Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

R O C ZN . PZH , 2000, 51, N R 4, 345-351
JE R Z Y FALAND YSZ, K R Z YSZ TO F LIPKA, DOROTA DANISIEW ICZ,
A N E T A FRANKOWSKA, DOROTA APANASEW ICZ, BEATA ŻURAŃSKA
Z A W A R T O Ś Ć R T Ę C I W G R Z Y B A C H JA D A L N Y C H N A T E R E N IE G M IN
M ORĄG I ŁUKTA
M ER C U R Y CO N TENT O F ED IBLE M USHROOM S AT T H E A R E A O F M O RĄ G
AND ŁUKTA
Zakład Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański
80-952 Gdańsk, ul. Sobieskiego 19
Kierownik: prof. dr hab. J. Falandysz
E-mail: [email protected]
Metodą CV-AAS oznaczono rtęć w 7 gatunkach grzybów: pieprznik jadalny,
podgrzybek brunatny, koźlarz czerwony, koźlarz babka, borowik szlachetny, gąska
ziemista, twardzioszek przydrożny, zebranych na terenie gmin Morąg i Łukta
w woj. warmińsko-mazurskim w latach 1997-98. Przedstawiono dane
z dostępnego piśmiennictwa o zawartości rtęci w pieprzniku jadalnym i twardzioszku przydrożnym z niektórych stanowisk w Europie.
R tę ć je s t pierw iastk iem silnie toksycznym i łatw o ro zp rze strzen ian y m p o św iecie
d ro g ą atm o sfery czn ą. D la te g o też w ażne je st aby k o n tro lo w ać ilość rtęci w n o szo n ej do
śro d o w isk a przyro d n iczeg o ze ź ró d e ł p o c h o d z en ia a n tro p o g e n icz n eg o , p o zn a ć i k o n tro ­
low ać d rogi, którym i rtę ć i je j zw iązki p rz e d o sta ją się d o śro d o w isk a o ra z p o zn a ć
i m o n ito ro w a ć sta n sk ażen ia środow iska tym m e talem . W w ielu p rac ach w y kazano, że
d u żo g atu n k ó w grzybów wyższych cechuje zdo ln o ść n a g ro m a d z a n ia m etali, a n ie k tó re
g atu n k i silnie n a g ro m a d z a ją ta k że toksyczną rtęć. S to p ień sk ażen ia rtę c ią grzybów
zależy o d w ielu czynników , głów nie od g atu n k u grzyba o raz sto p n ia sk ażen ia su b stra tu ,
w k tó ry m ro z ra sta się grzybnia. N a przykład stę że n ie rtęci w g lebie z o k o lic h u ty rtęci
w m iejscow ości Id rija w byłej Jugosław ii w yniosło 6600 ng/g m asy suchej [1], a w
b o ro w ik u szlachetnym ze b ran y m w okolicy hu ty rtęci K ro m p ach y w C zech ach sięgało
32000 ng/g m asy suchej (d la re jo n u niesk ażo n eg o w ynosiło 2300 ng/g m asy su ch ej) [11,
12]. W P olsce, ta k ja k w w ielu innych k rajach eu ro p ejsk ich , g rzy b o b ran ie i spożyw anie
ja d aln y c h g atu n k ó w grzybów leśnych lub pochodzących z innych siedlisk m a d łu g ą
trad y cję i d o dzisiejszego d n ia je st b ard z o p o p u la rn e . G rzyby wyższe i ich zd o ln o ść do
b io k u m u lacji rtęci m o ż n a sp ró b o w ać w ykorzystać ja k o b io in d y k a to ry w sz ero k o ro z u ­
m ian ej p ro b le m a ty c e o ch ro n y środow iska.
* Finansowane przez Komitet Badań Naukowych (DS nr 8250-4-0092-9).
346
J. Falandysz i in.
Nr 4
W p racy p rze d staw io n o wyniki b a d a ń sto p n ia sk ażen ia rtę c ią sied m iu g atu n k ó w
grzybów jad aln y ch zeb ran y ch n a te re n ie gm in M o rąg i Ł u k ta w w ojew ództw ie w arm iń sk o -m azu rskim .
