naturalnego krajobrazu; d) tworzenie modeli stylu życia niezależnych, wolnych i samowystarczalnych ludzi. W naturalnym rolnictwie idea „lokalności“ jest najwyższym priorytetem – wszystkie materiały konieczne do funkcjonowania naturalnego gospodarstwa powinny być czerpane lub produkowane wewnątrz niego. Oznacza to, że gleba w gospodarstwie powinna być ochraniana, a także całe środowisko naturalne dookoła farmy musi być wspierane przez korzystanie z miejscowych zasobów produkowanych na farmie. Tylko dwa składniki są niezbędne do wdrożenia technologii naturalnej uprawy - wiedza i praca fizyczna. Pozostałymi istotnymi elementami umożliwiającymi prowadzenie takiego gospodarstwa są: • ziemia do prowadzenia ogrodu i trzymania zwierząt; • ziarna do ogrodu i trochę żywego inwentarza na początek (później można produkować własne ziarna i hodować dalej zwierzęta); • narzędzia: kosa, grabie (służące do przygotowania ściółki), łopata (do sadzenia drzew). Ekologiczne rolnictwo krok po kroku 1. Sianie lub sadzenie. 2. Mulczowanie. 3. Jeśli chwasty zaczną blokować działanie promieni słonecznych koniecznych do upraw, trzeba je wyciąć i w pobliżu mulczować. 4. Aż do zbioru żniw trzeba ciągle przetwarzać chwasty na ściółkę. Mulczowanie pozwala uniknąć konieczności podlewania i ułatwia usuwanie chwastów. Uaktywnia również glebę i nieustannie poprawia jej stan. Dodatkowe informacje jakie należy wziąć pod uwagę przy uprawianiu naturalnego rolnictwa: • nie powinno się uprawiać jednego rodzaju roślin, ale mieszać je na ile to jest tylko możliwe; uprawiane rośliny powinny być intensywnie zróżnicowane dzięki obecności naturalnych roślin (10 % uprawianych roślin i reszta dzikie); • należy zbierać plony trzy razy w ciągu sezonu z tego samego miejsca (trzeba sadzić i zbierać różne uprawy na przemian); 90 Naturalne rolnictwo w ekowiosce Laimis. Zdjęcie: Živilė Gedminaitė-Raudonė. • powinno się pokrywać ziemię liśćmi podczas całego okresu uprawy; • dla zapewnienia funkcjonowania ekosystemu wskazane są drzewa rosnące blisko ogrodu; • powinny nieustannie kwitnąć rośliny, które przyciągają owady. Zalety i wady Zalety naturalnego rolnictwa. Naturalne rolnictwo opiera się na pracy fizycznej, a wykonywanie pracy ręcznie umożliwia poświęcanie uwagi każdej poszczególnej roślinie. Produkując i jedząc zdrową żywność, rolnik może także doświadczać uczuć estetycznych. W rzeczywistości praca w naturze i z nią jest pewnego rodzaju terapią dla ciała i umysłu. Naturalne rolnictwo pociąga za sobą relatywnie niskie koszty, ponieważ nie korzysta z zasobów z zewnątrz ani nie trzeba ich transportować na miejsce. Ceny produktów naturalnych rolnika zależą przede wszystkim od kosztów pracy ludzkiej. Naturalne rolnictwo nie powoduje wyczerpywania zasobów, zanieczyszczenia ani zubożenia gleby. Wady naturalnego rolnictwa. Naturalne rolnictwo może być realizowane na małą skalę, ponieważ wykonując pracę ręcznie, nie można wytwarzać wysokiego poziomu produkcyjnego. Ręcznie wytwarzane produkty są stosunkowo drogie i w wyniku tego zysk finansowy będzie mniejszy niż z tradycyjnego gospodarstwa rolnego. Autor: Laimis Žmuida Więcej informacji: Kontakt: Laimis Žmuida, e-mail: [email protected] Wczesna faza permakulturowego ogrodu leśnego Permakulturowa Ekologiczna Wioska Suderbyn, Szwecja Idea permakulturowego ogrodu leśnego polega na stworzeniu lasu, w którym większość roślin jest jadalnych lub przydatnych w inny sposób. Idealny ogród leśny jest lepszy niż konwencjonalne rolnictwo, ponieważ wytwarza wokół tę sama ilość żywności, ale wymaga mniej utrzymania i użycia pestycydów lub innych substancji chemicznych. Niemniej jednak, aby ogród leśny osiągnął swój maksymalny potencjał, wymaga to czasu i osiągnięcie scenariusza najlepszego z możliwych może nie być łatwe. W 2009 roku w Suderbyn rozpoczęto projekt wielkiego ogrodu leśnego. Do zrealizowania tego ogrodu zaczerpnięto wiele inspiracji z ogrodu leśnego Holma w Skåne, który został otwarty w 2004 roku i jest jednym z najlepiej rozwijających się ogrodów leśnych w Zmniejszenie regionie Morza Bałtyckiego. Ogród służy jako tolerancji na wysokość i demonstracyjne miejsce i teren badawczy, gdzie zacienienie testuje się rośliny w północnym klimacie i gdzie ludzie mogą się nauczyć podstaw ogrodnictwa leśnego dzięki wycieczkom i warsztatom. Opis systemu ogrodu leśnego Siedem warstw ogrodu leśnego. 1. Canopy (large fruit and nuts trees). 2. Low trees layer (dwarf fruit layer). 3. Shrub layer (currants and berries). 4. Herbaceous layer (comfreys, bets, herbs). 5. Rhizosphere, root layer (root vegetables, incl. annual vegetables). 6. Soil surface (ground cover, strawberry, etc.). 7. Vertical layer (climbers, vines). Schemat sporządził Steven Porter. Ogólny zamysł ogrodu leśnego Ideą ogrodu leśnego jest naśladowanie naturalnego lasu liściastego z tą różnicą, że wszystkie drzewa, krzewy i rośliny okrywowe są gatunkami, które są przydatne lub wytwarzają żywność, np. orzechy, owoce, jagody, warzywa 91 liściaste lub warzywa korzeniowe. Sadzi się również rośliny, które są korzystne wewnątrz systemu, czyli takie, które pomagają użyźniać glebę przez dostarczanie azotu lub wydobywanie składników odżywczych z głębszych warstw gleby. W leśnym ogrodzie istnieje ogromna różnorodność gatunków: wysokie drzewa, krzewy i rośliny pnące rosną obok niskich lub płożących się roślin; niektóre gatunki dobrze się rozwijają w słońcu, inne w cieniu; niektóre mają płytkie korzenie, inne głębokie; niektóre rosną wiosną, inne latem itd. Taka różnorodność pozwala bardziej efektywnie korzystać z ziemi, a także zapewnia ochronę przed szkodnikami i chorobami. W północnym klimacie głównym celem projektu jest próba ograniczenia siły wiatru, a także zmaksymalizowania dopływu słońca i stworzenia ciepłych mikroklimatów. Prace nad permakulturowym ogrodem leśnym: sadzenie drzew. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. Wdrożenie systemu w Suderbyn W Suderbyn celem jest stworzenie ogrodu leśnego o powierzchni około dwóch hektarów. W 2009 roku wybudowano siedem murów w kształcie podkowy z wejściami od strony południowej. Kształt muru przypominającego podkowy ma za zadanie zatrzymywać słońce i ochraniać przed wiatrem, tworząc ciepły mikroklimat, który, miejmy nadzieję, pozwoli na uprawę gatunków, które normalnie nie owocują dobrze w północnym klimacie. Zagłębienia muru od strony północnej zostały zasadzone dużymi drzewami, podczas gdy mniejsze drzewa i krzewy znajdują się na południowych krańcach. W ten sposób ogród Prace nad permakulturowym ogrodem leśnym: leśny składa się z pasa drzew dookoła jego granic raczej niż pokrywanie ziemi słomą na ściółkę. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. z gęstego lasu i dzięki temu wykorzystuje się więcej światła słonecznego. Ogółem kilkaset drzew (typowych drzew owocowych i drzewa orzechowe takie jak jabłonie i leszczyny, ale również gatunki zazwyczaj rosnące w cieplejszych krajach takie jak brzoskwinie, orzech włoski i migdały) oraz krzaków (popularne krzaki jagodowe np. porzeczka i maliny, ale także rzadkie gatunki takie jak rokitnik i porzeczkoagrest) zostało zasadzonych w siedmiu miejscach w kształcie podkowy. Obszar ogrodu leśnego jest dość duży i nie został całkowicie zaprojektowany; zamiast tego zasadzono dużą ilość drzew i krzewów, żeby ogród mógł się rozwijać. Latem 2012 roku odbyły się warsztaty mające na celu zaprojektowanie ogrodu leśnego, w czasie których jeden odcinek w kształcie podkowy posłużył jako przykład służący do uczenia mieszkańców i potem został zaprojektowany staranniej. Wiele drzew i krzewów zostało przeniesionych z innych części ogrodu leśnego i przesadzonych do tego odcinka. Przeprowadzono dużo mulczowania, żeby wyplenić chwasty wokół roślin, które następnie troskliwie podlewano, aby nie uschły. Następnym krokiem będzie pozbycie się chwastów i zastąpienie ich roślinami okrywowymi. Budowanie ogrodu leśnego jest częścią unijnego projektu LEADER w Suderbyn. Wybudowanie murów kosztowało 22 000 EUR i dodatkowe 6 000 EUR wydano na rośliny i ulepszenie ziemi. Wiele pracy wykonali wolontariusze: cześć z nich pochodziła z programu Wolontariatu Europejskiego, reszta to byli stali mieszkańcy. Leśny ogród w Suderbyn pochłania dużo wysiłku ze strony różnych osób; byłoby możliwe zmniejszenie kosztów, gdyby zmniejszono ogród lub nie wykonywano murów. Bieżące codzienne wykorzystanie Ponieważ ogród leśny jest wciąż bardzo młody, drzewa są jeszcze dość młode i nie owocują. Jedynie krzewy jagodowe dają obecnie owoce, które stanowią cześć zapasów pożywienia, 92 którymi dzielą się wspólnie mieszkańcy. Wiele osób we wspólnocie zajmuje się robieniem dżemów, soków i win z tych jagód. Obecnie niektóre z części ogrodu leśnego rzadko są odwiedzane i rosną tam tylko drzewa, podczas gdy inne mają swoje nowe tymczasowe funkcje. Na przykład jedna część jest używana jako boisko sportowe, a inna służy jako jednoroczny ogród i cały ogród leśny wciąż się rozwija. Zamiarem, który wymaga dłuższego czasu, jest uczynienie ogrodu leśnego zintegrowaną częścią wioski. Wskazuje na to fakt, że nowa toaleta na dworze została umiejscowiona w jednej z części ogrodu, a w innej wybudowano saunę. Wizyta w ogrodzie ma zarówno aspekty praktyczne, jak i stanowi przyjemność: codzienne utrzymanie ogrodu i zbieranie plonów staje się łatwiejsze, a przy tym ogród służy jako piękne, spokojne miejsce, idealne do odpoczynku. W tym celu umieszczono tam ławki i stoły. Część ogrodu leśnego będzie dostępna dla ludzi z zewnątrz jako miejsce edukacyjnych wycieczek, co będzie stanowiło dobry sposób rozszerzania informacji o ekowiosce i jej zwyczajach. Zakładanie permakulturowego ogrodu leśnego: zrównoważony system pielęgnacyjny uformowany przez drzewa owocowe i orzechowe, krzewy, zioła, winorośla i wieloletnie warzywa. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. Doświadczenia użytkowników: opowieść o praktyce Respondentem jest Oskar Kullingsjö, który mieszka w ekowiosce od 2009 roku i jest jedną z głównych osób zaangażowanych w sadzenie i uprawianie ogrodu leśnego. W nowej ekowiosce jest tak wiele różnych zadań, że trudno utrzymać prowadzenie wszystkich zaplanowanych części ogrodu leśnego. Przez pierwsze kilka lat drzewa wymagają dużej troski. Przez pewien czas nie były regularnie podlewane, co w czasie suchych okresów letnich stanowiło duży problem; musiały przetrwać walkę z trawą i niektóre nawet uschły. Dwie wyjątkowo ostre zimy, które były w tym okresie, spowodowały wymarznięcie części drzew orzechowych. Z powodu braku właściwego prowadzenia, mimo że przetrwało dużo drzew, które będą rosły i w końcu owocowały, cały proces rozwoju ogrodu leśnego zajmie dużo więcej czasu. Począwszy od 2012 roku prace koncentrowały się na mniejszych częściach ogrodu leśnego (na terenie jednego odcinka osłoniętego murem), aby ułatwić planowanie i utrzymanie, które powinno przysłużyć się do dobrego rozwoju drzew i krzewów. Później, gdy rośliny już się umocnią, inne odcinki będą planowane i sadzone staranniej. Ktoś mógłby powiedzieć, że może od samego początku powinniśmy zacząć pracę na jednym odcinku; z drugiej strony dobrze jest zasadzić drzewa tak szybko, jak to jest możliwe, aby mogły już rosnąć. O ile tylko nie uschły, można je zawsze przesadzić później w miarę potrzeby, nawet jeśli pociąga to za sobą ryzyko, że się nie przyjmą. Zakładając ogród leśny lepiej jest obrać małą przestrzeń i starannie ją zaplanować przed rozpoczęciem sadzenia. Trzeba także przemyśleć jakie metody muszą być zastosowane przeciw chwastom, co jest trudnym zadaniem i wymaga troski od samego początku. W zależności od budżetu, może warto zasadzić wiele drzew i krzewów na początku, nawet jeśli część z nich nie przyjmie się przy przyszłym przesadzaniu. Staranne oznakowanie wszystkiego jest również istotne, szczególnie gdy w ogrodzie leśnym będzie pracowało wielu ludzi. W końcu tworzenie takiego leśnego ogrodu pociąga za sobą popełnienie wielu błędów i przejścia wielu prób, zanim zobaczymy, co działa dobrze w praktyce. Dobry plan jest bardzo ważny, ale powinien być także ponownie oceniony i otwarty na zmiany. Autorzy: Oskar Kullingsjö i Kalle Randau Dalsze informacje: · E-mail: [email protected] · Link: www.pfaf.org; www.agroforestry.uk.co; www.blomqvistintaimisto.com · Jacke, D & Toensmeier, E (2005): Edible forest gardens. Chelsea Green Publishing · Crawford, M (2010): Creating a forest garden. Green Books 93 Mulczowanie Suderbyn Permaculture Ecovillage, Sweden Mulcz jest warstwą ziemi układaną na glebie, na której uprawia się zboża oraz inne rośliny i jest często używany w permakulturze. Ściółka przygotowana na przykład ze zrębków lub kamieni może być na stałe, natomiast ściółka z materiałów takich jak karton lub siano jest tylko tymczasowa. Mulczowanie jest prostą metodą przynoszącą szereg korzyści takich jak zatrzymywanie wilgoci, zwiększanie żyzności i zdrowia gleby oraz zmniejszanie rozwoju chwastów. W Suderbyn stosuje się różne rodzaje mulczowania. Opis zasad i praktyk mulczowania Zasady mulczowania Ściółka organiczna powstała ze słomy w kopule Suderbyn. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. Istnieje wiele sposobów mulczowania i ich cele mogą się różnic zależnie od sytuacji. Ściółka może być zarówno organiczna, np. liście, siano, słoma, obornik, kompost, wełna i kartony, bądź nieorganiczna, np. kamienie, plastik i guma. Jeśli jedynym celem jest zapobieganie rozprzestrzenianiu się chwastów w glebie, lepiej zdaje egzamin mulcz, który rozkłada się długo, np. plastik. Jeśli chcemy zatrzymać wodę w glebie, najlepszą opcją jest siano lub słoma. Często potrzebna jest mieszanka i istnieje sporo różnych kombinacji, które można zastosować. Należy zachować szczególną ostrożność w przypadku użycia nieorganicznych materiałów i unikać takich, które zawierają szkodliwe substancje chemiczne. Ogród leśny W Suderbyn mulczowanie jest używane zarówno w jednorocznych ogrodach, jak i permakulturowych ogrodach leśnych. Zależnie od sytuacji, mulcz służył do różnych celów. W początkowej fazie ogród leśny miał zmienić topografię terenu na kilka części otoczonych murem w kształcie litery „u”, które zatrzymywałyby słońce, a ochraniały przed wiatrem, co miało służyć drzewom, krzewom i roślinom rosnącym wewnątrz nich. Następnie oczyszczono ziemię i zasadzono koniczynę białą, aby uniknąć wtargnięcia trawy i innych chwastów. Koniczyna dobrze się rozwijała, ale nie mogła powstrzymać szybko rozprzestrzeniającej się trawy. W ogrodzie leśnym zasadzono dużo drzew i krzaków oraz ścięto trawę dookoła roślin, żeby poprawić warunki, w których rosną. Ubiegłego lata, kiedy skupiono się uważniej na jednym odcinku, przesadzono wiele drzew i zastosowano intensywne mulczowanie. Dla ustabilizowania roślin i pokonania chwastów ułożono wokół roślin kamienie, pod którymi umieszczono karton, żeby stłumić chwasty, i jeszcze na nim pokrywę ze słomy, aby karton się nie przesuwał. Jednoroczny ogród leśny W ogrodach jednorocznych zastosowano inny sposób mulczowania. Na nowym polu ziemniaków podłożem była mocno wypalona glina pokryta trawą. Bezpośrednio na ziemi, dla wyplenienia trawy położono kartony. Na kartonie została rozrzucona warstwa końskiego obornika pokryta sianem i słomą. Następnie wsadzono ziemniaki poprzez dziury zrobione w kartonie, ale mogłyby być też posadzone w mieszaninie obornika i siana. Ziemniaki rozwijają się lepiej posadzone w ziemi, natomiast chwasty wychodzą dziurami w kartonie. Dużą zaletą mulczowania w 94 Tworzenie ściółki organicznej z zastosowaniem kartonów. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. tym przypadku jest to, że przed sadzeniem nie trzeba przygotowywać gleby (kopać lub Sadzenie Gruba orać), co zaoszczędza dużo pracy. Z drugiej ziemniaków warstwa (lub słomy strony zbiory są mniejsze w porównaniu z słonecznika lub innej konwencjonalnym przygotowaniem ziemi. bulwiastego beznasiennej itd.) ściółki Mulczowanie powoduje również wzrost zawartości próchnicy w glebie i sprawia, że Karton i/ Obornik/ lub gazeta jest mniej zbita. Utworzenie odpowiedniej kompost (Upewnij się, że warstwy wierzchniej zajmuje więcej niż przykrywają całą powierzchnię). rok, ale o ile ta metoda jest stosowana, Unikaj używania Skoszona i papieru wartość gleby wzrasta z każdym rokiem. wyrównana błyszczącego trawa W pierwszym roku pole ziemniaków dało i kolorowych atramentów niezły zbiór, ale wiele ziemniaków było zielonych z powodu wystawienia na światło. Sadzenie w warstwowej ściółce. Dlatego zdaliśmy sobie sprawę, jak ważne Schemat sporządził Steven Porter. jest zapewnienie osłony przez położenie siana lub słomy: około 25–30 cm. Ponieważ mieliśmy dostęp do siana w dużych ilościach, użyliśmy je na polu z ziemniakami; na nieszczęście siano zawierało dużo nasion chwastów i wiele ich zaczęło rosnąć na polu. Przeto słoma, o ile jest dostępna, jest lepsza. Na grządkach warzywnych zastosowano mulczowanie w trochę inny sposób. Po zebraniu warzyw z grządek zostały one pokryte mieszanką siana, słomy i skoszonej trawy. Gdy przyszła wiosna, pokrywa z biomasy została ściągnięta na boki, gleba wzruszona i rozprowadzono trochę końskiego obornika na grządki. Następnie posadzono ziarna bezpośrednio do gleby. Kiedy roślinki trochę podrosły, pokrywa ściółkowa została z powrotem na nie położona. Pozwoliło to na uniknięcie zachwaszczenia, zachowanie wilgoci w glebie i dostarczenie roślinom składników odżywczych. Mulczowanie jako część permakultury Stosowanie mulczowania wymaga podstawowej wiedzy, głównie na temat wypróbowywania różnych metod i mieszanek, aby zobaczyć, co zdaje najlepiej egzamin. Potrzebny jest także dostęp do różnych materiałów na mulcz, ale ponieważ można używać rozmaitych rzeczy, zachęca to do wykorzystywania miejscowych zasobów. Suderbyn uzyskuje mulcz w różnych miejscach. Kompost, część siana i inne mniejsze zasoby takie jak glony nabywają na własność. Słoma jest kupowana z sąsiedniej farmy i kosztuje około 50 centów za jedną belę. Reszta siana jest przywożona z sianokosów na Kuse änge (oddalonym o kilka kilometrów), gdzie mieszkańcy Suderbyn pomagają każdego roku i w zamian otrzymują siano niskiej jakości, które nie jest wykorzystywane na karmę dla zwierząt. Koński nawóz pochodzi od innego sąsiada. Karton otrzymywany jest bezpłatnie ze sklepów z meblami i jedzeniem w mieście. Łącznie mulcz na jeden rok kosztuje około 10 EUR, z wyłączeniem transportu. Stosowanie mulczu zazwyczaj przekształca sposób myślenia w permakulturowy, ponieważ oznacza ono codzienne zajmowanie się miejscowymi zasobami, ich oszczędzanie i przechowywanie w systemie, gdzie większość surowców jest uważana za cenne, o ile są umieszczane we właściwym miejscu. Stosowanie mulczowania stymuluje również handlowe relacje na małą skalę i lokalną gospodarkę, co zgadza się z permakulturowymi ideałami. W przypadku Suderbyn, potrzeba znalezienia tanich miejscowych zasobów zmusiła ekowioskę do nawiązania żywszych relacji z sąsiadami. Doświadczenia użytkownika: opowieść o ekopraktyce Respondentem jest Kalle Haller, lider prac w Suderbyn i główna osoba odpowiedzialna za wykonywanie zadań w ogrodzie od 2–3 lat. Proces mulczowania trwa przez cały rok, chociaż najbardziej aktywny okres przypada na sezon wegetacyjny. Podczas mojej pracy w Suderbyn, zasadniczo wszyscy w wiosce byli zaangażowani do pewnego stopnia, ponieważ mulczowanie jest kluczowym elementem wszystkich upraw. Kompost 95 częściowo pochodzi z kuchennych odpadów i każdy jest informowany o recyklingu, w którym bioodpady są segregowane na jedzenie dla kur lub na kompost. Do mulczowania jest także wykorzystywany kurzy obornik i kompost. Od początków Suderbyn mieszkańcy wykonują mulczowanie, ponieważ jest to praktyka powszechnie stosowana w permakulturze. W pierwszym małym ogrodzie jako mulcz użyto dywanów tkanych na szerokim krośnie z odnowionego domu. Dzięki temu, że dywany były grube, funkcjonowały świetnie jako ochrona przed chwastami i ich rozkład trwał długo. Od tamtej pory całkowity obszar ogrodu wzrósł od około 50 do 500 metrów kwadratowych i wypróbowano wiele rodzajów mulczowania, często biorąc po prostu to, co było dostępne. Na przykład pewnego razu wioska otrzymała dużą ilość wełny, która również funkcjonowała dobrze jako mulcz, ponieważ rozkładała się wolno. W sumie mulczowanie mogło być dokonywane w bardziej zorganizowany sposób i uważniej, szczególnie, aby pozbyć się chwastów. W wielu wypadkach nie przygotowywano długookresowych strategii i potem z powodu braku pielęgnacji chwasty wdzierały się z powrotem. Często wiatr zwiewał kartony, co umożliwiało chwastom rozplenianie się. Generalnie proces mulczowania wymaga lepszego monitorowania; trzeba nakładać warstwę słomy i siana oraz zmieniać karton regularnie, aby cała ziemia była zakryta. Dla zwalczania chwastów powinno się rozważyć założenie pasa ochronnego wokół terenu uprawy, na przykład dwóch rzędów żywokostu. Gdybyśmy mieli powtórnie zastosować ten zabieg na naszym polu z ziemniakami, nie robilibyśmy dziur w kartonach ale zamiast tego posadzilibyśmy ziemniaki bezpośrednio w mieszance siana, słomy i obornika na kartonie. Mulczowanie nie jest najprzyjemniejszą częścią procesu wzrostu, ale zdecydowanie jest warte wysiłku. Jest proste i oszczędza dużo czasu. Kiedy zaczyna się mulczować, sugerujemy, by rozejrzeć się i zobaczyć jaki rodzaj materiału jest dostępny. Jeśli z góry wybierze się konkretny materiał, może się okazać, że trudno go znaleźć. Mieliśmy problem ze znalezieniem wystarczającej ilości kartonu. Większość dużych sklepów w Szwecji przetwarza karton we własnym zakresie i nie pozwala nikomu, żeby go zabierał. Najpierw otrzymywaliśmy karton z pobliskiego sklepu spożywczego. Były to małe kawałki, co sprawiało, że nie nadawały się na materiał do mulczowania. Później udało nam się zawrzeć umowę z firmą meblową w Visby, która sympatyzowała z naszym projektem i pozwoliła nam zabierać kartony w konkretne dni, kiedy mieli duże dostawy. Jednak ogólnie rzecz biorąc, powinno się być elastycznym co do wyboru materiałów. Na przykład, jeśli nie ma kartonów, może gazeta zadziałałaby dobrze. Ogólna reguła jest taka, aby to wypróbować i zobaczyć. Zalecane jest także, żeby zacząć na małą skalę i skoncentrować się, aby cały system mógł się rozwijać prawidłowo. I oczywiście należy pamiętać, że niedopuszczanie, aby chwasty wyrastały, jest bardzo trudne. Autor: Kalle Randau Dalsze informacje: · Kontakt: Kalle Haller, e-mail: [email protected] · Link: http://en.wikipedia.org/wiki/Mulch; www.treesaregood.com/treecare/mulching.aspx Uprawa ziemniaków pod sianem Ekowioska Grishino, obwód leningradzki, Rosja Uprawa ziemniaków pod warstwą siana jest opcją przyjazną środowisku naturalnemu i interesującą – wyniki tej „powolnej“ metody wzrostu ziemniaków konkurują z wynikami tradycyjnej uprawy lub ją nawet przewyższają. Jest bardziej wydajna, ponieważ można uprawiać ziemniaki bez: • przekopywania ziemi przed sadzeniem; • „sadzenia“ w zwykłym znaczeniu tego słowa; • orania ziemi; • wykopywania ziemniaków, aby je zebrać. 