Anna Jachnina

Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
SIEKIERA, MOTYKA
Siekiera, motyka, bimber, szklanka,
W nocy nalot, w dzień łapanka,
Siekiera, motyka, piłka, młot
Drałuj draniu wreszcie stąd
[…] - Anna Jachnina
Anna Jachnina z domu Grzelecka, pseudonim „Hanka”, „Hanna”, „XY”
(ur. w 1914 r. w Ciechocinku, zmarła w 1996 r. w Bydgoszczy); autorka m.in. najsłynniejszej piosenki
okupowanej Warszawy, pt. Siekiera, motyka; ponadto także Pamiętnika z oblężonej Warszawy (1942 r.)
oraz Anegdot i dowcipu wojennego (1943 r.).
Miejsce: Bydgoszcz
Anna Jachnina
Dzieciństwo i młodość
Anna Jachnina, z domu Grzelecka urodziła się 26 maja 1914 r. w Ciechocinku. Matka - Józefa
pochodziła ze słynnej rodziny Czaki, natomiast ojciec Leopold był ogrodnikiem w Państwowym
Zakładzie Zdrojowym. Kuzynką Pani Anny ze strony matki była Hanka Czaki – harcerka, sekretarka
Wydziału Informacji w Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK; aresztowana i stracona
wraz z rodzicami za działalność konspiracyjną w 1944 r. Pierwsze lata młodości Anna Jachnina spędziła
we Włocławku, gdzie uczyła się w Zakładzie Sióstr Służebniczek Urszulanek. Tu w 1933 r. zdała
pomyślnie egzamin dojrzałości. Dwa lata później poślubiła kpt. Juliana Jachnę, oficera z 36. Pułku
Piechoty Legii Akademickiej, stacjonującego w stolicy. Wkrótce na świat przyszła córeczka Państwa
Jachna, której z woli matki nadano imię Lala.
1
Województwo Kujawsko-Pomorskie
A n n aJ a c h n i n awr e d a k c j iP o l s k i e g oR a d i a
Anna Jachnina w redakcji Polskiego Radia
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Redaktor Anna Jachnina w czasie pracy nad audycją
W czasie wojny i okupacji
Wybuch II wojny światowej zastał Annę Jachninę samotnie walczącą o życie córeczki poważnie chorej
na serce (mąż wyjechał na front). W Pamiętniku z oblężenia Warszawy, pod datą 1 września 1939 r.
odnotowała: Nadzieje zawodzą – dziecko umiera. Coś ciężkiego zwala się na mnie […]. W okresie walki
o utrzymanie Warszawy, wraz z siostrą podjęła się służby Ojczyźnie jako sanitariuszka w Szpitalu
Okręgowym. Tu pomagała w organizacji Szpitala Czerwonego Krzyża. Po zbombardowaniu budynków
szpitala, ewakuacji i przeniesieniu czerwonokrzyskiej lecznicy do siedziby Uniwersytetu rozpoczęła
pracę w niedawno zorganizowanym tzw. I Zastępczym Szpitalu Okręgowym. Podobnie jak dziesiątki
warszawianek – sanitariuszek i lekarzy, narażając własne życie niosła pomoc medyczną skoszarowanym
tam ponad trzem tysiącom pacjentów: rannych obrońców Warszawy, ofiar niemieckich bombardowań
i ostrzałów artyleryjskich.
W konspiracji
Anna Jachnina, pseudonim „Hanka”, „Hanna”, była bliską współpracownicą Aleksandra Kamińskiego,
pseudonim „Kaźmierczak”, „Faktor”, „Fabrykant” – w latach 1941–1944 Szefa Oddziału VI (tzw. Biura
Informacji i Propagandy - BiP) Komendy Okręgu Warszawa Miasto ZWZ – Okręg Warszawa AK.