M A TERIAŁ I METODYKA
Grzyby: pieprznik jadalny Cantharellus cibarius Fr., koźlarz babka Leccinum scabrum (Buli.:
Fr) S. F. Gray, podgrzybek brunatny Xerocomus badius (Fr.) Ktihn.ex Gilb., borowik szlachetny
Boletus edulis Buli.: Fr., koźlarz czerwony Leccinum rufum (Schff.) Kreisel, gąska ziemista
Tricholoma terreum (Schff.: Fr.) Kummer i twardzioszek przydrożny Marasmius oreades (Bolt.:
Fr.) Fr., zebrano na terenie gmin Morąg i Łukta w latach 1997-98. Do badań przygotowano po
16 próbek zbiorczych grzybów (2-16 owocników w próbce) każdego gatunku. Owocniki oczy­
szczano z materiału roślinnego i piasku, a następnie suszono w tem peraturze 40°C do czasu
uzyskania stałej masy (około 24 godziny). Następnie próbki grzybów, oddzielnie trzony i kape­
lusze, poddawano mineralizacji ciśnieniowej. Mineralizację przeprowadzono w piecu mikrofalo­
wym (Automatic Microwave Digestion System; MLS 1200, Suprapur®, Merck). Podczas procesu
mineralizacji próbki roztwarzano w stężonym kwasie azotowym w bombach teflonowych. Rtęć
oznaczano techniką zimnych par bezpłomieniowej absorpcyjnej spektroskopii atomowej (CVAAS) w zautomatyzowanym analizatorze rtęci (Mercury M onitor 3200, Therm o Separation
Products, USA) [5].
WYNIKI I ICH O M Ó W IENIE
W yniki o zn aczeń rtęci w k ap elu szach i trzo n a ch zbad an y ch grzybów ze staw io n o
w ta b e li I, a d o stę p n e d a n e na te m a t zaw artości rtęci w p ie p rz n ik u ja d aln y m i tw ard zioszku p rzydrożnym z niek tó ry ch rejo n ó w E u ro p y w ta b eli II.
S p o śró d zbad an y ch sied m iu gatu n k ó w grzybów jad aln y ch z te re n u gm in M o rąg
i Ł u k ta zd e cydow anie silnie sk ażo n e rtę c ią są ow ocniki b o ro w ik a sz lac h etn e g o ( > 920
ng/g w trz o n a c h i > 1800 ng/g m asy suchej w k ap e lu sz ac h ), zn aczn ie m niej k o źlarza
czerw o n eg o , k o źlarza bab k i i tw ardzioszka p rzy d ro żn eg o (ś re d n io 3 5 0 -4 8 0 ng/g w trz o ­
n ach i 6 0 0 -7 3 0 ng/g w k ap e lu sz ac h ), a w b ard z o m ałym sto p n iu p ie p rz n ik a ja d a ln e g o
i gąski ziem istej ( < 150 ng/g) (ta b e la I).
B orow ik szlachetny je st g atu n k iem należącym d o tej gru p y m akrogrzybów , k tó re
n a g ro m a d z a ją rtę ć d o dużych stężeń w sw oich ow ocnik ach , zaró w n o gdy ro sn ą na
te re n a c h n ieskażonych ja k i skażonych tym m e talem [5, 7 -1 1 ]. O ile łatw o m o żn a
w ytłum aczyć w yjątkow o silne skażen ie rtę c ią ow ocników b o ro w ik a sz lac h etn e g o z e ­
b ranych w okolicy h u t rtęci czy m iedzi (do 63000 ng/g m .s.), o tyle zd u m iew a w y stę p o ­
w an ie teg o p ierw iastk a w b ard z o dużym stężen iu (d o 14000 ng/g m asy su ch ej) w
k ap elu szach okazów pochodzących z n iesk ażo n eg o tym m e ta le m te re n u Puszczy B o­
reck iej [6 ]. R ów nież borow ik usiatkow any (B oletus aestivalis) k u m u lu je d u że stę że n ia
rtęci w o w ocniku - na nieskażonych obszarach C zech w ykryw ano d o 8600 ng/g w k a ­
p elu szach [9, 10].
S kład m asy św ieżego ow ocnika m a krogrzyba to śre d n io w 90% w o d a, a p o z o sta łe
10% to su b stan cje n ie lo tn e w te m p e ra tu rz e > 40°C. U staw o d aw stw o w P olsce [20] nie
n o rm u je w artości do p u szczaln eg o stę że n ia rtęci o d rę b n ie dla grzybów - ta k u praw nych
ja k i ro sn ących dziko, a um ożliw ia zakw alifikow anie tych p ro d u k tó w d o innych g ru p
śro d k ó w spożywczych, dla których w yznaczono d o p u sz cz aln ą za w arto ść teg o m e talu .