96 Zbiory siana. Zdjęcie: Vladislav Kirbiatiev. Z drugiej strony, potrzebne jest siano lub mulcz z siana, ale jest ono i tak zbierane przez wielu rolników. Opis wykonania Istnieje kilka metod, które mogą być wykorzystane do uprawy ziemniaków pod sianem. Oto jedna z nich. Grządka jest robiona bezpośrednio na ziemi i także ziemniaki (lub sadzonki ziemniaków) są umieszczane bezpośrednio na glebie. Następnie są przykrywane 25–30 cm warstwą mulczu z siana (czyli siana z poprzedniego roku, zgromadzonego bez suszenia w małych stogach po żniwach, dzięki temu tylko częściowo wysuszonemu, a częściowo przegniłemu). Można użyć do przykrycia także świeże lub wysuszone siano. Można również zastosować małe kupki siana nad poszczególnymi bulwami ziemniaków zamiast warstwy siana; w takim przypadku nie trzeba Ziemniaki pod sianem. Zdjęcie: Vladislav Kirbiatiev. potem w ciągu lata nakładać dodatkowych warstw. Kiedy łodygi ziemniaka przestaną kwitnąć i zaczynają usychać, ziemniaki są gotowe do zbioru. To po prostu oznacza zdjęcie siana i wybranie ziemniaków. W innych miejscach ludzie robią grządki na warzywa, przykrywając je mulczem z papieru; następnie są wykonywane otwory w mulczu, gdzie umieszczają ziemniaki. Cała grządka jest znów przykrywana ok. 20 cm warstwą siana z poprzedniego roku. Gdy ziemniak wykiełkuje na kilka centymetrów, na grządce umieszczana jest nowa porcja siana (dwa lub więcej razy podczas sezonu), aby ziemniaki nie robiły się zielone. Ta metoda jest konieczna w rejonach, gdzie jest bardzo ostre słońce. W Grishino wystarcza jedna 25-30 cm warstwa, aby ochronić ziemniaki, by nie zrobiły się zielone. Ważne jest także, by dobrać właściwy czas sadzenia, aby uniknąć chorób ziemniaczanych; jeśli na przykład posadzimy je za późno, może je zaatakować zaraza ziemniaczana. W Grishino sadzimy ziemniaki w połowie maja. Historia o uprawie ziemniaków w Grishino Respondentami są Oleg Kowalenko oraz Marina i Władysław, którzy mieszkają w ekowiosce w Grishino prawie od czasu jej założenia pod koniec lat 90-tych ubiegłego wieku. Najpierw dowiedzieliśmy się o tej technice uprawy ziemniaków z książek N. I. Kurdiumowa, rosyjskiego projektanta permakulturowego. Jest to praktyka powszechnie stosowana w wielu miejscach, ale nie zawsze z takimi samymi rezultatami. Według opinii pewnego specjalisty ludzie nie powinni poddawać się po jednej lub dwóch nieudanych próbach – tę technikę trzeba zaadoptować do konkretnego miejsca i czasami wymaga to kilku prób i eksperymentów, zanim znajdziemy optymalne rozwiązanie dla naszego regionu. Takie uprawianie ziemniaków wpływa bardzo korzystnie na glebę, ponieważ mniej się ją przekopuje, a to pozwala zachować jej bioróżnorodność, zwłaszcza że jako nawóz używamy siano. Uprawianie ziemniaków pod sianem jest także wygodną i „powolną“ techniką wzbogacania dziewiczej gleby przez człowieka: po prostu sadzi się ziemniaki na ziemi, którą chcemy ubogacić i po zebraniu plonu mamy cudownie pulchną, miękką glebę przygotowaną do sadzenia. Siano sprawia, że ziemia nie wyjaławia się, co często zdarza się przy uprawie ziemniaków. Oleg i Marina zaczęli eksperymentować i rozwijać swoją własną wersję uprawy, która jest dużo łatwiejsza niż metoda opisana w książkach Kurdiumowa. Później dowiedzieli się, że dawno temu starsze pokolenia mieszkające na wsiach również uprawiały ziemniaki w ten sam sposób. Najpierw młodzi rolnicy byli bardzo sceptyczni co do tej metody. Jeden z sąsiadów Olega śmiał się z niego, kiedy widział jak umieszcza bulwy ziemniaczane na ziemi bez kopania ani robienia dołków. Poprosił Olega, żeby ten zaprosił go znowu na zbiory. Gdy przyszła jesień, wrócił i był w szoku, kiedy zobaczył, że Oleg po prostu chwyta na wpół suche łodygi i wyciąga je z korzeniami, dorodnymi ziemniakami i robi to wszystko 97 bez kopania ani wysiłku. Sąsiad pytał raz za razem, „Nie kopałeś ich w ogóle?“ i „Nie wyrywałeś w ogóle chwastów?“ — „O ludzie! Dlaczego ja robiłem wszystkie te męczące rzeczy?!“ Autor: L. Mirzagitova Dalsze informacje: Kontakt: Vladislav z Grishina, e-mail: [email protected] Przechowywanie i konserwowanie żywności Ekowspólnota Jaunpiebalga, Łotwa Przechowywanie świeżych warzyw i owoców Nie wszystkie warzywa i owoce mogą być przechowywane świeże. Niektóre z nich psują się szybko i można je przechowywać tylko przez kilka dni, dlatego są przetwarzane różnymi sposobami na zimę: na przykład, wszystkie jagody, pomidory, ogórki i kalafior. Kapusta może być przechowywana zarówno świeża jak i kiszona. Przechowywanie świeżych produktów przeważnie wymaga suchego pomieszczenia w piwnicy; w ten sposób przechowuje się marchewkę, kapustę, ziemniaki i buraki. Jabłka również nadają się do takiego magazynowania, ale trzeba posegregować je w skrzynki; mogą być zjadaWarzywnik w gospodarstwie na własne potrzeby. ne świeże lub pieczone w cieście w ciągu zimy. Ziemniaki Zdjęcie: Daina Saktiņa. sortuje się w zależności od tego, do czego będą używane (jako sadzonki, do jedzenia, jako pasza). Cebula i czosnek są także sortowane, suszone na powietrzu, plecione i przechowywane w ciepłych i suchych miejscach razem z roślinami strączkowymi, które są suszone i młócone – będą później używane jako przystawki, zupy i kaszki. Przetwarzanie warzyw i owoców Większość owoców i warzyw można przetwarzać tak, aby zachowały się na cały rok – mogą być marynowane, konserwowane, gotowane na dżemy lub soki. W ten sposób farma ma różnorodne zapasy żywności aż do kolejnych zbiorów. W celu zróżnicowania menu, można przetwarzać owoce i warzywa w różnorodny sposób. Można korzystać z następujących metod przetwarzania zależnie od ich przydatności do produkcji: • Desykacja/ suszenie • Chłodzenie lub mrożenie • Marynowanie w soli • Kiszenie • Chemiczne marynowanie • Marynowanie • Konserwowanie w cukrze Produkty przechowywane na zimę. Zdjęcie: Daina Saktiņa. • Ogrzewanie/ blanszowanie Składowanie produktów pochodzenia zwierzęcego 98 Świeże mleko może być przechowywane tylko przez krótki okres czasu. Można je używać do produkcji śmietany, masła, sera, jogurtu, itp. Serwatka i maślanka, uzyskane jako produkty uboczne, mogą być użyte do karmienia żywego inwentarza lub do codziennej kosmetyki (np. na maseczki do twarzy). Z zasady gospodarstwa, które produkują mleko na ogół robią też masło i ser, które można przechowywać w piwnicy lub spiżarni przez dłuższy okres czasu. Jajka można trzymać w suchym i chłodnym miejscu zazwyczaj nawet przez około miesiąc. Surowe mięso i ryby mogą być przechowywane przez jakiś okres czasu na lodzie w piwnicach lub w lodówce. Mięso może być także konserwowane przez marynowanie w soli lub wędzenie — po uwędzeniu mięso jest przeważnie wieszane na hakach w spiżarni, gdzie może pozostawać przez dość długi czas. Mięso, tak samo jak warzywa i owoce, może być konserwowane i przechowywane w pojemnikach w piwnicy. Ryby są albo marynowane i suszone lub wędzone. Marynowane i suszone ryby można przechowywać przez dłuższy okres czasu, ale wędzone ryby powinny być spożyte w przeciągu paru dni. Autor: Lasma Grisane Dalsze informacje: · V. Kangare, 1976. Preservation of Vegetables, Fruit and Mushrooms. publ. Liesma. · Link: http://en.wikipedia.org/wiki/Food_preservation Ivan Chai – sfermentowana herbata ziołowa z dzikich wierzbownic (Epilobium angustifolium) Ekowioska Grishino, Rosja Sfermentowana herbata z wierzbownicy była tradycyjnym, rosyjskim gorącym napojem przez setki lat zanim niemal powszechnie została zastąpiona indyjską i chińską czarną i zieloną herbatą. Dzięki bogatej kompozycji minerałów i witamin wierzbownica służy jako doskonały materiał na zdrową, bezkofeinową herbatę, która nie zawiera szkodliwego kwasu moczowego ani szczawianu. Herbata z wierzbownicy jest także łagodnym środkiem uspokajającym. Pole herbaty ziołowej. Zdjęcie: Maria Altusar. Roślina ta jest dostępna na olbrzymich obszarach w regionie Morza Bałtyckiego i może być łatwo zbierana w ogromnych ilościach w środowisku naturalnym. Fermentowana herbata ziołowa może być produkowana w ekowioskach przy pomocy prostych urządzeń. Ivan Chai jako czysty i miejscowy produkt jest doskonałym zamiennikiem importowanych herbat. Historia Rosyjska nazwa Ivan Chai została prawdopodobnie utworzona przez cudzoziemców eksportujących ją do Anglii i innych europejskich krajów. „Ivan“ to tradycyjne rosyjskie imię, natomiast „Chai“ oznacza herbatę, słowo pochodzenia indyjskiego. Przez pewien czas Ivan Chai była drugim najczęściej eksportowanym rosyjskim produktem, wyprzedzając nawet len i futro. Miała wówczas trzy nazwy – Ivan Chai (herbata Iwana), herbata rosyjska i herbata Kaporie pochodzące od nazw miejsc, gdzie była produkowana w ogromnych ilościach. Pod koniec XIX wieku zaczęła być wypierana przez indyjską i chińską herbatę East India Company. Po rewolucji październikowej z 1917 r. w Rosji komercyjne wytwarzanie Ivan Chai ustało. Obecnie Ivan Chai odzyskała część swojej popularności i przyciąga uwagę Zbiór i przetwórstwo herbaty ziołowej. wielu producentów. Zdjęcie: Maria Altusar. 99 Cechy charakterystyczne rośliny Wierzbownica zawiera mikroodżywki – ślady minerałów, które są dobroczynne dla krwi – takie jak żelazo, tytan, nikiel, miedź, mangan, lit, molibden, a także bor, potas, wapń, sód i jeszcze więcej. Zawiera bioflawonoidy, substancje kleiste, pektyny i garbniki, a także jest bogata w witaminę C (jest jej więcej niż w cytrusach) i witaminę B. Co ciekawe, wierzbownica rosnąca w północnych regionach świata zawiera dużo więcej witaminy C niż ta, która rośnie w południowych regionach. Zielone części wierzbownicy zawierają także białko, które jest łatwo i szybko przyswajalne przez organizm. Wierzbownica nie jest wymagającą rośliną i można ją znaleźć w obfitości w całej Rosji, włączając północną część kraju, a także w krajach sąsiadujących z Morzem Bałtyckim. Ma też wiele nazw; w niektórych miejscach jest nazywana rośliną wyrastającą na miejscach wypalonych, ponieważ jest pierwszą Sfermentowana herbata ziołowa. Zdjęcie: Maria Altusar. rośliną, która wyrasta na ziemi spalonej przez ogień. Kwitnie od czerwca do sierpnia, rozmnażając się szybko dzięki temu, że wiatr rozsiewa jej nasiona. W wilgotnych, umiarkowanych klimatach lepiej zbierać to zioło w lipcu zanim liście zrobią się zbyt grube – to znacznie zmniejsza czas jej suszenia. Suszenie wierzbownicy staje się dużo trudniejsze po lipcu, ponieważ wtedy trzeba usuwać kwiaty i nasiona, które w przeciwnym razie dojrzewają w czasie suszenia i unoszą się naokoło pokrywając wszystko „bawełną“ z wierzbownicy i niszcząc wysychające liście herbaty (które muszą zostać odrzucone). Instrukcja produkcji Istnieją dziesiątki przepisów przygotowywania Ivan Chai. Opiszemy dwa główne sposoby wytwarzania Ivan Chai w ekowiosce Grishino (która jest położona w regionie znanym w przeszłości z produkcji tej herbaty). I. Średnio-sfermentowana Ivan Chai 1. Zbieranie roślin: Do przywożenia całych roślin z pola używamy w Grishino taczek. Rośliny powinny być zbierane około 20 cm od ziemi, do której to wysokości liście są regularne. 2. Usuwanie liści/ pierwsza fermentacja: Zrywamy liście ręcznie i umieszczamy je w beczce lub innym dużym pojemniku bądź misce, gdzie pozostaną na jakiś czas podczas wstępnego procesu fermentacji. Czas trwania tego procesu zależy od temperatury miejsca, w którym znajdują się pojemniki i waha się od kilku godzin do jednego dnia. Można sprawdzić przebieg procesu, wkładając rękę do środka pojemnika z liśćmi, aby upewnić się, że temperatura nie wzrosła za bardzo. Można także sprawdzić kolor liści – powinien pozostać zielony: jeśli liście zaczynają żółknąć, temperatura jest za wysoka. Na tym etapie trzeba także mieszać liście, aby nie zagrzały się za mocno, ponieważ gorąc promieniuje z centrum masy. Fermentacja pojawia się, kiedy naturalne enzymy w liściach zaczynają przetwarzać materiał, co prowadzi do utworzenia się nowych aromatycznych związków. Te naturalne enzymy są białkami odłączonymi w temperaturze wyższej niż 60 stopni – jeśli temperatura jest zbyt wysoka liście palą się i żółkną, co w rezultacie daje herbatę pachnącą i smakującą kwaśno. 3. Mielenie: W Grishino używa się maszynki do mielenia. Niektórzy producenci uważają, że herbata smakuje lepiej, jeśli liście nie mają styczności z żadnym metalem – dlatego w celu zmielenia używają specjalnie robionych drewnianych płyt do ucierania. 4. Dla wzmocnienia fermentacji zmielone liście mogą być ułożone w małe stosy i zostawione (opcjonalnie) na kilka godzin. 