Pełny tekst - Wydawnictwa NIZP-PZH

Nr 3
Ocena ¿ywienia m³odzie¿y na obozie
sportowym
ROCZN.
PZH 2005, 56 NR 3, 253–258
253
MARIA GACEK, MARIAN FIEDOR*
ILOŒCIOWA I JAKOŒCIOWA OCENA ZBIOROWEGO ¯YWIENIA
M£ODZIE¯Y W WIEKU 16-18 LAT NA WAKACYJNYM OBOZIE
SPORTOWYM
QUANTITATIVE AND QUALITATIVE EVALUATION OF GROUP NOURISHMENT
IN 16-18 AGED YOUTHS ON A SUMMER SPORTS CAMP
Zak³ad Higieny i Promocji Zdrowia
Akademia Wychowania Fizycznego
31–571 Kraków, al. Jana Paw³a II 78
Kierownik: dr hab. E. Mêdrela-Kuder
*Zak³ad Teorii i Metodyki Sportu
Akademia Wychowania Fizycznego
31-571 Kraków, al. Jana Paw³a II 78
Kierownik: dr M. Fiedor
Przedmiotem pracy jest iloœciowa i jakoœciowa ocena dekadowych jad³ospisów, realizowanych w ¿ywieniu nastoletniej m³odzie¿y na wakacyjnym obozie
rekreacyjno-sportowym. Oceniono tak¿e kszta³towanie siê wskaŸnika wzglêdnej
masy cia³a (BMI) u uczestników obozu (165 dziewcz¹t i 131 ch³opców). Planowane na wakacyjnym obozie jad³ospisy dekadowe nie zapewnia³y zbilansowania
poda¿y niektórych sk³adników od¿ywczych.
S³owa kluczowe: wskaŸnik wzglêdnej masy cia³a (BMI), wartoœæ od¿ywcza, ocena jad³ospisów dekadowych
Key words: Body Mass Index (BMI), nutritional value, evaluation of decade menus
WSTÊP
Optymalna poda¿ energii i sk³adników od¿ywczych, z uwzglêdnieniem wieku, p³ci, stanu zdrowia oraz poziomu aktywnoœci ruchowej, stanowi jeden ze wskaŸników racjonalnego ¿ywienia cz³owieka. Prawid³owa poda¿ sk³adników budulcowych, energetycznych i reguluj¹cych zapewnia harmonijny przebieg procesów metabolicznych i korzystnie wp³ywa
na ogólny stan zdrowia podmiotu [6]. Nasilone procesy katabolizmu wysi³kowego, a tak¿e
anabolizmu, zwi¹zanego z intensywnym rozwojem psychofizycznym powoduj¹, ¿e u dzieci
i m³odzie¿y uprawiaj¹cej sport racjonalne ¿ywienie nabiera szczególnego znaczenia [1].
Celem niniejszej pracy by³a próba iloœciowej i jakoœciowej oceny zbiorowego sposobu
¿ywienia nastoletniej m³odzie¿y na wakacyjnym obozie sportowym. Przedmiotem analizy
by³a tak¿e ocena stanu od¿ywienia m³odzie¿y poprzez okreœlenie wskaŸnika wzglêdnej masy
cia³a (BMI).
M. Gacek, M. Fiedor
254
Nr 3
MATERIA£ I METODYKA
Analizie poddano dekadowe jad³ospisy planowane na wakacyjnym obozie sportowym dla m³odzie¿y w wieku 16-18 lat w roku 2003 w Olsztynie. Analizê iloœciow¹ racji pokarmowych przeprowadzono w oparciu o tabele wartoœci od¿ywczych produktów i potraw [7], a uzyskane dane, po
uwzglêdnieniu redukcji (strat nieuniknionych i technologicznych), odniesiono do norm ¿ywieniowych na poziomie bezpiecznego spo¿ycia dla m³odzie¿y o umiarkowanej aktywnoœci fizycznej [13].