Kamiński był również redaktorem naczelnym „Biuletynu Informacyjnego”, wydawanego przez BiP
Komendy Głównej ZWZ–AK. Anna Jachnina rozpoczęła działalność konspiracyjną w strukturach
Polskiego Państwa Podziemnego pod koniec 1941 r., podejmując pracę na rzecz komórek Biura
utworzonych z inicjatywy A. Kamińskiego, określanych kryptonimami „Sztuka” oraz „KOPR”
(Komisja Propagandy). Do najważniejszych zadań „Hanki” należało wówczas redagowanie
i opracowywanie tekstów literackich opisujących rzeczywistość wojenną i okupacyjną, mających
podtrzymywać nadzieję oraz wolę walki i opór społeczny wobec nazistowskiego i sowieckiego
okupanta. Obok tekstów autorskich, takich jak słowa do piosenki Siekiera, motyka, redagowała
wspomnienia, opowiadania, odezwy i wiersze. Ponadto zajmowała się również redakcją różnorodnych
2
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Praca nad utrwaleniem utworu ludowego artysty amatora
Kopia okładki książki, której nie zdołała dokonczyć
Anna Jachnina pt. "Anegdota i dowcip wojenny"
utworów satyrycznych: wojennego humoru, anegdot i dowcipów, zarówno warszawskich, lwowskich,
jak i żydowskich, a także niemieckich (tych, które rozpowszechniali między sobą Niemcy w Rzeszy
i okupowanej Polsce). Po wojnie wspominała: Satyra w czasie wojny odegrała ogromną rolę. To była
broń, skuteczna broń polityczna. Niemcy stale byli w napięciu, dowcip podważał ich pewność siebie,
poczucie wyższości. To była po prostu dywersja, działalność patriotyczna, budująca poczucie
Narodowej wspólnoty, broniąca ogólnonarodowego morale. […] Warszawiacy <<przekuwali>> na
dowcip wszystkie posunięcia polityczne i frontowe (nie tylko Niemców), rejestrowali terrorystyczne
akcje okupanta wobec ludności cywilnej. Ulica reagowała jak najczulszy sejsmograf. Im większy ucisk i
terror, tym dosadniejsza i nie przebierająca w środkach satyra. To był bezpiecznik, mechanizm
samoobrony.
W trzecią rocznicę walk o obronę stolicy, Anna Jachnina wzięła udział w konkursie literackim na
Pamiętnik z Oblężonej Warszawy, ogłoszonym przez „Biuletyn Informacyjny” – organ prasowy Biura
Informacji i Propagandy Komendy Głównej AK. Barwny, napisany piękną polszczyzną tekst opatrzony
pseudonimem „XY” zajął pierwsze miejsce (ex quo), stając się ważnym świadectwem bohaterskiej
obrony stolicy, która – jak to ujęła autorka pamiętnika – padła, ale się nie poddała. Po dziś dzień
Pamiętnik… autorstwa A. Jachniny, podobnie jak wspomnienia innych uczestników konkursu,
pozostaje bezcennym źródłem wiedzy na temat życia codziennego mieszkańców oblężonej Warszawy.
3 listopada 1942 r. „Hanna” została aresztowana przez Gestapo, w mieszkaniu–lokalu kontaktowym AK
na ulicy Wilczej 54 w Warszawie, do którego przyszła wraz z ostatnimi poprawkami i ilustracjami do
książki Anegdota i dowcip wojenny, oddanej wcześniej do konspiracyjnej drukarni „KOPR-u”:
Na Wilczej był << kocioł>>. Zostałam aresztowana. Tak skończył się mój nadzór nad książką. Jej
wydawaniem i kolportażem zajęli się inni ludzie. Nie znam ich nazwisk, nie pamiętam już nawet kto robił
ilustrację.
3
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Auschwitz i Ravensbrück
Po brutalnym, trwającym kilka tygodni śledztwie na Pawiaku (niemieckim więzieniu śledczym
niemieckiej tajnej policji – Gestapo), Anna Jachnina została zesłana do Auschwitz – nazistowskiego
obozu zagłady położonego na Górnym Śląsku. Do tej „niemieckiej fabryki śmierci” – w której jak się
przyjmuje zginęło i zostało zamordowanych około 1,1 miliona osób, trafiła pod koniec listopada 1942 r.