100 5. Suszenie (druga fermentacja). Masa zmielonych liści powinna być teraz rozłożona na prześcieradle lub tacy z sitem i suszona w temperaturze nie wyższej niż 60 stopni. Długość tego procesu zależy od tego, gdzie się suszy i jak deszczowa lub gorąca jest pogoda. W Grishino są elektryczne suszarnie i specjalne pomieszczenia z żelaznym piecykiem opalanym drewnem, gdzie zazwyczaj suszenie herbaty zajmuje mniej niż dwanaście godzin. W niektórych miejscach (na przykład w ekowiosce Big Stone) ludzie suszą tę herbatę w rosyjskim piecyku i smakuje nawet lepiej. Gotowa herbata powinna być sucha, ale nie tak wysuszona, by rozkruszała się na proszek. Po zakończeniu pracy powinna być włożona do worków, a te starannie zawiązane i umieszczone w paczkach w suchym miejscu. Należy zachować ostrożność w miejscach wilgotnych, ponieważ herbata może wchłonąć wilgoć z powietrza i zbutwieć. II. Szybko suszona Ivan Chai Krok 1 i 2 wykonujemy jak powyżej. Krok 3. Liście podgrzewamy na patelni na małym ogniu ciągle mieszając aż do wyschnięcia. Po tym „pieczeniu na patelni“ liście powinny być dalej suszone w niskiej temperaturze na piecyku, za pomocą elektrycznej suszarki lub w inny specjalny sposób (jak opisano powyżej). W niektórych miejscach przed suszeniem ludzie ręcznie skręcają liście w małe „kiełbaski“ i potem umieszczają je pod lekką prasą na kilka godzin. Następnie tną „kiełbaski” na kawałki i suszą je na patelniach na małym ogniu. Produkcja herbaty z wierzbownicy w ekowiosce Grishino W Grishino sporządzamy Ivan Chai zarówno na domowy użytek, jak i na sprzedaż. To herbata ziołowa jest sprzedawana za około 50–100 EUR za kg w handlu detalicznym. Co roku w lipcu ten działający na małą skalę projekt biznesowy korzysta z pracy pomocników i wolontariuszy, aby przygotować odpowiednią ilość herbaty. Pomocnicy zarabiają trochę pieniędzy z produkcji Ivan Chai, podczas gdy wolontariusze otrzymują darmowe zakwaterowanie i wyżywienie oraz pewną ilość herbaty dla siebie. Jednak najcenniejszą stroną tego wydarzenia jest dobre towarzystwo, świeże powietrze, naturalnie zdrowe, piękne środowisko z rzeką i lasami oraz wspaniały aromat herbaty Ivan Chai przenikający powietrze Grishino w lipcu. Jedna osoba pracująca 5–6 godzin może wytworzyć około 5-6 kg suchej herbaty dziennie. Historia herbaty z wierzbownicy w Grishino Respondentem jest Władysław Kirbiatiew, lider i jeden z pierwszych mieszkańców Grishino. Jest w Grishino od 1993 roku , a na stałe osiedlił się tam w 1998 roku. Techniki przygotowania Ivan Chai nauczyłem się od mieszkańców, kiedy przybyłem tutaj pierwszego roku. Zaprosili mnie na herbatę i kiedy spróbowałem Ivan Chai naprawdę mi posmakowała. Ponieważ nie piję czarnej herbaty w ogóle i tylko troszkę zielonej, zacząłem przygotowywać tę herbatę dla siebie. Parę lat temu zaczęliśmy robić ją także dla innych ludzi. Grishino jest bardzo pięknym miejscem, a dużą część jego piękna stanowi to olbrzymie różowe pole dzikiej wierzbownicy – to właśnie miejsce natchnęło mnie do tego pomysłu. A propos, robienie herbaty nie jest jedynym sposobem wykorzystania wierzbownicy. Jest także bardzo dobrą rośliną miododajną. Łodygi mogą być suszone i używane do wytwarzania esencji, która jest rozrzucana na kamieniach w rosyjskiej saunie: w rezultacie otrzymuje się najbardziej miękką parę. Esencja z łodyg wierzbownicy może być także używana jako szampon lub doskonała odżywka do włosów. W maju i czerwcu pierwsze delikatne górne liście tego zioła mogą być używane w sałatkach i zupach, ponieważ są bogate w białko i mają dobry smak. Autor: Laysan Mirzagitova Dalsze informacje: Kontakt: Vladislav, e-mail: [email protected] 101 Mniszek – przepisy z zapomnianą, aczkolwiek bogatą w składniki odżywcze rośliną łąkową Lithuania W całym regionie Morza Bałtyckiego mieszkańcy ekowiosek wykorzystują cenne rośliny, takie jak mlecz, zawierające wiele składników odżywczych. Zbierane w osadach i wokół nich są bardzo wartościowymi lokalnymi zasobami o różnorodnym kulinarnym i medycznym zastosowaniu. Podczas gdy wielu ogrodników i właścicieli trawników uważa je za chwasty, my zaprezentujemy odżywcze i jadalne właściwości mlecza, szeroką gamę przepisów, które wykorzystują mlecz, i przykłady jak można go stosować w kontekście litewskich ekowiosek. Informacje ogólne Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) jest wieloletnią zielną rośliną powszechnie występującą na całym świecie. Jego żółte kwiatostany przekształcają się w kule srebrnoszarych puszystych owoców, które rozsiewają swoje ziarna Pola mniszka lekarskiego na Litwie. Zdjęcie: Gintaras Rumsas. szeroko i daleko z pomocą wiatru. W rzeczywistości ta cecha sprawia, że mlecz jest jedną z najłatwiej rozpoznawalnych roślin w naszym krajobrazie. Mlecze można znaleźć na trawnikach, poboczach dróg, skarpach i brzegach dróg wodnych i w wielu innych miejscach, gdzie jest wilgotna ziemia. W niektórych krajach takich jak Francja, Austria, Niemcy, Holandia, Indie, Japonia i USA mniszek lekarski nie jest już wyłącznie postrzegany jako szkodliwy chwast; obecnie jest uprawiany dla swoich leczniczych, ziołowych i odżywczych właściwości. Wartości odżywcze: Wartości odżywcze mniszka lekarskiego odkryto wiele lat temu. Mniszek ma niepowtarzalny i bogaty skład różnych substancji chemicznych i witamin. Liście mniszka są bogate w prowitaminę A i dostarczają więcej karotenu niż marchew, a jednocześnie są bogatsze w żelazo i wapń niż szpinak. Witaminy B, C, E, biotyna, inozytol, potas, fosfor, magnez i cynk należą także do chemicznego składu mniszka. Korzeń zawiera inulinę, witaminę C, kwasy organiczne i mineralne składniki odżywcze. Ta smaczna, darmowa roślina, która rośnie niesiana przez człowieka na praktycznie każdym trawniku, zawiera nawet silne przeciwutleniacze. Zbieranie: Każda część mniszka jest jadalna: liście, kwiaty i korzenie palowe. Liście mniszka są najwartościowsze w momencie, kiedy właśnie wzeszły; młode liście nie są prawie w ogóle gorzkie. Zatem liście powinny być zbierane wczesną wiosną zanim pojawią się kwiaty: wtedy są najsmaczniejsze. Ewentualnie można zbierać je znowu późną jesienią, kiedy mróz zniszczy ich gorycz. Najlepsze mlecze występują na bogatych, wilgotnych ziemiach i mają one najszersze liście i korzenie. Najkorzystniej jest zbierać je w zacienionych miejscach: im bardziej słoneczne jest miejsce tym bardziej gorzkie są liście. Korzenie mlecza, pomimo że są jadalne przez cały rok, to jednak są najlepsze od późnej jesieni do wczesnej wiosny. Jeśli są zbierane wczesną wiosną, powinny być wykopywane w momencie, kiedy liście dopiero się pojawiają i rośliny jeszcze nie zakwitły. Późną jesienią wykopuje się je po opadnięciu liści. Trzeba je starannie oczyścić, płucząc je w zimnej wodzie. Istnieje także kilka sposobów przygotowywania kwiatów mniszka. Zbieramy je na słonecznej łące tuż przed połową wiosny, kiedy większość kwiatostanów jest w pełnym rozkwicie. Używamy tylko żółtych części kwiatów, ponieważ zielone działki kielicha u podstawy kwiatu są gorzkie. 102 Przepisy Istnieje wiele wariantów różnych przepisów, w których mniszek jest używany jako główny składnik. W kolejnych paragrafach zaprezentowanie zostanie kilka spośród najbardziej popularnych. Wino z mniszka lekarskiego Sezon na robienie wina z mniszka lekarskiego zaczyna się po rozpoczęciu jego kwitnienia. Aby uniknąć gorzkiego smaku, wino z mniszka jest robione tylko z żółtych płatków kwiatów. Zbiera się kwiaty rosnące w pełnym słońcu wtedy, kiedy są całkowicie otwarte i suche. Wino z mlecza robione o tej porze roku zawdzięcza swój smak i aromat sile nektaru i zapachu kwiatów mniszka. Zbieramy kwiaty w kosz lub szeroki pojemnik: nigdy nie używamy polietylenowej torby. W kwiatach jest zazwyczaj pełno wszelkiego rodzaju owadów, więc trzeba rozłożyć je na papierze i owady powinny się rozejść lub odlecieć. Trzeba zebrać około 60 litrów kwiatów, by przeprowadzić fermentację 25 litrów wina. Składniki (przepis na 25 litrów wina) • • • • • • • • 14 litrów żółtych płatków 10 pomarańcz 1 kg bezpestkowych rodzynków 5,5 kg cukru (można dostosować ilość cukru zależnie od mocy wina, jaką chce się otrzymać; im więcej damy cukru, tym więcej będzie przerobione na alkohol) 25 gramów kwasku cytrynowego 1 paczka pożywki dla drożdży winnych 1 paczka konserwantów 1 paczka winnych drożdży. Trzeba wybrać drożdże zależnie od tego, jakie wino chcemy zrobić: drożdże winne „Steinberger“ – wytrawne wino, drożdże winne „Sherry“ – słodkie wino, drożdże winne „Madeira“ – słodkie wino, drożdże winne „Universal“ – wina wytrawne do słodkich Rzeczy potrzebne do robienia wina • Balon do fermentacji wina; musi mieć szczelne zamknięcie (aby powietrze nie mogło się dostać do wnętrza). Szklane butelki również mogą się nadawać, ale do przeprowadzenia początkowej fermentacji moszczu potrzebny jest balon. • Rurka fermentacyjna, przez którą ulatnia się dwutlenek węgla. Areometr do mierzenia zawartości cukru i alkoholu. Choć to ostatnie urządzenie nie jest konieczne, to jednak pozwala zorientować się, ile trzeba dodać cukru, aby otrzymać pewien poziom alkoholu. • Wężyk do oddzielenia win od osadu. Można też użyć jakąkolwiek prostą rurkę, ale wężyk ułatwia ściąganie wina. Teraz oddzielamy płatki od zielonej części kwiatu. Należy być pewnym, że są dobrze oddzielone, aby wino nie zrobiło się gorzkie: im dokładniej wykona się pracę na tym etapie, tym lepszy będzie końcowy produkt. Umieszczamy kwiatostany w plastikowym pojemniku i zalewamy wrzącą wodą. Na koniec siekamy rodzynki i kroimy pomarańcze w plasterki (usuwając pestki) i dodajemy je do pojemnika. Trzymamy kwiaty i owoce w pojemniku przez dwa lub trzy dni, mieszając zawartość co najmniej parę razy dziennie. Nie należy trzymać ich dłużej niż trzy dni; może to spowodować, że końcowy produkt będzie miał nieprzyjemny zapach. Dwa lub trzy dni później, wyciskamy zawartość pojemnika przez materiał i wlewamy do balona lub butelek. Rozpuszczamy cukier w gotującej się wodzie cały czas mieszając. Gdy cukier się rozpuści, dodajemy syrop do balonu razem z masą z płatków. Wypełniamy balon do 25 litrów 103 zimną wodą. Teraz można użyć areometr, aby zmierzyć zawartość cukru; aby osiągnąć odpowiedni poziom alkoholu w końcowym produkcie można dodać więcej cukru. Należy pamiętać, aby zapisywać odczyty areometru tak, aby wiedzieć jaką moc ma wino na kolejnych etapach produkcji. Na przykład, aby zrobić wino 12 %, potrzeba dodawać cukier aż areometr odczyta wartość +90. Jeśli nie będziemy używać areometru, trzeba uważać, aby nie dodać za dużo cukru. Należy trzymać się przepisu: cukier działa jako konserwant i jeśli damy go za dużo, wino może nawet nie zacząć fermentować. Gdy wszystko jest już gotowe, dodajemy drożdże razem z pożywką i kwaskiem cytrynowym, które rozpuszczamy w letniej wodzie. Pożywka dostarcza drożdżom pokarmu, co pobudza ich szybkie rozmnażanie, podczas gdy kwasek cytrynowy jest dodawany jako smakowy dodatek, ponieważ płatki mniszka go nie zawierają. Teraz zamykamy szczelnie balon i wkładamy rurkę fermentacyjną (korek powietrzny w kształcie litery S, wypełniony do połowy wodą). Umieszczamy balon w ciepłym miejscu na okres fermentacji. Gdy miną dwa lub trzy tygodnie, a wino wypuszcza tylko 1-2 bąbelki na minutę, trzeba na nowo sprawdzić je za pomocą areometru. Na tym etapie areometr powinien odczytać wartość 0 lub nawet -5 na czarnej skali, co oznacza, że proces fermentacji się zakończył. Jeśli nie posiadamy areometru, próbujemy wino: powinno mieć kwaśny smak, nawet jeśli robimy słodkie wino. Jeśli jest za słodkie lub areometr odczyta wartość mniejszą niż 0, mieszamy wino i zostawiamy je jeszcze na pewien okres czasu. Po zakończonym procesie fermentacji, jeszcze raz za pomocą areometru badamy jego moc. Nie trzeba się martwić, jeśli wino wydaje się pozbawione smaku i zapachu: im wino będzie starsze tym bardziej będzie smaczne i aromatyczne. Po fermentacji oddzielamy wino od osadu za pomocą wężyka lub cienkiej rurki. Następnie dodajemy przygotowany środek konserwujący czyli siarkę. Ten środek przerywa proces fermentacji i zabija wszystkie pozostałe drożdże, nie dopuszczając do powtórnej fermentacji. Po dodaniu środka konserwującego wino powinno być dobrze napowietrzone, żeby usunąć wszelki dwutlenku węgla. Można także przelać wino lub użyć miksera. Następnie zamykamy szczelnie balon, wkładamy rurkę fermentacyjną i stawiamy w chłodnym miejscu, żeby dobrze się sklarowało. Usuwamy osad, który pojawia się i przecedzamy wino na nowo co miesiąc od tego momentu. Kiedy wino jest całkowicie klarowne, możemy dodać cukier, jeśli zdecydujemy, że jest zbyt wytrawne lub ma kwaśny smak. Dodajemy cukier po trochu mieszając i upewniając się, żeby dobrze się rozpuścił, ponieważ w przeciwnym razie możemy wino przesłodzić. Po dosłodzeniu wina, kiedy osiągnęliśmy jego odpowiednią słodkość, butelkujemy je i odstawiamy na dalsze 6-12 miesięcy. Po roku leżakowania, aromat i smak wina powinny być w pełni dojrzałe. Kawa z korzenia mniszka lekarskiego Prażonych korzeni mniszka lekarskiego można używać do przyrządzania kawy z mniszka. Do przyrządzania kawy zbieramy korzenie mniszka późną jesienią. Po zakończeniu zbioru korzenie mniszka suszymy, mielimy i prażymy. Najpierw bierzemy korzenie i myjemy je tak czysto jak to możliwe. Potem siekamy korzenie na wiórki i rozkładamy cienko na blaszce. Suszymy w piekarniku lub piecyku przez godzinę w temperaturze 40 stopni Celsjusza. Po wysuszeniu siekamy wysuszony korzeń na jeszcze mniejsze kawałki i wkładamy z powrotem na blaszkę lub tacę. Prażymy korzenie mniszka w średnio nagrzanym piekarniku aż zaczną wydawać aromat i zmienią się z koloru szaro-białego na jasny lub ciemny brąz (kolor ziaren kawy). Trzeba kontrolować temperaturę, aby kawałki korzeni nie sczerniały. Natychmiast mielimy grubo prażone korzenie: gdy wystygną, bardzo twardnieją. Przechowujemy granulki prażonych korzeni mniszka w hermetycznym pojemniku lub szklanym słoiku. Kawę z mniszka przygotowujemy mieląc granulki w młynku do kawy tak, aby były prawie sproszkowane; możemy także użyć granulek w postaci, w jakiej są czyli bez mielenia. 