Analizê jakoœciow¹ wykonano z zastosowaniem punktowej metody oceny jad³ospisów wg Starzyñskiej [6]. Przedmiotem analizy by³o równie¿ kszta³towanie siê wartoœci wskaŸnika BMI w badanej
próbie 165 dziewcz¹t i 131 ch³opców. Analizê porównawcz¹ w tym zakresie pomiêdzy ch³opcami
i dziewczêtami wykonano z zastosowaniem testu frakcji U.
WYNIKI
W tabeli I przedstawiono dobow¹ poda¿ energii i podstawowych sk³adników od¿ywczych w przeciêtnej dziennej racji pokarmowej (CRP) jad³ospisów dekadowych. Z zestawionych danych wynika, i¿ wartoœæ kaloryczna dobowych racji pokarmowych (2605,7 kcal)
zawiera siê w granicach œrednich norm energetycznych dla m³odzie¿y w wieku 16-18 lat
o umiarkowanej aktywnoœci fizycznej. Zawartoœæ bia³ka (85,4 g) przekracza normy na poziomie bezpiecznego spo¿ycia, oscyluj¹c w zakresie wartoœci zalecanych. Przeciêtna dobowa poda¿ t³uszczu (88,5 g) zawiera siê w zakresie normy bezpiecznego spo¿ycia u dziewcz¹t, u ch³opców natomiast pozostaje doñ zbli¿ona. Z kolei zawartoœæ wêglowodanów
w CRP (366,9 g) jest niewystarczaj¹ca w odniesieniu do zaleceñ ¿ywieniowych dla ch³opców w tej grupie wieku (535-600 g). Rozk³ad udzia³u energii z poszczególnych sk³adników
od¿ywczych kszta³tuje siê jak: 13,1% z bia³ka, 30,6% z t³uszczów i 56,3% z wêglowodanów.
Ta b e l a I .
Przeciêtna zawartoœæ energii i podstawowych sk³adników od¿ywczych w dziennych
racjach pokarmowych jad³ospisów dekadowych
The average content of energy and essential nutritious components in daily rations of
food on decade menus
2SLVDQDSRGD ']LHZF] WDQRUP\
&KáRSF\QRUP\
(QHUJLD
%LDáNR
7áXV]F]H
: JORZRGDQ\
NFDO
J
J
J
±
±
±
±
±
±
±
±
Przeciêtn¹ zawartoœæ sk³adników reguluj¹cych w dziennych racjach pokarmowych dekadowych jad³ospisów przedstawiono w tabeli II. Poda¿ wapnia, ustalona na poziomie
636,9 mg stanowi zaledwie 57,9% normy na poziomie bezpiecznego spo¿ycia, zarówno
u dziewcz¹t jak i ch³opców. Podobnie, niedobory stwierdzono w zakresie poda¿y ¿elaza
i magnezu. Opisano jednoczeœnie ponadnormatywn¹ poda¿ fosforu (1186,3 g), która stanowi 148,3% bezpiecznej normy ¿ywieniowej. Uzyskane dla wapnia i fosforu wartoœci œwiadcz¹
o niekorzystnym stosunku iloœciowym pomiêdzy tymi sk³adnikami w analizowanych racjach pokarmowych. Stwierdzono równie¿ wysok¹, ponadnormatywn¹ poda¿ witamin roz-
Ocena ¿ywienia m³odzie¿y na obozie sportowym
Nr 3
Ta b e l a I I .
255
Przeciêtna zawartoœæ sk³adników reguluj¹cych w dziennych racjach pokarmowych jad³ospisów dekadowych
The average content of regulation elements in daily food rations on decade menus
:DS )RVIRU HOD]R 0DJQH $ ( %:LWDPLQ\
%
PJ PJ PJ ]PJ
PJ PJ PJ PJ
D QD D
LVS GR 2S
Z D
HL] W] ' F \P
URQ
\F SR áK
&
Ta b e l a I I I .
