Opinia dotycząca Programu Wieloletniego „Europejska Stolica

Instytut Kulturoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski
Szewska 49-55
50-137 Wrocław
Opinia dotycząca
Programu Wieloletniego „Europejska Stolica kultury
2016”
składana w ramach konsultacji ogłoszonych przez MKiDN w dniu 2.06.2014 r.
O konsultacjach
Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego KiDN ogłosiło konsultacje Programu wieloletniego
Europejska Stolica Kultury 2016.
Niestety procedurze konsultacyjnej został przedłożony gotowy i zarazem niepełny projekt. W efekcie
zabierający głos mimowolnie kierunkowani są na krytykowanie i eksponowanie opinii negatywnych.
Konsultacje w takim kształcie posiadają komplet mankamentów, na jakie zwrócił uwagę raport z 2007 r
Jakość konsultacji społecznych w Polsce:
1.zbyt późne włączanie społeczeństwa w proces konsultacji, co uniemożliwia rzeczywisty wpływ na kształt
przedsięwzięcia (czasem na etapie gotowego projektu, sic!),
2.ograniczone informacje na temat przedsięwzięcia i jego oddziaływań, co uniemożliwia formułowanie
merytorycznych uwag,
3.blokowanie informacji,
4.fasadowość konsultacji (organizowanie spotkania o charakterze informacyjnym, a nie konsultacyjnym),
5.nieuwzględnianie głosów społeczeństwa przy podejmowaniu decyzji oraz brak informacji zwrotnej na temat
sposobu wykorzystania zgłoszonych uwag lub przyczyn ich odrzucenia,
6.stosowanie konsultacji w minimalnym zakresie (nic ponad wymagania usankcjonowane prawem, choć
pomogłoby to zwiększyć efektywność procesu)1.
1.Zbyt późne konsultacje. Konsultacji poddany został gotowy projekt, a to sprawia, że nie ma już
możliwości wpływania na jego koncepcję i kształt. Uważamy, że konsultacje powinny rozpocząć się
znacznie wcześniej i uwzględnić alternatywne wizje przedsięwzięcia i warianty jego realizacji.
2.Ograniczone informacje. Poddany konsultacji opis projektu ma charakter wycinkowy. Dotyczy
wyłącznie projektów, które mają być dofinansowane z budżetu centralnego. Nie uwzględnia całości
przedsięwzięcia, którego koszt ma być czterokrotnie wyższy (ok. 800 mln zł).
3.Blokowanie informacji. Aktualne informacje o całym przedsięwzięciu nie są dostępne w formie
całościowego dokumentu.
1
Jakość konsultacji społecznych w Polsce. Krajowa praktyka a uwarunkowania prawne, Marta Wiśniewska (red.),
WWF Polska, 2007, s. 88.
4.Fasadowość konsultacji. Organizowane wcześniej spotkania jednostronnie informowały publiczność
o zamierzeniach organizatorów. Formuła spotkań nie dopuszczała rozważania alternatywnych propozycji.
5.Minimalny zakres konsultacji. Konsultowanie gotowego projektu oznacza spełnienie ustawowego
minimum dla tego rodzaju dokumentów. Ale jednocześnie oznacza zmarnowanie szans na budowanie
konsensu przy wydatkowaniu olbrzymich publicznych środków. Stracono znakomitą okazję na stworzenie
dobrej praktyki partycypacji środowisk kulturalnych w zarządzaniu publicznym dobrem.
6.Odniesienie się do zgłoszonych uwag. Bardzo liczymy na informację zwrotną – merytoryczne
odniesienie się do naszych uwag. Wskazanie które z nich będą uwzględnione, a które nie i dlaczego.
Rekomendacje
•Proponujemy przyznanie organizatorowi ESK 2016 celowego wsparcia w proponowanej kwocie,
jednak bez rozdziału jej na poszczególne zadania programowe, tak by można było całość
przedsięwzięcia poddać konsultacji i dokonać rozdziału środków po i w oparciu o zgłoszone opinie.