104 Na jedną filiżankę wody dajemy jedną łyżeczkę prażonych korzeni. Gotujemy zmielony mniszek na wolnym ogniu lub zalewamy wrzątkiem i zostawiamy, aby parzył się przez 30 minut, następnie przecedzamy do rondelka i ponownie grzejemy. Kawę z mniszka podajemy gorącą z mlekiem lub miodem. Syrop z kwiatów mniszka lekarskiego • 300 gramów kwiatów mniszka bez łodyg (zebrane z obszaru niezanieczyszczonego) • Sok z jednej cytryny razem z jej drobno zmieloną skórką • 1 kilogram cukru Usuwamy łodygi i zielone części z kwiatów mniszka, aby uniknąć goryczy. Moczymy pozostałe kwiaty w wodzie, a następnie dobrze płuczemy. Wsypujemy czyste kwiaty do jednego litra wody i doprowadzamy do lekkiego wrzenia; gotujemy przez godzinę. Zostawiamy na noc, aby wywar przesiąknął aromatem kwiatów. Następnego dnia odcedzamy kwiaty przez filtr i dobrze odciskamy. Do przecedzonego płynu dodajemy cukier i sok cytrynowy ze startą skórką z cytryny. Gotujemy przez jedną do dwóch godzin na małym ogniu do uzyskania odpowiedniej konsystencji. Od czasu do czasu sprawdzamy konsystencję, upuszczając kropelkę syropu na talerz i czekając aż ostygnie. Gdy syrop jest już skończony i chłodny, dodajemy kilka żółtych płatków jako dekorację. Sałatki Liście mniszka (częściej nazywane zielony mlecz) mogą być także doskonałym dodatkiem lub nawet głównym składnikiem w sałatkach. Liście powinny być zawsze zrywane, a nie cięte, co pozwoli zachować ich smak. Jeśli nie smakuje nam gorzki smak liści mniszka, możemy je namoczyć w ciepłej, słonej wodzie; w ten sposób jednak tracą środki odżywcze. • • • • • • • • • 2 garści liści mniszka 1 duży pomidor 1 porcja pora 2 ząbki czosnku Oliwa z oliwek Szczypta soli Szczypta cukru Świeżo zmielony pieprz Sok cytrynowy Wkładamy liście mniszka do ciepłej, słonej wody na pół godziny. Siekamy czosnek na małe kawałeczki i prażymy na oliwie z oliwek. Miksujemy oliwę z oliwek, sól, cukier, pieprz i sok cytrynowy, aby uzyskać sos do sałatki. Rwiemy liście mniszka na kawałeczki i kładziemy na talerzu dodając posiekanego pomidora i pora. Na koniec sypiemy prażony czosnek i polewamy sosem. Autor: Simona Griškutė Źródło: www.ekologija.blogas.lt/kiaulpienes-naudingosios-savybes-pranoksta-bet-kokius-lukescius-24151.html; http://medeja.lt/index.php?kk=3&vv=30&pp=2; http://naturalu.wordpress.com/2009/07/15/kitokia-kava/; www.sezoninevirtuve.lt/pieniu-medus/; http://blog.mezgalai.lt/2011/05/02/kiaulpieniu-lapu-salotos/ Dalsze informacje: Link: www.livestrong.com/article/523612-nutrition-in-dandelions/; www.mariquita.com/recipes/dandelion.html 105 TRANSPORT I DOJAZD DO PRACY Zużycie energii w transporcie stanowi znaczną część całkowitego zużycia energii: w Finlandii wynosi około 16 %. Duża część tego sektora korzysta wciąż z paliw kopalnych. Ponieważ ekowioski na obszarach wiejskich mogą znajdować się daleko od miejsca pracy, sklepów, szkół i innych punktów usługowych, pokonywanie długich dystansów prywatnymi pojazdami stanowi zatem znaczny wzrost skądinąd małego śladu ekologicznego przypadającego na mieszkańca ekowioski. Najlepszym sposobem na zmniejszenie zużycia paliw kopalnych i energii na transport jest po prostu ograniczenie podróżowania. Nowoczesne technologie informatyczne umożliwiają na przykład pracę zdalną, a inną alternatywą jest rozpoczęcie pracy w ekowiosce, albo we własnym przedsiębiorstwie lub dla ekowioski. Dodatkowo, jeśli mieszka się w pięknym miejscu o bogatej ofercie i różnorodnej działalności, gdzie ma się interesujących znajomych, nie ma potrzeby podróżować daleko na wakacje lub dla spełnienia swoich pasji: ekowioska jest doskonałym miejscem na wakacje. Jeśli się nie śpieszymy, podróżowanie pojazdem bezsilnikowym może być dobrą alternatywą. Warto wypróbować jazdę na rowerze, podróżowanie pieszo, wiosłowanie lub jazdę konno; dzięki temu można nawet poprawić swoją kondycję fizyczną. Transport publiczny i podwożenie się nawzajem to znakomite sposoby na zmniejszenie zużycia energii przez indywidualnych podróżujących. Wspólne pojazdy, nawet jeśli są używane przez jedną osobę, to i tak jest to oszczędność zasobów naturalnych, ponieważ można produkować mniej samochodów. A jeśli musimy użyć pojazdu silnikowego, mamy do wyboru coraz więcej biopaliw produkowanych z odnawialnych źródeł energii, dzięki którym możemy zarówno zmniejszyć ilość spalin, jak i nasze uzależnienie od ropy naftowej. Wspólne przejazdy Ekowioska Suderbyn, Szwecja Wspólne przejazdy (car-pooling) dotyczą udostępniania wolnego miejsca w samochodzie lub korzystania z wolnego miejsca w samochodzie innych osób i odbywania wspólnych podróży. Ta praktyka niesie ze sobą wiele korzyści, zarówno ekonomicznych, jak i ekologicznych. Społeczność Suderbyn korzysta z jednego samochodu. Zmniejsza to koszty dla każdego mieszkańca, ogranicza zużycie samochodu i gdy jest używany, zwiększa jego przydatność. To porozumienie jest możliwe dzięki temu, że jedna osoba nadzoruje korzystanie z samochodu. 106 Wspólne przejazdy w kontekście ekowioski W Suderbyn wspólne przejazdy funkcjonują przy użyciu jednego samochodu. Może być on używany przez każdą osobę w wiosce dla celów prywatnych lub związanych z pracą. W samochodzie znajduje się zeszyt służący jako dziennik, w którym użytkownicy wpisują przejechaną odległość i czas podróży. W tym zeszycie można także zaznaczyć, czy podróżujemy w celach prywatnych czy związanych z pracą, czy też załatwiając coś dla jednego z dwóch organów tworzących organ administracyjny wioski. Do jednego z nich, który zajmuje się współpracą gospodarczą, należy samochód. Co miesiąc osoba odpowiedzialna za nadzorowanie użytkowania samochodu przegląda dziennik i wysyła e-mailem faktury do prywatnych użytkowników oraz do kierowników organów ekowioski. Opłaty wpływają do budżetu współpracy gospodarczej. Do tej pory nie wprowadzono żadnego systemu rezerwacji, ponieważ zapotrzebowanie na samochód jest stosunkowo małe i dobra komunikacja we wspólnocie sprawia, że rezerwowanie samochodu nie jest potrzebne. Niemniej jednak wzrasta zarówno liczba mieszkańców, jak i częstotliwość korzystania z samochodu, co spowodowało, że zaczęto brać pod uwagę system rezerwacji i niewykluczone, że zostanie on w przyszłości wprowadzony. Utrzymanie samochodu jest uważane za jedno z wielu wspólnych zadań, jednak w praktyce przez cały czas zajmuje się tym jeden z mieszkańców, który jest zatrudniony przez wioskę i przeprowadza konserwację samochodu odpłatnie. Takie ustalenie może ulec zmianie, ponieważ wiele zadań w wiosce jest wykonywanych ochotniczo i zajęcie się konserwacją samochodu na takich samych zasadach nie powinno stanowić problemu. Samochód sam w sobie nie jest pojazdem przyjaznym środowisku, ale jest typem samochodu sportowo-użytkowego, zużywającym raczej dużo paliwa; znacznie bardziej odpowiedni byłby samochód wydzielający mniej spalin. Jednak wysokie zużycie paliwa jest w dużym stopniu zrównoważone rzadkim jeżdżeniem, dzięki systemowi wspólnych przejazdów. Znaczną część kosztów przeciętnego używania samochodu stanowią: cena jego zakupu (duża jednorazowa inwestycja) i koszty utrzymania. Umowa wzajemnego podwożenia się oznacza, że każdy użytkownik musi ponosić te koszty proporcjonalnie do tego, ile obecnie korzysta z samochodu. W Suderbyn ceny eksploatacji samochodu wynoszą 30 SEK na 10 km plus 20 SEK na godzinę (10 SEK = 1,16 EUR w chwili pisania); te stawki są ustalone za benzynę, konserwację i jako wkład w koszty początkowe. Prywatne korzystanie z samochodu jest dość drogie i dlatego mieszkańcy w większości tego unikają. Samochód jest nadal wykorzystywany w sytuacjach związanych z pracą, np. przy zakupie materiałów budowlanych lub do codziennego prowadzenia wioski, np. kupowania żywności bądź recyklingu. Łączenie tych prac jest dobrą sposobnością do rzadszego korzystania z samochodu. Częstą praktyką jest również powiązanie wyjazdów w celach prywatnych z wyjazdami związanymi z pracą. Na przykład wspólne zakupy są łączone z zajęciami z tańca w mieście. Jest to wygodne i funkcjonalne rozwiązanie, ale może być także źródłem niejasnych sytuacji, w których nie wiadomo kto powinien płacić za podróż. W chwili obecnej koszty podróży są określane jako koszty związane z wykonywaniem pracy lub funkcjonowaniem ekowioski i oczekuje się, że mieszkańcy, poczuwając się do odpowiedzialności, nie będą tego nadużywać. To rozwiązanie jest ekonomicznie zrównoważone, więc ekowioska nie uznała, żeby były konieczne bardziej rygorystyczne przepisy. Wspólne przejazdy są częścią życia wspólnoty w ekowiosce i spełniają wspaniale swoją rolę. Dzięki codziennej współpracy między mieszkańcami rzadko zdarzają się problematyczne sytuacje, w których ktoś potrzebowałby samochodu, a on byłby właśnie używany. W rzeczywistości jeśli ktoś potrzebuje samochodu, zawsze mówi o tym innym, dzięki czemu mieszkańcy łączą załatwianie różnych spraw w ramach jednego wyjazdu, np. zakup potrzebnych rzeczy i wysłanie listów. Na wyspie, na której znajduje się Suderbyn jest tylko jedno duże miasto, Visby, co stanowi kolejną dużą zaletę, ponieważ w rzeczywistości istnieje tylko jeden cel podróży. To ułatwia połączenie wysiłków i zaoferowanie darmowych przejazdów mieszkańcom, a tym samym zoptymalizowanie korzystania z samochodu. Warto zbadać system wspólnych przejazdów pod kątem trwałości tego projektu. Jeśli popatrzymy na niego w świetle ochrony środowiska naturalnego, powinniśmy maksymalnie zmniejszyć korzystanie z samochodu. Natomiast pod względem ekonomicznym należałoby z niego korzystać, na ile to 107 tylko możliwe: koniecznym warunkiem funkcjonowania tego systemu jest na tyle częste używanie samochodu, aby móc opłacić rachunki. W rezultacie należałoby poddać dyskusji, czy taki stan rzeczy jest usprawiedliwiony pod względem jego wpływu na środowisko. W dodatku powinno się wziąć pod uwagę również aspekt społeczny. Korzystanie z samochodu stwarza nowe możliwości dla życia społecznego, a także jest dużym udogodnieniem. Zbyt wysokie stawki cenowe doprowadziłyby do tego, że samochód byłby rzadko używany, co jednocześnie ograniczyłoby mieszkańcom dostęp do działalności społecznej. Z drugiej strony taka sytuacja byłaby korzystniejsza z punktu widzenia ochrony środowiska. Pod względem ekonomicznym cena nie powinna być ani za wysoka ani za niska tak, aby samochód był używany wystarczająco często i przynosił dobre dochody. Ten przykład pokazuje, w jaki sposób jeden czynnik (cena) ma duże znaczenie dla równowagi systemu. Ważne jest, by pamiętać, że ten model równowagi może być tylko częścią bardziej złożonej rzeczywistości. Na przykład częścią życia w ekowiosce jest zrównoważony styl życia, który zakłada wyrzeczenie się niektórych udogodnień i wybranie skromniejszych rozwiązań. Z kolei te zmiany, dzięki zawartemu w nich potencjałowi, zapewniają wyższą jakość życia. Biorąc to wszystko pod uwagę, przedstawiony model jest zbyt rygorystyczny w niektórych aspektach, szczególnie jeśli chodzi o wyjaśnianie dynamiki więzi społecznych. Z różnych względów, między innymi ekologicznych i ekonomicznych, a także dzięki temu, że wnosi wiele udogodnień, system wspólnych przejazdów zyskuje popularność w całej Szwecji. Istnieje wiele stron internetowych oferujących usługi w ramach systemu wspólnych przejazdów i przedstawiających mapy tras. Są na przykład strony z systemem rezerwacji, gdzie można zamieścić oferty podwiezienia lub poprosić o nie. Z takimi umowami nie wiąże się dzielenie samochodu na własność, ale tylko opisywana usługa (znana także jako lift-sharing lub ride-sharing, co można by oddać po polsku jako wspólne korzystanie z samochodu). Ta inicjatywa ma duży potencjał, ponieważ zyskuje popularność wśród społeczeństwa i szybko się rozprzestrzenia. Dla każdego, kto szuka połączeń z bliższymi lub dalej położonymi miejscami, tego typu usługa stanowi korzystną opcję. W ekowiosce Ängsbacka w Värmland, która cieszy się dużym uznaniem, oferowane są podobne, choć funkcjonujące na mniejszą skalę, usługi podwożenia do i z Ängsbacka. Oferty te można znaleźć na stronie internetowej tej ekowioski. Jest to dobre rozwiązanie dla wielu ekowiosek, do których przybywają liczni goście, a także dla instytucji edukacyjnych ukierunkowanych na ekologię i podobnych organów, tym bardziej, że są one często położone w odległych miejscach. Dzięki usługom podwożenia można zmniejszyć używanie samochodów. Taka praktyka jest świadectwem zaangażowania tego typu instytucji w ochronę środowiska. Książeczka rezerwacyjna car-pool (dla grupy ludzi W przeciwnym wypadku powstaje problematyczna sytuacja podwożących się wzajemnie do pracy). prowadząca do dysonansu między teorią a praktyką. Zdjęcie: Jesús Pacheco Justo. Doświadczenia osób, które korzystają z usług podwożenia Respondentem jest Ingrid Gustafsson, jeden z założycieli Suderbyn, który mieszka w tej ekowiosce od jej założenia. Na początku jedna rodzina posiadała samochód prywatnie. W miarę przybywania nowych członków był on wciąż jedynym samochodem w wiosce. W końcu każdy zaczął go używać, więc postanowiono, że wzajemne podwożenie się będzie lepszą opcją. Samochód został kupiony przez organizację gospodarczą w wiosce (która w dalszym ciągu spłaca ten dług wspomnianej rodzinie). Przed zorganizowaniem systemu wzajemnego podwożenia się, szukano inspiracji w innych miejscach, a następnie wspólnota razem określiła zasady korzystania z samochodu. Postanowiono, że koszty powinny być uzależnione od długości dystansu i czasu trwania podróży. Pojawiły się jednak problemy, gdy jedyny w wiosce samochód był zajmowany na dłuższe okresy czasu. Biorąc pod uwagę tę kwestię, najlepszym rozwiązaniem byłoby ograniczenie długo trwających podróży tak, aby samochód mógł być częściej dostępny. Priorytetowe prawo do użytkowania samochodu dano osobom pracującym dla dobra całej wioski i takie rozwiązanie przyniosło rzeczywiście upragniony efekt: samochód jest rzadko używany do długich podróży podejmowanych w celach prywatnych, ponieważ te wkrótce stały się nazbyt kosztowne. 