Podobnie jak wcześniej w okupowanej Warszawie, tu również zajęła się dokumentowaniem życia
codziennego. W rzeczywistości obozowej gehenny swoje tajne zapiski układała w kronikę; podjęła się
także tworzenia poezji. Pisanie, za które groziła nawet kara śmierci pomagało przetrwać obozową
traumę nie tylko „Hance” ale i współwięźniarkom. Oryginał wspomnień zaginął. Autorka skrupulatnie
odtworzyła jednak rękopis i fragmenty poezji po wojnie: Dn. 27 XI 42 r. O świcie przyjeżdżamy do
Oświęcimia z Pawiaka w sumie 53 kobiet. Szaro. Pada deszcz ze śniegiem. Ślizgawica. okiem suną
konwojenci. Mężczyzn prowadzą osobno. Z dali widzimy świetlany, migotliwy wąż, to druty okalające
obóz. Co trzeci słup oświetlony lampą. Pejczem popędzają. Przekraczamy bramę – już w obozie.
Podobnie jak setki tysięcy więźniów Auschwitz, Anna Jachnina została oznaczona przez okupanta
numerem obozowym (25990) i stała się ofiarą nieludzkiego cierpienia: praca ponad siły, okrutne bicie,
głód i choroby. Szczęśliwie udało się jej przeżyć epidemię tyfusu, która zabiła ponad 15 tysięcy
więźniów. Głodowe racje żywnościowe wystarczały zaledwie do podtrzymania woli życia
i podstawowych czynności życiowych. W czasie pobytu w obozie Anna Jachnina trafiła do pracy na tzw.
rewirze, czyli w obozowym „szpitalu”. Opiekując się chorymi, najczęściej umierającymi więźniarkami,
starała się je ocalić przed tzw. selekcją do komory gazowej. Ukrywanie stanu zdrowia jednej
z więźniarek przed dokonującym obchodu nazistowskim lekarzem, przypłaciła niemal utratą własnego
życia. Została wówczas dotkliwie skatowana, w konsekwencji czego już do końca życia cierpiała na
nawracające bóle głowy, nie pozwalające na pełną aktywność życiową. W październiku 1944 r. Anna
Jachnina została przetransportowana do obozu koncentracyjnego w Ravensbruck na terenie Rzeszy,
okrytego złą sławą zbrodniczych eksperymentów medycznych przeprowadzanych na uwięzionych
kobietach.
Szwecja
W Ravensbrück spędziła pół roku. W kwietniu 1945 r., dzięki mediacji Czerwonego Krzyża, wyjechała
w grupie ok. 7,5 tys. kobiet do Szwecji (przez Danię). Przebywając w Skandynawii powróciła do
pisania. Jednocześnie dziękowała za okazane dobro – tak jak potrafiła najpiękniej – wierszem: Danio!
Ludzie kochani serdeczni mili; Serca ciepłem darzące. Biała magio mleka; Ludzie czarnoksięski tej
jedynej chwili; Kiedy heeftling numer zmieni się w człowieka. Podczas pobytu w Szwecji uczęszczała
chętnie na wykłady, których celem było przybliżanie ocalałym kobietom historii, kultury
i obyczajowości Skandynawii. Swoje spostrzeżenia utrwalała na piśmie, szczegółowo odnotowując
przede wszystkim to, co dotyczyło ludowej obrzędowości i szwedzkiej tradycji: Okres świąteczny
rozpoczyna się od święta św. Łucji 13 grudnia. Nie ma postu. W całym okresie przedświątecznym
zabawy, bale, dancigi. Jedyny dzień w którym nie wolno tańczyć – to pierwszy dzień Świąt.[…] Cztery
tygodnie przed Świętami ustawia się cztery świece w jednym kierunku, z tym, że w każdą niedzielę zapala
się następną świece. […] Domy zostają specjalnie ozdobione.[…].