G rzyby należy zaliczyć d o g ru p y II - p o zo stałe śro d k i spożyw cze i używki p rzy w o łan eg o
350
J. Falandysz i in.
Nr 4
d o k u m e n tu . W myśl o bow iązującego ustaw odaw stw a [20] d o p u sz cz aln e stę ż e n ie rtęci
(o g ó łem ) w n iek tó ry ch p ro d u k ta c h z grupy I I .8 (w arzyw a, ziem n iak i i p rze tw o ry w a ­
rzyw ne) w ynosi 0,02 m g/kg (czyli 20 ng/g), a z grupy 11.16 (in n e - silnie o d w o d n io n e )
w ynosi 0,03 m g/kg (czyli 30 ng/g).
W a rto ści ro zstę p u stę że ń rtęci ogó łem w k ap e lu sz ac h i trzo n a ch zb ad an y ch b o r o ­
w ików szlach etnych p o przeliczen iu na m asę m o k rą m ieszczą się w p rze d zia le o d p o ­
w ied n io , od 180 d o 710 i o d 92 do 370 ng/g. A nalo g iczn ie w p rzy p a d k u k o źlarza
czerw o n eg o , ko źlarza babki i tw ardzioszka p rzy d ro żn eg o śre d n ie stę że n ie rtęci w k a ­
p elu szach i trzo n a ch tych grzybów m ieściło się w p rze d zia le, o d p o w ied n io od 60 d o 73
ng/g i o d 35 d o 48 ng/g m asy m okrej. W y m ien ian e w artości stę że ń rtęci w grzybach
św ieżych są często zn aczn ie w iększe niż p rzew iduje to le ra n c ja d la teg o m e talu w w a ­
rzyw ach i innych ja d aln y c h p ro d u k ta c h roślinnych w kraju , a susze grzybów z kolei
za w ierają jeszcze w iększe stę że n ia tego m etalu.
Z danych zestaw ionych w tab eli II w ynika, że p ie p rz n ik ja d aln y z różnych rejo n ó w
E u ro p y zaw ierał rtę ć w stę że n iu do 220 ng/g m.s. (czyli d o —22 ng/g m .m .). N iem n iej
w y m ien io n eg o g a tu n k u nie m o ż n a zaliczyć do grzybów silnie n ag ro m a d za jąc y ch rtęć.
Z kolei tw ard zio szek przydrożny (ta b e la II) z różnych rejo n ó w E u ro p y za w ierał rtę ć
w stę że n iu d o 16000 ng/g m.s. (czyli d o —1600 ng/g m .m .). M o żn a go w ięc zaliczyć d o
gru p y grzybów , k tó re b io k u m u lu ją rtę ć w u m iarkow anym sto p n iu . Ś w ieże k ap e lu sz e
tw ard zio szk a p rzy d ro żn e g o (jad a ln a część ow ocnika) z reguły zaw ierają w ięcej rtęc i niż
30 ng/g, a okazy p o c h o d z ą c e z te re n ó w zanieczyszczonych zn aczn ie w ięcej niż 30 ng/g.
N a o b szarze gm in M o rąg i Ł u k ta b rak je st silnych punk to w y ch ź ró d e ł sk a że n ia
śro d o w isk a rtę c ią (należy on p o d tym w zględem d o te re n ó w n iesk ażo n y ch ), w ięc
o b ec n o ść teg o p ierw iastk a w b ad an y ch g a tu n k ac h grzybów m o że być sp o w o d o w an a
w pływ em atm o sfery o raz działaln o ścią człow ieka np.: tra n sp o rt, utylizacja o d p ad ó w ,
istniejący przem ysł.
J . F a l a n d y s z , K. L i p k a , D . D a n i s i e w i c z ,
D. A p a n a s e w i c z , B. Ż u r a ń s k a
A.
Frankowska,
M ERC U RY CO N TEN T O F ED IBLE M USHROOM S AT T H E A REA O F M O RĄ G
AND ŁUKTA
Summary
Mercury concentrations were determined in the caps and stalks of seven species of edible
mushrooms: Cantharellus cibarius, Xerocomus baclius, Leccinum rufum, Leccinum scabrtim,
Boletus edulis, Tricholoma terreum and Marasmius oreades, collected at the area of the communes
Morąg and Łukta in the County of O stróda in 1997-98. The method of mercury m easurem ent
was cold-vapour atomic absorption spectroscopy (CV-AAS) after wet digestion of the samples
with concentrated nitric acid under pressure in teflon vessels in microwave oven. T here were
a large variation of mercury content between examined mushrooms species. Boletus edulis
showed a highest mercury concentration, i.e. 3.000 ± 1.600 ng/g in the caps and 1.800 ± 900
ng/g dry m atter in the stalks. The lowest mercury concentration was detected in Cantharellus
cibarius and Tricholoma terreum.