108 Na początku mieszkańcy nie byli przyzwyczajeni do nowego systemu i zapominali uzupełniać dziennik, ale stopniowo to się zmieniło. Innym problemem było to, że nikt nie był odpowiedzialny za samochód, a w konsekwencji nikt go nie reperował ani nie przeprowadzał koniecznej konserwacji. Po pewnym czasie wyznaczyliśmy jedną odpowiedzialną osobę i od tamtego czasu było mniej problemów z całym systemem. Efekty wzajemnego podwożenia się są bez wątpienia głównie pozytywne. Posiadanie własnego samochodu nie jest konieczne dla każdego mieszkańca; byłoby to również niepożądane, gdyż byłoby droższe. Ponadto, struktura cenowa wykazuje, że samochód jest dużo mniej używany, co jest ważne. Minusem tego systemu jest to, że wymaga on organizacji, która zajmuje się samochodem, a to zwiększa ilość administracji w ekowiosce. W miarę wzrostu wspólnoty będzie także rosła konieczność rozwijania usług podwożenia. Największym problemem byłby zakup nowych samochodów. Administracja usługami również by wzrosła, ale system zostałby ten sam. Należałoby prawdopodobnie wprowadzić listę rezerwacji tak, aby mieszkańcy z wyprzedzeniem wiedzieli, kiedy samochody będą wolne. Przy zwiększeniu liczby samochodów powinien być zrobiony plan spłat ratalnych, włączony w bieżące ceny ich użytkowania oraz powinien być zastosowany lepszy nadzór ekonomicznych aspektów usług. Dlatego też powiększony system usług podwożenia wymagałby nieznacznego rozbudowania administracji (czasu pracy i pracowników), a także byłby droższy; z drugiej strony prowadzono by go w bardziej profesjonalny sposób. Autor: Kalle Randau Dalsze informacje: · Kontakt: Ingrid Gustafsson; e-mail: [email protected] · Linki międzynarodowe na temat car-pooling: www.carpoolworld.com; www.ridefinder.eu/; www.shareyourride.net ODNAWIALNE BIOPALIWA W TRANSPORCIE Biopaliwa pierwszej, drugiej i trzeciej generacji Biopaliwo jest wytworzone z przetwarzania biomasy (materii organicznej). Biopaliwa mogą być używane zamiast paliw kopalnych, zmniejszając zarówno naszą zależność od ropy, jak i negatywny wpływ, jaki wywiera na środowisko naturalne korzystanie z paliw. W wielu przypadkach biopaliwa mogą pochodzić z miejscowej biomasy. Biopaliwa dzieli się zazwyczaj na generacje: biopaliwa pierwszej generacji wytwarza się z surowców, które są także przydatne do produkcji żywności, np. z kukurydzy lub trzciny cukrowej. Produkcja tych biopaliw może kwestionowana pod kątem zgodności z koncepcją zrównoważonego rozwoju. Surowce do produkcji biopaliw drugiej generacji to głównie odpady o dużej zawartości lignocelulozy, takie jak odpady drzewne lub inne materiały drzewne. Można także wykorzystywać przemysłowe odpady spożywcze. Biopaliwa trzeciej generacji są dopiero rozwijane: będą produkowane z zupełnie nowego surowca, jakim są glony morskie. Bioetanol Bioetanol może być wykorzystywany jako paliwo. Surowcami do produkcji bioetanolu są zboża, trzcina cukrowa, celuloza i bioodpady. Użycie czystego bioetanolu jest ograniczone z powodów technicznych: prowadzi na przykład do problemów z rozruchem zimnego silnika spalinowego. Z tego powodu bioetanol jest zwykle mieszany z benzyną. Biodiesel Jakość biodiesla jest porównywalna z jakością oleju napędowego. Może on być wytwarzany z roślin oleistych, takich jak rzepak i olej palmowy, ale również z olejów pochodzących z innych źródeł. Jeden hektar rzepaku przynosi około 1000 litrów biodiesla. W pojazdach można stosować biodiesel w czystej postaci zamiast zwykłego oleju napędowego, jeśli silnik jest wyposażony w odpowiednie uszczelki. Dla przeprowadzenia estryfikacji biodiesla potrzeba metanolu lub etanolu i trochę ługu. 109 Końcowymi produktami są biodiesel i glicerol. Biodiesel może być produkowany przy pomocy bardzo prostego sprzętu na miejscu w gospodarstwach rolnych lub gospodarstwach domowych. W przemyśle leśnym jest stosowana nowa metoda produkcji biodiesla z biomasy drzewnej przez przetwarzanie oleju sosnowego, który jest produktem ubocznym produkcji celulozy. Biogaz Biogaz może być wykorzystywany zamiast gazu ziemnego do ogrzewania budynków i napędzania samochodów. Biogaz jest produkowany z gazów powstających w oczyszczalni ścieków i na wysypiskach śmieci. Może być także produkowany z odpadów organicznych w gospodarstwach rolnych oraz z innej biomasy pochodzenia roślinnego. Wykorzystywanie kukurydzy w produkcji biogazu jest wątpliwe w odniesieniu do założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju. Jest produkowany w olbrzymich reaktorach izolowanych termicznie przez beztlenowe metanogenne bakterie. W niektórych pojazdach z napędem hybrydowym biogaz może być wykorzystywany równolegle z tradycyjną benzyną lub olejem napędowym. Gaz drzewny Gaz ten powstaje w procesie zgazowania drewna. Gazogeneratory (generatory gazu drzewnego) są w stanie przetworzyć odpady drzewne i inne produkty uboczne z tartaku, które skądinąd nie są wykorzystywane w przetwórstwie drzewnym. Generatory gazu drzewnego mogą być podłączone do silników spalinowych w pojazdach. Gaz drzewny charakteryzuje się wysoką wydajnością energetyczną (65–80 procent) w porównaniu z innymi biopaliwami. Cele UE i oddziaływanie na środowisko naturalne W 2007 roku Unia Europejska przyjęła pakiet „20/20/20“ (20% wzrostu wydajności energii, 20% zmniejszenia emisji dwutlenku węgla, 20% odnawialnych źródeł energii do 2020 roku), w którym zakłada zwiększenie udziału energii odnawialnej w sektorze transportu do 10 procent do roku 2020. Biopaliwa sprzedawane na obszarze UE muszą spełnić szereg kryteriów zrównoważonego rozwoju zanim będą mogły być wzięte pod uwagę w tych obliczeniach. Podczas analizowania skutków biopaliw na środowisko naturalne trzeba wziąć pod uwagę cały cykl życiowy, włączając pośrednie wpływy takie jak konkurencję o surowce lub obszary produkcyjne. Źródło: www.motiva.fi, www.wikipedia.fi 110 PODSUMOWANIE: DWA PRZYKŁADY KOMPLEKSOWEGO PROJEKTOWANIA EKOWIOSKI Ekowioska jest holistycznym systemem, w którym zrównoważony rozwój ekologiczny jest brany pod uwagę we wszystkich swoich wymiarach. W następujących przykładach są opisane dwa rodzaje podejścia do tej kwestii. Pierwszy przypadek dotyczy pojedynczego gospodarstwa domowego pozostającego nadal w fazie projektowania, a drugi przedstawia raport na temat ekowioski istniejącej od 16 lat, która była przedmiotem licznych badań. Projektowanie zrównoważonego gospodarstwa domowego jednej rodziny Ekowioska „Dziesmas“, Łotwa Ten przypadek dokumentuje, jak zaplanowano i zaprojektowano zasadnicze aspekty stylu życia przyjaznego dla środowiska w gospodarstwie domowym w ramach ekowioski. Ideą było stworzenie w dużej mierze samowystarczalnej rezydencji dla jednej rodziny. Takie miejsce zamieszkania stanowiłoby jedną spójną całość i cechowałoby się ekologicznym podejściem do natury. Projekt tego gospodarstwa miał na celu zapewnienie danej rodzinie ekonomicznej niezależności od energii z elektrowni, produktów przemysłowych i usług standardowo dostępnych w nowoczesnym świecie, a wszystko to, aby uzyskać osobistą wolność. Każdą rodzinę o średnich dochodach powinno być stać na założenie systemu podobnego do tego, który tutaj został opisany, bez potrzeby zaciągania pożyczek i bez innych pomocy finansowych. Zdaniem autora, zrealizowanie celów projektu nie jest możliwe bez pokonania naszych własnych nawyków, które nie idą w zgodzie z ekologiczną równowagą, takich jak nieumiarkowane wykorzystywanie energii lub uzależnienie od produktów, praktyk i usług, które są charakterystyczne dla konsumpcyjnego miejskSystem paneli słonecznych dla domu jednorodzinnego. iego stylu życia w uprzemysłowionym społeczeństwie. Zdjęcie: Daina Saktiņa. Główne elementy projektu Położenie i konstrukcja domu Dom jest położony na działce o wielkości około 1,3 hektara, na której znajduje się jezioro i studnia. Umiejscowienie, także pod względem kierunku geograficznego, zostało tak wybrane, aby budynek maksymalnie wykorzystywał energię słoneczną: dom znajduje się na linii wschód-zachód i dach od strony południowej ułożony jest pod takim kątem, by założone na nim panele słoneczne pobierały jak 111 najwięcej energii słonecznej, którą przetwarzają na energię elektryczną, a kolektory mogły dostarczać gorącą wodę. Wszystko na terenie nieruchomości zostało starannie zaplanowane z uwzględnieniem funkcji poszczególnych elementów. Aby obniżyć koszty budowy wybrano minimalne rozmiary rzeczy, jednocześnie zapewniając wystarczające ogrzewanie i energię elektryczną. Wymiary domu to 5 x 5,6 m, a ogrzanie jego przestrzeni mieszkalnej wymaga około 2 kW energii. Optymalna wysokość domu do zainstalowania małej prądnicy wiatrowej to półtora piętra: taka prądnica wytwarza moc o wartości 300 W, jej wysokość to 7–8 m i jest przymocowywana do głównego komina lub przewodu wentylacyjnego. Wnętrze domu zaprojektowano tak, aby zatrzymywało ciepło, posiadało dobrą wentylację, wykorzystywało światło słoneczne jako naturalne źródło oświetlenia, a także biorąc pod uwagę zmiany temperatur w ciągu dnia i osobiste preferencje przyszłych mieszkańców. Efektywne wykorzystanie energii W celu stworzenia jak najbardziej efektywnego systemu produkcji energii i jej wykorzystywania przeanalizowano po kolei wszystkie możliwe sposoby korzystania z energii: centralne ogrzewanie, elektryczność (oświetlenie, sprzęt elektroniczny w domu, krótkotrwałe, energochłonne działanie elektrycznych narzędzi i sprzętu), wykorzystanie energii w kuchni i przy grzaniu wody. Centralne ogrzewanie System centralnego ogrzewania jest złożony z pieca na paliwo stałe z wbudowanym bojlerem. W tym systemie płyn jest rozprowadzany dzięki termosyfonowej instalacji w układzie otwartym, która wykorzystuje naturalną konwekcję, aby rozgrzany płyn mógł krążyć wewnątrz centralnego ogrzewania. Dzięki temu systemowi energia wytwarzana przez piec jest skutecznie rozprowadzana między bojlerem z gorącą wodą i domem. Aby obniżyć koszty zużycia energii takie jak zakup drewna opałowego do pieca, wykorzystuje się szybko rosnące krzaki, które znajdują się na działce. Energia elektryczna Stabilność systemu energetycznego na Łotwie, gdzie jest ograniczona ilość słońca, wiatru i energii wodnej, jest osiągana dzięki kombinacji różnych małych źródeł energii, które wzajemnie się uzupełniają. System energetyczny domu składa się z: paneli słonecznych (PV), prądnicy wiatrowej, termogeneratora (prąd jest produkowany z ciepła pochodzącego z pieca) oraz generator prądu z silnikiem benzynowym. Energia pochodząca ze wszystkich System dystrybucji energii elektrycznej