Warto dodać, że z inicjatywy Anny Jachniny grupa Polek przygotowała dla swoich szwedzkich przyjaciół
i dobroczyńców świąteczne jasełka. O przedstawieniu, do którego nasze rodaczki same przygotowały
stroje i teksty, pisała lokalna prasa, chwaląc poziom artystyczny i zaangażowanie twórców.
4
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Dokument Czerwonego Krzyża zaświadczający o pbycie Anny Jachniny w obozach Auschwitz i Ravensbruck Ravensbruck
5
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
Okres bydgoski: 1947–1996
Do Polski powróciła w kwietniu 1947 r. osiedlając się w Gdańsku i podejmując pracę w Biurze
Odbudowy Portu. Wkrótce związała jednak swoje życie zawodowe z Rozgłośnią Polskiego Radia
w Bydgoszczy, gdzie przeniosła się z Wybrzeża na stałe. Zafascynowana kulturą i sztuką ludową Kujaw,
Pałuk, ziemi chełmińskiej oraz południowych Kaszub i Kociewia, zorganizowała od podstaw bydgoską
Rozgłośnią Regionalną. Na blisko ćwierć wieku pasją i powołaniem Anny Jachniny stało się ocalenie od
zapomnienia regionalnego folkloru i jego twórców. Jej audycje, dotyczące ginących obrzędów i sztuki
ludowej (np. Jak na Pałukach bywało, Noworoczne Porządki, Przywołówki, Wieś tańczy i śpiewa,
Śladami Kolberga, Śladami Etnografa, Ocalić od zapomnienia) emitowane częstokroć w paśmie
ogólnopolskim gromadziły przez odbiornikami tysiące odbiorców zafascynowanych zarówno
poruszaną tematyką jak i osobowością redaktor Jachniny. Owocem pracy w bydgoskiej Rozgłośni
Regionalnej jest ponad 300 audycji radiowych oraz ponad 800 taśm magnetofonowych, przekazanych
do Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Ponadto liczne wystawy, konkursy prezentacje dorobku
twórców oraz artykuły i rozprawy naukowe poświęcone kulturze i sztuce ludowej, dalej także śpiewniki
ludowe (np. Kujawski, Pałucki czy Kaszubski) wydane na podstawie przygotowanych przez Annę
Jachninę nagrań. Anna Jachnina zmarła 20 lipca 1996 r. Została pochowana na cmentarzu parafii św.
Wincentego a Paulo na bydgoskich Bielawkach. Była laureatką wielu nagród i odznaczeń. Między
innymi Krzyża Armii Krajowej oraz Nagrody Oskara Kolberga i Złotego Mikrofonu.
dr Katarzyna Maniewska
(IPN Bydgoszcz)
Bibliografia:
Anegdota i dowcip wojenny, przygotowali do druku Anna Jachnina, Marian Ruth-Buczkowski,
red. Tadeusz Hollender, (Warszawa): KOPR luty 1943 r.
Anna Jachnina, Oświęcim, mps. Siekiera, motyka [w:] „Posłuchajcie ludzie...” , Zeszyt 1,
(Warszawa): wyd. „KOPR-u”, luty 1943. Śmiechem zabijając wojnę – Rozmowa red. Marzeny
Woźniak z Anną Jachniną, „Czas” nr 3, 16 II 1975 r., s. 24.
„XY” (Anna Jachnina), Pamiętnik z oblężenia Warszawy, [w:] Pamiętniki z oblężenia Warszawy (
tytuł na okładce: Pamiętnik z Obrony Warszawy), wstęp i red. Halszka Buczyńska, (Warszawa):
KOPR, wrzesień 1942, s. 3–18.
6
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
List uwierzytelniający od prof. Aleksandra Kamińskiego, poświadczający działalność Anny Jachniny w r u c h u o p o r u
7
Województwo Kujawsko-Pomorskie
www.szklakipamieci.kujawsko-pomorskie.pl
Biografie
List ucznia
8