33 &
PJ PJ
Punktowa ocena dekadowych jad³ospisów w oparciu o metodê wg Starzyñskiej
Punctual evaluation of menus on the base of Starzynska’s method
/LF]EDSRVLáNyZ
%LDáNRSHáQRZDUW
0OHNROXEVHU\
:DU]\ZDOXERZRFH
6XURZHZDU]\ZD
OXERZRFH
3URGXNW\W\SX
SLHF]\ZRUD]RZH
NDV]HLWS
.DWHJRULH
PQLHM
ZHZV]\VWNLFKSRVLáNDFK
ZSRVLáNyZ
U]DG]LHM
FRG]LHQQLHZSRVLáNDFK
FRG]LHQQLHFRQDMPQLHMZSRVLáNX
U]DG]LHM
FRG]LHQQLHFRQDMPQLHMZSRVLáNDFK
FRG]LHQQLHFRQDMPQLHMZSRVLáNDFK
U]DG]LHM
FRG]LHQQLH
ZGQL
U]DG]LHM
FRG]LHQQLHFRQDMPQLHM]QLFK
ZGQLMHGHQ]QLFK
U]DG]LHM
/LF]ED
)UHNZHQFMD
M. Gacek, M. Fiedor
256
Nr 3
puszczalnych w t³uszczach, szczególnie witaminy A (895,0 mikrogramów ekwiwalentu retinolu). Jako niedoborow¹ opisano natomiast zawartoœæ witamin z grupy B (œrednio oko³o
3/4 norm) oraz kwasu askorbinowego (83,3% poziomu bezpiecznego spo¿ycia).
Tabela III przedstawia dane w zakresie liczby posi³ków i frekwencji poszczególnych
grup produktów spo¿ywczych w analizowanych jad³ospisach dekadowych, zestawione wed³ug skali Starzyñskiej. Pozytywnie oceniæ nale¿y wystêpowanie bia³ka o wysokiej wartoœci biologicznej we wszystkich posi³kach oraz codzienne uwzglêdnianie surowych owoców
lub warzyw. Podstawowym b³êdem w planowanych jad³ospisach jest niski udzia³ produktów wysokob³onnikowych, w tym gruboziarnistych produktów zbo¿owych. Œrednia ³¹czna
liczba punktów, przyporz¹dkowana badanym racjom pokarmowym (21) pozwala na dostateczn¹ zaledwie ocenê analizowanych jad³ospisów dekadowych.
Rozk³ad wartoœci wskaŸnika BMI wœród m³odzie¿y przedstawiono w tabeli IV. Zestawione dane liczbowe wskazuj¹, i¿ wiêkszoœæ badanych (78,1% dziewcz¹t i 85,3% ch³opców) charakteryzuje siê normowag¹; problem niedowagi znamiennie statystycznie czêœciej
dotyczy dziewcz¹t ni¿ ch³opców (16,4% vs. 4,9%, p<0,001).
Ta b e l a I V. Rozk³ad wartoœci wskaŸnika BMI wœród m³odzie¿y
Distribution of BMI rate among the youths
=DNUHV
±
±
']LHZF] WD
&KáRSF\
Ró¿nice pomiêdzy dziewczêtami i ch³opcami statystycznie istotne przy: ***p<0,001
DYSKUSJA
Uzyskane dane pozwalaj¹ stwierdziæ, i¿ planowane w czasie obozu rekreacyjno-sportowego racje pokarmowe charakteryzuj¹ siê prawid³ow¹ przeciêtn¹ wartoœci¹ energetyczn¹,
oraz zbli¿onym do zalecanego udzia³em poszczególnych sk³adników w ogólnej dobowej
kalorycznoœci, przy czym opisano doln¹ jej granicê dla wêglowodanów (56,3%) przy nieznacznie przekroczonej dla t³uszczów (30,6%). Opisano równie¿ relatywnie wysok¹ poda¿
bia³ka, przekraczaj¹c¹ wartoœci norm na poziomie bezpiecznego spo¿ycia. Badania wykaza³y ponadto w dekadowych jad³ospisach niewystarczaj¹c¹ zawartoœæ niektórych pierwiastków mineralnych (wapnia, ¿elaza i magnezu), zak³ócony stosunek iloœciowy wapnia i magnezu do fosforu oraz niedobory witamin z grupy B a tak¿e kwasu askorbinowego.