w domu tych źródeł przechodzi najpierw przez sterownik, jednorodzinnym. który umożliwia ładowanie akumulatora i dostarcza Zdjęcie: Daina Saktiņa. elektryczność do domu. Ilość produkowanej energii zależy od warunków pogodowych i pory roku, przy czym najwyższa całkowita moc waha się od 0,7 do 0,9 kW. Na wypadek gdyby nastąpiła awaria głównego systemu, istnieje także zasilanie awaryjne, które składa się z oddzielnego awaryjnego akumulatora kierowanego przez ten sam sterownik pracujący w trybie buforowym. W międzyczasie dom jest podłączony do prądu stałego (12 V DC). To pozwala uniknąć wysokich kosztów eksploatacji konwerterów 220 V AC, a także utraty energii, jaki powodują. Taka instalacja stanowi również zabezpieczenie systemu oświetleniowego na wypadek pożaru, a także pozwala na uniknięcie konieczności posiadania kosztownych środków ochronnych, które często są stosowane, aby uchronić przed szkodami spowodowanymi przez zakłócenia w dostawie prądu. Oprócz tych korzyści warto także zauważyć, że istnieje duża liczba dostępnych urządzeń domowych, które zaprojektowano do użycia w pojazdach, przyczepach i na statkach, a które wykorzystują napięcie prądu 12 V DC. 112 Oświetlenie. System oświetleniowy wykorzystuje tylko diody elektroluminescencyjne (LED) i jest podzielone na dwa rodzaje: ogólne i miejscowe. Oświetlenie ogólne składa się z lamp wykonanych samodzielnie i zawieszonych na przewodach, które zapewniają dyskretne oświetlenie pomieszczeń. Jasność ich światła można regulować za pomocą ściemniacza. Oświetlenie miejscowe składa się z oddzielnych lamp umieszczonych nad różnymi miejscami pracy takimi jak stół kuchenny, zlew, sofa itp. Niektóre miejsca wewnątrz i na zewnątrz domu są również wyposażone w dekoracyjne oświetlenie, które jest uruchamiane za pomocą czujników ruchu. System oświetlenia domu jednorodzinnego. Zdjęcie: Daina Saktiņa. porach dnia, kiedy jest najciemniej. Chociaż maksymalne możliwości zużycia energii, jakie zapewnia ten system, to 50–80 W, to jednak przeciętne zużycie waha się od 10 do 20 W, nawet w Energia dla urządzeń gospodarstwa domowego. Sprzęt elektroniczny w domu to notebooki, e-booki, telefony komórkowe i głośniki, które mają indywidualne zasilacze sieciowe 12 V DC, podłączane bezpośrednio do domowej sieci elektroenergetycznej. Mamy także elektroniczny system zabezpieczeń z alarmem pożarowym i alarmem bezpieczeństwa oraz z opcjonalnym wideozapisem, który działa przez sieć GSM; urządzenia te są podłączone w taki sam sposób, jak sprzęt elektroniczny. Podłączone urządzenia zużywają maksymalnie 200–250 W, a średnio 80–100 W. To pozwala nam na prowadzenie badań, oglądanie ciekawych filmów lub komunikowanie się za pośrednictwem Internetu i zapewnia zasilanie dla telefonów komórkowych. Niemniej jednak musieliśmy zapomnieć o używaniu elektrycznych dzbanków do herbaty, ekspresów do kawy, tosterów, zmywarek do naczyń itp. Ale jak bardzo są tak naprawdę potrzebne te rzeczy? Kawa może być nawet smaczniejsza, jeśli jest robiona w domowy sposób bez użycia urządzeń elektrycznych. Energochłonne urządzenia (takie jak elektronarzędzia itp.). Generator prądu z silnikiem benzynowym (3 kW) służy do zasilania elektronarzędzi, które wymagają dużych ilości prądu. Ten generator służy także jako zasilanie awaryjne do ładowania akumulatora i dostarcza zimną i gorącą wodę do domu. Energia potrzebna do gotowania Dom jest wyposażony w standardową kuchenkę gazową z piekarnikiem wykorzystującą skroplony gaz ropopochodny. Istnieje wiele sposobów na zmniejszenie zużycia gazu: kolektor słoneczny służy do podgrzewania wody, do gotowania posiłków lub robienia gorących napojów, a latem jest także używana przenośna kuchenka ogrzewana drewnem. Jest przerobiona w ten sposób, że do pieca dostaje się dodatkowa ilość powietrza, dzięki czemu zwiększa się wydajność procesu spalania i resztki drewna mogą być zużyte w bardziej efektywny sposób. Planujemy także zainstalować garnek solarny u podstawy rury próżniowej kolektora słonecznego, który będzie wykorzystywany do robienia gorących napojów w czasie słonecznej pogody, do podgrzewania jedzenia lub utrzymywania jego temperatury. Zaopatrzenie w gorącą wodę Części składowe systemu zaopatrującego w ciepłą wodę – próżniowy kolektor słoneczny (1,5 kW), technologia typu heat-pipe, izolowany bojler o nagrzewaniu pośrednim (o całkowitej pojemności 110 litrów), automatyczne sterowanie oraz pompa obiegowa – i to wszystko działa dzięki panelowi słonecznemu o małej mocy. Podczas miesięcy zimowych, kiedy kolektor słoneczny nie otrzymuje wystarczająco dużo światła słonecznego, woda w bojlerze jest grzana przez centralne ogrzewanie. W rezerwie pozostaje jeszcze możliwość zagrzania wody na grzejniku elektrycznym uruchomionym dzięki generatorowi prądu z silnikiem benzynowym. Gorąca woda zagrzana w ten sposób ma zazwyczaj wystarczającą temperaturę, by wykorzystać ją do porannej toalety, ogolenia się, umycia naczyń, skorzystania z prysznica wieczorem i 113 zrobienia trochę prania. Oczywiście konieczne jest także oszczędne używanie gorącej wody. Zaopatrzenie w wodę Woda do domu jest dostarczana ze studni przez pompę słoneczną, która działa dzięki odrębnemu panelowi słonecznemu; zapasowa pompa jest uruchamiana za pomocą generatora prądu z silnikiem benzynowym. Na termicznie izolowanym poddaszu domu są umieszczone pojemniki z zimną wodą (o całkowitej pojemności 200–400 litrów), dzięki czemu Ciepłownia z oknami uzyskanymi z recyklingu. Za budynkiem widać stertę drewna przeznaczoną do obróbki wiórowej. zgromadzona w nich woda nie zamarza zimą. Woda jest auZdjęcie: Outi Palttala. tomatycznie pompowana do pojemników; o ile energii słonecznej jest wystarczająco dużo, aby pompy słoneczne mogły działać. Zaopatrzenie w wodę opiera się na sile ciężkości przy minimalnym oporze hydraulicznym. Mimo że ciśnienie wody jest słabsze niż w średniej wielkości miejskim mieszkaniu, jest jednak wystarczająco duże, aby korzystanie z niej było wygodne. Po napełnieniu się zbiorników, zapas wody wystarcza na kilka dni do tygodnia. Ponieważ pompa jest w stanie uzupełnić zasób wody w przeciągu jednego lub dwóch dni, nie ma potrzeby martwić się o pogodę. Wentylacja System wentylacyjny nie wymaga elektryczności. Zawory dostępu powietrza zapewniają regulowany dopływ świeżego powietrza przez turbiny wiatrowe kontrolowane przez automatyczny zawór, który reguluje ilość powietrza zależnie od wilgotności panującej w pomieszczeniu. Poza wentylacją przestrzeni mieszkalnej system ten jest także wykorzystywany w biotoaletach, a rura służąca do odprowadzania spalin z pieca kuchennego jest wyposażona w dodatkowy wentylator wyciągowy. Kanalizacja Szara woda pochodząca ze zlewów, prysznica i kuchni wypływa z domu metr pod ziemią; jest filtrowana przez ziemię, a grządki pełne kwitnących roślin mogą wykorzystywać zawarte w niej środki odżywcze. Mieszkańcy korzystają z dwóch rodzajów toalet: toalety na dworze, która jest używana, gdy jest ciepło oraz toalety wewnątrz budynku używanej w nocy i w czasie złej pogody. Obie toalety są toaletami suchymi typu kompostowego, w których wykorzystuje się worki polietylenowe. Worki te zawierają trochę torfu, sypkiego żwiru i skoszonej trawy, tłumiących zapach moczu i kału. Po napełnieniu worków dodaje się do nich preparaty bakteryjne i proces kompostowania trwa dalej na dworze przez kilka lat. W ten sposób składniki odżywcze zawarte w nieczystościach bytowych są całkowicie przerobione przez bakterie i wracają do ziemi jako nawóz. Autor: Dmitrij Galuszczenko Dalsze informacje: Kontakt: Dmitrij Galuszczenko; e-mail: [email protected] Ekologiczna koncepcja wioski wspólnotowej Kangasala Finlandia Kiedy niewielka grupa młodych rodzin planowała wioskę wspólnotową Kangasala w 1996 roku, ich celem było zbudowanie takiej ekowioski, która spełniałaby najwyższe standardy ekologiczne. Wszyscy mieszkańcy, na końcu łącznie dziewięć rodzin, uczestniczyło w planowaniu i budowaniu wioski. Wspólnie określili cele ekowioski dotyczące takich kwestii jak: budowa domów, ogrzewanie, suche toalety, uzdatnianie szarej wody i sortowanie odpadów, rozwiązania dotyczące ochrony przyrody oraz wspólne prace i działania. Prywatne domy były budowane przez konkretne rodziny, natomiast wspólne budynki i miej114 sca, a także infrastruktura były tworzone razem – zgodnie z ich przeznaczeniem. W codziennym życiu mieszkańcy byli zaangażowani w wiele ekologicznych inicjatyw, ale mimo to prowadzili spokojne życie z udogodnieniami typowymi w dzisiejszych czasach. W latach 2007–2008 dwóch architektów, Outi Palttala i Bruno Erat, przeprowadziło analizę dwóch fińskich ekowiosek i porównało je z dwoma normalnymi dzielnicami mieszkaniowymi. Wioska wspólnotowa Kangasala była jednym z badanych obiektów. Badanie zostało opublikowane przez Ministerstwo Środowiska (tylko w języku fińskim) pod tytułem „Zrównoważone funkcjonowanie wspólnoty w klimacie północnym“. Fakty zawarte w tym artykule są oparte głównie na tym badaniu. Infrastruktura i technologie Lokalizacja i struktura ekowioski Założyciele wspólnoty pragnęli znaleźć kawałek gruntów rolnych o powierzchni paru hektarów, ze stokiem od strony południowej, który byłby odpowiedni pod budowę domów. Idealne byłoby miejsce położone blisko centrum jakiejś istniejącej wsi i dostępem do publicznych środków Niezaimpregnowane lub pokryte olejem i woskiem transportu. Chcieli także, by to miejsce było dobre dla dziedrewno stosowane wewnętrz domów. Zdjęcie: Outi Palttala. ci i blisko natury. Znaleziono odpowiednią działkę w gminie Kangasala, około 4 kilometry od centrum miejskiego, w którym są dostępne główne usługi. Na terenie, który został wynajęty dla ekowioski, istniał tylko jeden stary budynek, obora, która stała się istotnym miejscem składowania materiałów wspólnoty. Nowe budynki w wiosce były rozmieszczone blisko siebie na zalesionym stoku. Zwarta zabudowa wioski pozwala na wspólną infrastrukturę, na przykład wspólną sieć ciepłowniczą. Ogródki działkowe i instalacja oczyszczania ścieków są na polu na południe od stoku. W północnej części wioski znajduje się las, który stanowi naturalną ochronę przed zimnymi wiatrami. Z podwórek przy domach jest widok na pola. W odległości mniejszej niż kilometr jest położone jezioro, a obok wioski znajduje się przystanek autobusowy na drodze publicznej. Minimalizowanie zakłóceń w środowisku W ramach wspólnie uzgodnionych celów wioski jest zasada ograniczenia eksploatacji ziemi jak tylko to możliwe. Budynki, drogi i podziemne kanały zostały zbudowane w taki sposób, aby zminimalizować kopanie i wyrąb drzew. Wymagało to dokładnego zaplanowania: domy rozmieszczono starannie na terenie, rury kanalizacyjne i wodociągi zostały ułożone pod ziemią razem z kablami elektrycznymi, natomiast kable transmisji danych razem z siecią ciepłowniczą. Budowa domów Oprócz dziewięciu prywatnych domów mieszkalnych (średnia wielkość ok. 157 m2), mieszkańcy wznieśli kilka małych przybudówek i jeden wspólny budynek w wiosce. We wspólnym budynku znajduje się ciepłownia i pokój rozrywek. (Planowana jest wspólna sauna, ale nie została jeszcze wybudowana). We wszystkich budynkach główne okna wychodzą na południe, by wpadało przez nie jak najwięcej światła słonecznego i ciepła. Pasywne wykorzystanie energii słonecznej jest (lub będzie) jeszcze większe dzięki oranżeriom w niektórych domach. Do większości mieszkań są dołączone warsztaty, ponieważ wielu mieszkańców to przedsiębiorcy pracujący w domu. W niektórych domach jest sauna podgrzewana ogniem drzewnym. Wytyczne dla metod budowy opracowywano wspólnie przez przyszłych mieszkańców. Wśród wytycznych znalazło się kilka zasad ekologicznych takich jak użycie zdrowych i naturalnych lub wtórnych materiałów. Było też kilka wytycznych, co do kształtów budynków, ale były sformułowane w taki sposób, by zostawić możliwość zastosowania własnych rozwiązań. Wspólnie zatwierdzano plany wszystkich domów. W rezultacie wioska wygląda niejednorodnie, ale harmonijnie. W konstrukcjach znalazły zastosowanie nie tylko tradycyjne i dobrze sprawdzone rozwiązania, ale także nowoczesne i ekologiczne. Zwrócono szczegól115 ną uwagę na cykl istnienia materiałów i konstrukcji: zarówno ich utrzymanie, jak i recykling, gdy przestaną już funkcjonować, powinien był łatwy. W niektórych budynkach użyto drewno wycięte z pobliskiego lasu. Najbardziej