Nr 4
Zawartość rtęci w grzybach
351
PIŚMIENNICTW O
1. Byrne A.R., Ravnik V., Kosta L.\ Trace element concentrations in higher fungi. Sci. Total
Environ. 1976, 6, 65-78.
2. Falandysz J., Bielawski L.\ Total mercury content of wild edible mushrooms of the Augu­
stowska Forest. Polish J. Environ. Stud. 2000, praca przesłana.
3. Falandysz J., Danisiewicz D., Gałecka К : Rtęć w grzybach i glebie spod grzybów z terenu
Gdańska i okolic. Bromat. Chem. Toksykol. 1995, 27, 155-159
4. Falandysz J., Kryszewski K : Rtęć w jadalnych gatunkach grzybów w rejonie Gubina. Bromat.
Chem. Toksykol. 1996, 29, 27-29.
5. Falandysz /., Kryszewski K .: Rtęć w grzybach i substracie spod grzybów z okolic Polanowie
w gminie Gubin, województwo zielonogórskie. Roczn. PZH 1996, 47, 377-388.
6. Falandysz J., Monkiewicz E .: Total Mercury concentrations of wild mushrooms of the Borecka
Forest and the adjacent area. Polish J. Food Neutr. Stud. 2000, praca przesłana.
7. Falandysz J., Swieczkowski A., Danisiewicz D.\ Zawartość rtęci w grzybach jadalnych na
terenie Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Bromat. Chem. Toksykol. 1999, 32, 201-205.
8. Kalać P., Svoboda L.\ Teżkć kovy jedlych houbah. Czech J. Food Sci. 1998, 16, 110-116.
9. Kalać P., Slapetova М.: Mercury contents in fruiting bodies of wild growing edible mus­
hrooms. Potrev. Vedy 1997, 15, 405-410.
10. Kalać P., Wittingerowd М., Staskova J., Simak М., Bastl /.: Obsah rtuti, olova a kadmia
v houbah. Ćs. Hyg. 1989, 34, 568-576.
11. Kalać P., Burda J., Staskova J.: Concentrations of lead, cadmium, mercury and copper in
mushrooms in the vicinity of lead smelter. Sci. Total Environ. 1991, 105, 109-119.
12. Kalać P., Niznamska М., Bevilaqua D., Staskova J.: Concentrations of mercury, copper,
cadmium and lead in fruiting bodies of edible mushrooms in the vicinity of a mercury smelter
and copper smelter. Sci. Total Environ. 1996, 177, 251-258.
13. Kojo M. R., Lodenius М.: Cadmium and mercury in macrofungi - mechanism of transport
and accumulation. Angew. Botanik 1989, 63, 279-292.
14. Kuusi Т., Laaksovirta K , Liukkonen-Lilja H., Lodenius М., Piepponen S.: Lead, cadmium
and mercury contents of fungi in the Helsinki area and in unpolluted control areas. Z.
Lebensm. Unters. Forsch. 1981, 173, 261-267.
15. Laaksovirta K , Lodenius М.: Mercury content of fungi in Helsinki. Ann. Bot. Fennici 1979,
16, 208-212.
16. Lodenius М., Kuusi t., Laaksovirta K , Liukkonen-Lilja H., Piepponen S.: Lead, cadmium and
mercury contents of fungi in Mikkeli, SE Finland. Ann. Bot. Fennici 1981, 18, 183-186.
17. Stijve Т., Roschnik R.: Mercury and methyl mercury content of different species of fungi.
Trav. Chim. Aliment. 1974, 65, 209-220.
18. Statkiewicz U., Gayny B.: Poziom zanieczyszczenia metalami niektórych grzybów jadalnych
dziko rosnących. Roczn. PZH 1994, 45, 27-35.
19. Zakład Chemii Środowiska i Ekotoksykologii, Uniwersytet Gdański, 1999 (dane niepubliko­
wane.
20. Zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie wykazu substancji dodatko­
wych dozwolonych i zanieczyszczeń technicznych w środkach spożywczych i używkach. M o­
nitor Polski, 1993, Nr 22 z 11 maja.
Otrzymano: 2000.02.02