Iloœciowa ocena indywidualnego sposobu ¿ywienia m³odzie¿y wykonana przez innych
autorów tak¿e wykaza³a istnienie licznych nieprawid³owoœci w omawianym zakresie. Badania Chwojnowskiej i wsp. [2] wœród nastoletniej m³odzie¿y w Warszawie dowiod³y niskiego pobrania wapnia i niektórych witamin z grupy B; na istotnie ni¿sz¹ ni¿ zalecana
poda¿ wapnia w racjach pokarmowych ogólnopolskiej populacji dzieci i m³odzie¿y zwrócili równie¿ uwagê O³tarzewski i wsp. [10], Czeczelewski i wsp. [3] oraz Stopnicka i Szamrej
[11]. Iloœciowe b³êdy dietetyczne, polegaj¹ce na niedoborach wapnia, ¿elaza i witamin
Nr 3
Ocena ¿ywienia m³odzie¿y na obozie sportowym
257
z grupy B, a nadmiarze fosforu wykazano równie¿ w œrodowisku m³odzie¿y szkó³ wy¿szych
[4, 9, 12]. Tak¿e w badaniach iloœciowych zbiorowego ¿ywienia w jednostce wojskowej
wykazano, ¿e planowane racje pokarmowe cechowa³y siê niedoborami w zakresie zawartoœci ¿elaza, wapnia i witaminy A, oraz niskim stopniem racjonalnoœci i prawid³owoœci zestawienia pod wzglêdem udzia³u okreœlonych grup produktów spo¿ywczych, co nasuwa wniosek o potrzebie edukacji ¿ywieniowej personelu odpowiedzialnego za realizacjê ¿ywienia
w wojsku [8]. Taka sama uwaga by³aby w pe³ni uzasadniona w odniesieniu do personelu
obs³uguj¹cego omawiany obóz rekreacyjno-sportowy.
Podstawowym b³êdem stwierdzonym w analizie punktowej planowanych dekadowych
jad³ospisów jest niski udzia³ w nich produktów wysokoresztkowych. Podobn¹ dostateczn¹
ocenê uzyskano w badaniach racji pokarmowych studentów AWF w Krakowie [5]. W celu
racjonalizacji planowanych jad³ospisów dekadowych nale¿a³oby uwzglêdniæ pewne modyfikacje, zwi¹zane w szczególnoœci z ograniczeniem poda¿y t³uszczów zwierzêcych, zwiêkszeniem udzia³u produktów zbo¿owych pe³noziarnistych oraz owoców i warzyw w postaci
surowej, a tak¿e ze wzrostem spo¿ycia produktów mlecznych o obni¿onej zawartoœci t³uszczu, stanowi¹cych Ÿród³o dobrze przyswajalnego wapnia.
Uzyskane wyniki jednoznacznie wskazuj¹ na potrzebê zwiêkszonej troski organizatorów obozów sportowo-rekreacyjnych w zakresie starannego planowania wy¿ywienia m³odzie¿y, z uwzglêdnieniem podstawowych zaleceñ racjonalnego ¿ywienia w warunkach zwiêkszonego wysi³ku fizycznego.
WNIOSKI
1. Planowane na wakacyjnym obozie rekreacyjno-sportowym dla m³odzie¿y jad³ospisy
dekadowe nie zapewnia³y zbilansowania poda¿y niektórych sk³adników od¿ywczych.
2. Nieprawid³owoœci iloœciowe zosta³y potwierdzone tak¿e w analizie jakoœciowej; punktowa ocena analizowanych jad³ospisów pozwoli³a na dostateczn¹ ich ocenê.
3. Uzyskane dane wskazuj¹ na potrzebê wiêkszej troski organizatorów w zakresie doboru personelu odpowiedzialnego za ¿ywienie m³odzie¿y na wakacyjnych obozach sportowych.
M. Gacek, M. Fiedor
QUANTITATIVE AND QUALITATIVE EVALUATION OF GROUP NOURISHMENT
IN 16-18 AGED YOUTHS ON A SUMMER SPORTS CAMP
Summary
The purpose of this work was an attempt to evaluate the way of group nourishment among the
teenage youths on a summer sports camp with respect to quantity and quality of food. The distribution of BMI rate among 165 girls and 131 boys – the participants of the camp was also estimated.