tradycyjną konstrukcją jest dom z ręcznie rzeźbionych drewnianych bali. Inne budynki mają konstrukcje o szkielecie drewnianym. Ściany, dachy i piwnice domów mają dobrą termiczną izolację z włókna celulozowego (zrobionego z makulaturowego papieru). Papier został zastosowany jako uszczelniacz, więc w ścianach czy suficie nie ma żadnego tworzywa sztucznego. Okna mają głównie potrójne szyby i część z nich jest wypełnionych gazem lub mają selektywne membrany. Część okien zostało wykonanych przez samych mieszkańców ze szkła z recyklingu. W tych przypadkach ręczna praca i powtórne użycie starych materiałów miało większy priorytet niż oszczędzanie energii. (W innym miejscu niniejszego podręcznika znajduje się opis przetwarzania wtórnych materiałów w wiosce wspólnotowej Kangasala.) Wentylacja w domach jest głównie naturalna, ale w suchych toaletach są mechaniczne wentylatory wyciągowe, które cechuje niskie zużycie energii. Wszystkie elewacje pomalowano naturalnymi farbami. Wewnątrz domów użyto dużo drewna zakonserwowanego na przykład naturalnym woskiem olejnym, oraz dużo cegieł z recyklingu. System ogrzewania Energia do ogrzewania domów i wody w gospodarstwie jest produkowana ze zrębków drzewnych we wspólnej ciepłowni. Drewno jest kupowane w sąsiednich regionach i rozdrabniane na miejscu w wiosce. Ciepłownia jest wysoko zautomatyzowana. Bojler na zrębki drzewne ogrzewa wodę, która rozprowadzana jest do domów w termicznie izolowanych rurach w podziemnych kanałach. Sieć dystrybucji ciepła oparto na obwodzie zamkniętym, z którego ciepło jest przekazywane do użytku w gospodarstwach domowych poprzez wymienniki ciepła. Utrzymanie ciepłowni wymaga niewiele pracy. Jest zorganizowane w tygodniowym cyklu zwanym „zmianami dozorcy“, w którym co tydzień inna osoba zajmuje się pracami przy ciepłowni. Oprócz scentralizowanego systemu ogrzewania, w każdym domu jest kominek, a jeden z domów ma kolektory słoneczne. Suche toalety i oczyszczanie ścieków Kiedy tworzono wioskę Kangasala, ważnym ekologicznym priorytetem było nie zakładanie toalet z wodą. Dlatego każde gospodarstwo domowe ma suchą toaletę, w której oddzielony jest mocz. Kompostowane odpady z toalet i mocz są używane jako nawozy w ogrodach. To ułatwia oczyszczanie ścieków, a także suche toalety zmniejszają znacznie zużycie czystej wody. (W innym miejscu niniejszego podręcznika zostały wyjaśnione obowiązujące zasady dotyczące suchych toalet oraz uzdatniania i przetwarzania odpadów z toalet w wiosce wspólnotowej Kangasala.) Ścieki są tak zwaną „szarą wodą“, która pochodzi tylko ze zmywania i prania (nie ze spłukiwania toalet). Mieszkańcy uzgodnili, że będą używać tylko takich detergentów, które są przyjazne dla środowiska, dlatego ścieki są stosunkowo czyste, nawet przed oczyszczaniem. Szara woda przepływa z domów do wspólnej oczyszczalni położonej na polu. Przepływa ona przez trzy septyczne zbiorniki, zanim trafi do filtrów z włókna skalnego. W tym przypadku te filtry są tak naprawdę niekonieczne. Ponieważ woda jest „zbyt czysta“, oczyszczają ją w bardzo niewielkim stopniu: woda zawiera bardzo mało pożywki dla bakterii, odejmując niejako im przez to pracę w filtrze. Po przejściu przez filtry woda jest odprowadzana do zbiornika ekologicznego zasadzonego roślinami wodnymi. Rośliny pochłaniają pozostałe składniki odżywcze i oczyszczają wodę skutecznie. Woda ze stawu jest używana do podlewania ogrodów warzywnych. Regularnie ze ścieków są pobierane próbki, aby upewnić się, że system uzdatniania działa dobrze. Energia elektryczna Gospodarstwa domowe korzystają z różnych sposobów, żeby oszczędzać energię: piecyków i piekarników opalanych drewnem; chłodnych piwnic lub spiżarni, gdzie przechowywana jest żywność; energooszczędnych lamp; i czujników ruchu, dzięki którym światło włącza i wyłącza się automatycznie. W 116 wiosce wspólnotowej Kangasala mieszkańcy nie produkują sami energii elektrycznej. Kupują wspólnie elektryczność u spółki komunalnej, w której prąd jest produkowany z siły wiatrów. Ekologiczne praktyki Rodziny w wiosce mają różne zwyczaje i praktyki związane z ich ekologicznymi celami. Oprócz tych, które zostały już opisane powyżej, warto tu wspomnieć jeszcze o kilku. Większość gospodarstw uprawia część swojej żywności w małych ogrodach z warzywami organicznymi, które są położone na wspólnych polach. Odpady kuchenne i odpady z ogrodów są kompostowane na podwórkach i następnie kompost jest używany w ogrodach. Sortowanie i recykling odpadów z gospodarstwa są dobrze zorganizowane. Istnieje na przykład wspólna wiata, w której są pojemniki na papier, tekturę, szkło, małe metalowe przedmioty i odpady mieszane. W tej wiacie jest także miejsce, gdzie każdy może zostawić to, czego już nie potrzebuje, ale co wciąż jest przydatne; takie rzeczy mogą być zabrane przez inne osoby, które to wykorzystają. W szczególności dziecięce ubrania i sprzęt sportowy są często wymieniane między rodzinami dzięki temu „pchlemu targowi“. Materiały do czytania takie jak czasopisma, są także przekazywane z jednej skrzynki do drugiej. Jednym ze sposobów na robienie niezbyt drogich zakupów jest nabywanie rzeczy razem w większych ilościach. W wiosce wspólnotowej Kangasala, chleb organiczny, warzywa i ekologiczne detergenty są kupowane hurtowo. Mieszkańcy zakupili także kilka maszyn i sprzętów oraz jeden traktor do wspólnego użytku. Przy oszacowywaniu ekologicznego śladu życia na wiejskich terenach, gdzie jest położonych większość ekowiosek, często podnoszona jest w dyskusji kwestia korzystania z prywatnych samochodów. W wiosce wspólnoty Kangasala każda rodzina ma samochód; niektóre z nich mają nawet dwa. Starają się oni ograniczyć korzystanie z samochodów przez wzajemne podwożenie się, na przykład zabierają kilkoro dzieci razem do pobliskiego miasta na dodatkowe zajęcia poświęcone ich zainteresowaniom. Mieszkańcy dużo też korzystają z autobusów, szczególnie kobiety i dzieci. Wiele osób pracuje w domu, dzięki czemu ogranicza się korzystanie z samochodów. Ponadto, mieszkańcy tej ekowioski często spędzają swoje wakacje w domu, więc latają mniej zagranicę niż robią to przeciętnie inni. Ślad ekologiczny Według naukowego studium wspomnianego wyżej ekowioski mają wymiernie mniejszy ślad ekologiczny niż normalne dzielnice mieszkaniowe, ale mają także więcej miejsca na doskonalenie. W wiosce wspólnotowej Kangasala mieszkańcy zużywają mniej energii na ogrzewanie oraz mniej elektryczności i wody niż mieszkańcy innych zbadanych dzielnic mieszkaniowych. Ze zużywanej przez domy energii nie ma emisji dwutlenku węgla, ponieważ ogrzewanie i elektryczność działają dzięki odnawialnym źródłom energii. W związku z tym ważniejszy jest rodzaj zużywanej energii niż jej ilość. Wyniki badań ścieków oczyszczanych w ramach ich własnego systemu były lepsze niż podobne wyniki z pobliskiej scentralizowanej miejskiej oczyszczalni ścieków. Recykling wszelkiego typu odpadów był także efektywniejszy. Ilość odpadów mieszanych przywożonych z wioski wspólnotowej Kangasala na wysypisko była o połowę mniejsza niż średnia ilość wyrzucana z miejskich domów. Szacuje się, że aby powstrzymać globalne ocieplenie dosięgające krytycznego poziomu dwóch stopni, trzeba zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych poniżej limitu 1000 kilogramów na jedną osobę w ciągu roku. Nawet wioska wspólnotowa Kangasala wciąż przekracza ten limit. Niemniej jednak naukowcy zauważają w swoim studium, że w ekowioskach będzie możliwe osiągnięcie tego celu. Jest to kwestia wyborów życiowych i nawyków konsumpcyjnych, które mają istotne znaczenie, kiedy mierzymy trwałość warunków mieszkaniowych i bytowych. Autor: Mia Saloranta Dalsze informacje: · Kontakt: Outi Palttala, e-mail: [email protected], link: www.yhteiskyla.net/index_en.htm · Palttala, O. and Erat, B. 2009. Kestävä kylä pohjoisissa olosuhteissa. Ympäristöministeriö, Suomen ympäristö 32/2009. Helsinki: Edita Prima Oy. Dostępne na: <http://www.ymparisto.fi/download. asp?contentid=110713&lan=fi> [dostępne 20 czerwca 2013] 117 KRAJOWE I REGIONALNE SIECI EKOWIOSEK W REGIONIE MORZA BAŁTYCKIEGO Sieci krajowe DANIA: Landsforening for Økosamfund (LØS) – strona internetowa: http://okosamfund.dk ESTONIA: Eesti Ökokogukondade Ühendus (MTÜ, Sieć Estońskich Eko-społeczności) – strona internetowa: www.kogukonnad.ee, e-mail: [email protected] FINLANDIA: Suomen kestävän elämäntavan yhteisöt ry (SKEY, GEN-Finland) – strona internetowa: http://rihmasto.fi/skey, e-mail: [email protected] ŁOTWA: Łotewska Ekowspólnota i Stowarzyszenie Inicjatyw – strona internetowa: http://ekociemati.lv/lv/ LITWA (nieformalna sieć krajowa): Sieć Ekoosad Litewskich – strona internetowa: www.ekogyvenvietes.lt ROSJA: rosyjska “Sieć Ekowiosek i Eko-inicjatyw” – strona internetowa: www.gen-russia.ru, e-mail: [email protected] (kontakt: Laysan Mirzagitova) SZWECJA: Ekobyarnas Riksorganisation (ERO) – strona internetowa: http://ekobyar.se/ W momencie publikacji tego podręcznika rozpoczął się proces tworzenia formalnych sieci krajowych na LITWIE, w NIEMCZECH i POLSCE. Prosimy o zaznajomienie się z aktualnymi informacjami na ten temat w Internecie. Sieci regionalne REGION MORZA BAŁTYCKIEGO: Baltic Ecovillage Network (BEN) – e-mail: [email protected] EUROPA: Global Ecovillage Network Europe (GEN Europe) – strona internetowa: www.gen-europe.org/ ŚWIAT: Global Ecovillage Network (GEN) – strona internetowa: http://gen.ecovillage.org/ 118 Partner wiodący Litewski Instytut Gospodarki Rolnej, www.laei.lt Partnerzy projektu MTT Badania Rolno-Spożywcze Finlandia, www.mtt.fi Łotewski Państwowy Instytut Gospodarki Rolnej, www.lvaei.lv Społeczność Spółdzielcza Suderbyn, www.suderbyn.se Zachodniopomorska Szkoła Biznesu, www.zpsb.szczecin.pl Partnerzy stowarzyszeni www.zegg.de www.ftacademy.ru www.gen-europe.org www.slu.se www.ecohome-ngo.by www.permaculture.se www.ekobyar.se www.cbss.org www.cisr.ru BEN (Baltic Ecovillage network) GEN-FINLAND (www.rihmasto.fi/skey) www.balticecovillages.eu www.ecovillageroad.eu Part-financed by the European Union (ERDF) 119 Inspirujace opowieści z ekowiosek: doświadczenia w obszarze technologii i praktyki ekologicznej. Redakcja: Ansa Palojärvi, Jarkko Pyysiäinen i Mia Saloranta. Wilno: BMK Leidykla, 2013. – 120 s. ISBN 978-609-8080-77-3 Na całym globie obserwuje się zmasowane formy niszczenia natury. Ludzkość cierpi z powodu konsekwencji niezrównoważonego korzystania z naturalnych zasobów, energii i żywności. Mamy więc do czynienia z problemem odzyskania równowagi w obszarze ekologicznej, społecznokulturalnej i ekonomicznej jakości życia. W związku z tym musimy wiele uczyć się i korzystać z różnych doświadczeń i praktyk rozwijanych przez ekowioski. Ekowioski są szczególnymi społecznościami, „żywymi laboratoriami” poszukującymi sposobów zmniejszania szkód ekologicznych kreowanych przez dotychczasową ludzką działalność i „technologie”. W podręczniku tym przedstawiono wybrane twórcze rozwiązania ekologiczne, opisane przez mieszkańców ekowiosek, żyjących na obszarach wokół regionu Morza Bałtyckiego. Prezentowane przykłady rozwiązań odnoszą się do problemów planowania, budownictwa, zastosowań energetycznych, gospodarki odpadami i ściekami sanitarnymi, recyklingu, kompostowania, produkcji żywności, transportu i komunikacji. Mamy nadzieję, że tą drogą zainspirujemy ludzi życzliwych idei ekowiosek, a także tych czytelników, którzy chcieliby dowiedzieć się czegoś więcej o różnych możliwościach życia z respektem dla ekologii. Druk: BMK Leidykla, J. Jasinskio 16, 03163 Wilno [email protected], www.bmkleidykla.lt 120 INSPIRUJĄCE OPOWIEŚCI Z EKOWIOSEK: DOŚWIADCZENIA W OBSZARZE TECHNOLOGII I PRAKTYKI EKOLOGICZNEJ W podręczniku tym przedstawiono wybrane twórcze rozwiązania ekologiczne, opisane przez mieszkańców ekowiosek, żyjących na obszarach wokół regionu Morza Bałtyckiego. Prezentowane przykłady rozwiązań odnoszą się do problemów planowania, budownictwa, zastosowań energetycznych, gospodarki odpadami i ściekami sanitarnymi, recyklingu, kompostowania, produkcji żywności, transportu i komunikacji. Mamy nadzieję, że tą drogą zainspirujemy ludzi życzliwych idei ekowiosek, a także tych czytelników, którzy chcieliby dowiedzieć się czegoś więcej o różnych możliwościach życia z respektem dla ekologii. INSPIRUJĄCE OPOWIEŚCI Z EKOWIOSEK DOŚWIADCZENIA W OBSZARZE TECHNOLOGII I PRAKTYKI EKOLOGICZNEJ