The research showed that the analyzed decade menus were typically correct considering the average
energetic value, they contained the overstandard amounts of protein and phosphorus, insufficiency
of calcium, iron, magnesium and group B and C vitamins as well. At qualitative evaluation the
analyzed menus received 21 points according to Starzynska’s scale (satisfactory grade).
258
M. Gacek, M. Fiedor
Nr 3
PIŒMIENNICTWO
1. Celejowa I.: Kluczowe problemy w ¿ywieniu sportowców. ¯yw. Cz³ow. Metabol. 2003, XXX,
1/2, 302-308.
2. Chwojnowska Z., Charzewska J., Chabros E., Rogalska-NieŸwiedŸ M., Wajszczyk B.: Sposób
¿ywienia i stan od¿ywienia warszawskiej m³odzie¿y w wieku pokwitania. ¯yw. Cz³ow. Metabol.
2002, XXIX, Suplement, 123-127.
3. Czeczelewski J., Huk-Wieliczuk E., Michalska A., Raczyñska B., Raczyñski G.: Ocena sposobu
¿ywienia dzieci ze œrodowiska wiejskiego i miejskiego z terenu po³udniowego Podlasia. ¯yw.
Cz³ow. Metabol. 2001, XXVIII, Suplement, 537-543.
4. Gacek M.: Zawartoœæ podstawowych sk³adników od¿ywczych w ca³odziennych racjach pokarmowych studentów AWF w Krakowie. ¯yw. Cz³ow. Metabol. 2002, XXIX, Suplement, 170174.
5. Gacek M.: Punktowa ocena sposobu ¿ywienia siê m³odzie¿y studiuj¹cej w AWF w Krakowie.
¯yw. Cz³ow. Metabol. 2003, XXX, 1/2, 324-327.
6. Gawêcki J., Hryniewiecki L.(red.): ¯ywienie cz³owieka. Podstawy nauki o ¿ywieniu. PWN, Warszawa 2000.
7. Kunachowicz H., Nadolna I., Iwanow K., Przygoda B.: Tabele wartoœci od¿ywczych produktów
i typowych potraw. PZWL, Warszawa 1997.
8. Litwa W., Hamu³ka J., Gronowska-Senger A.: Ocena ¿ywienia w wybranej jednostce wojskowej.
¯yw. Cz³ow. Metabol. 2001, XXVIII, Suplement, 532-536.
9. Olêdzka R., Koz³owska B., Wiœniewska J., Moczyd³owska I., NiedŸwiedzka M., Jeliñska M.: Ocena poziomu spo¿ycia wapnia, fosforu i magnezu w ca³odziennych racjach pokarmowych studentów. ¯yw. Cz³ow. Metabol. 2003, XXX, 1/2, 40-45.
10. O³tarzewski M., Szponar L., Rychlik E.: Spo¿ycie wapnia wœród dzieci i m³odzie¿y w Polsce.
¯yw. Cz³ow. Metabol. 2003, XXX, 1/2, 278-284.
11. Stopnicka B., Szamrej I.: Ocena jakoœci indywidualnego ¿ywienia dzieci i m³odzie¿y szkó³ ponadpodstawowych i m³odzie¿y akademickiej województwa podlaskiego na przestrzeni lat 19962000. ¯yw. Cz³ow. Metabol. 2001, XXVIII, Suplement, 562-566.
12. Wawrzyniak A., Hamu³ka J.: Iloœciowa ocena sposobu ¿ywienia studentek SGGW w Warszawie.
¯yw. Cz³ow. Metabol. 2002, XXIX, Suplement, 165-169.
13. Ziemlañski Œ., Bu³hak-Jachymczyk B., Budzyñska-Topolowska J., Panczenko-Kresowska B.,
Wartanowicz M.: Normy ¿ywienia dla ludnoœci w Polsce. ¯yw. Cz³ow. Metabol. 1994, 4, 303338.
Otrzymano: 2005.04.05