•Postulujemy ujawnienie całego projektu ESK 2016 i poddanie go pod publiczną debatę. Co
oznacza rozważanie alternatywnych rozwiązań, w tym i zgłaszanych przez zainteresowane środowiska,
organizacje, instytucje.
•Oczekujemy, że w przyszłości kolejne konsultacje będą przeprowadzane tak, by budowały
zaangażowanie społeczne i przyczyniały się do rozwoju zasobów kulturowych.
Terminologia
W dokumencie nie ma definicji podstawowych dla programu terminów. W efekcie tak kluczowe
kategorie jak kultura, uczestnictwo w kulturze, animacja kultury i wiele innych są używane w prostych i
potocznych znaczeniach. Terminologiczna prostota jest na ogół zaletą. Ale używanie w dokumentach
programowych potocznego języka, najczęściej rodzi kłopoty i problemy. Tak jest niestety i tym razem.
Posługiwanie się potocznymi pojęciami prowadzi między innymi do alienacji kultury, poczucia kulturowego
wykluczenia oraz deprecjacji animacji.
Kultura – w poddanym konsultacjom dokumencie – jest identyfikowana ze sztuką. Jest to niekorzystne
zarówno dla kultury, jak i dla sztuki.
W dodatku w przypadku sztuki położono nacisk na jej formy zinstytucjonalizowane i popularne.
Marginalizacji ulegają pozaformalna i nieformalna aktywność artystyczna i strategie jej wspierania.
Uczestnictwo w kulturze -- według autorów programu ESK 2016 – polega na kupieniu biletu,
konsumpcji wydarzenia, a po jego zakończeniu spokojnym oddaleniu się do domu. Konsument jest bierny,
niczego nie kreuje, jest tym samym wykluczony z elitarnego kręgu twórczości. Ci, którzy nie zechcą kupić
biletu dostępują podwójnego wykluczenia. Nie tylko uznawani są za biernych, ale i niekompetentnych.
Animacja – tytuł jednego z zadań – WOLONTARIAT 2016 – Animatorzy kultury2 – wskazuje na to, że
animację autorzy projektu traktują jako działalność wolontaryjną. Stanowi to pomieszanie porządków.
Każdego typu działalność może być uprawiana nieodpłatnie. Tu jednak animacja jest wyłącznie
wolontaryjna, co ją deprecjonuje, a profesjonalnych animatorów kultury wyłącza poza nawias całego
projektu.
Paradoksalnie redukuje też status twórcy do rzemieślnika wytwarzającego przedmioty sztuki,
2
Załącznik, s.62.
2
odmawiając mu prawa lub możliwości animowania adresatów jego twórczości.
Rekomendacje
Domagamy się przyjęcia definicji kultury otwartej na ludzi i ich aktywność. Istnieje wiele takich
możliwości. My proponujemy definicję Stefana Bednarka: Kultura jest opartym na wartościach systemem
wzorów życia ludzi3. Nie alienuje ona kultury jako aktywności wyłączonej z życia społeczności, bo dotyczy
wzorów życia ludzi i wartości jakimi się kierują.
Uczestnictwo w kulturze. Zgodnie z zaproponowaną definicją kultury uważamy, że akt uczestnictwa
powinien być pojmowany jako forma uspołeczniania, czyli proces włączania jednostek i zbiorowości w życie
społeczności, w ramach którego ważny jest element współodpowiedzialności, moment komunikacji
społecznej i efekt w postaci nowych relacji – rekonfiguracji dotychczasowych pojęć i wartości. W tym ujęciu
instytucja kultury nie upowszechnia wybranych dóbr kultury, stylów kulturalności, ale ustanawia przestrzeń
do różnorodnych działań społecznych w obszarze kultury. W tym sensie animacja i edukacja kulturalna
powinna skupiać się na „przekładzie” kultur (zakorzenienie/kultura popularna/dziedzictwo kultury) i
ćwiczeniu kompetencji społecznych oraz kulturowych. Dla działań tych punktem wyjścia powinna być
lokalna aktywność – wszystko to, co dzieje się na zewnątrz instytucji, szczególnie te sprawy, wokół których
ogniskuje się energia społeczna (zła i dobra)4.
Również inne, naszym zdaniem, niż przyjęte w opiniowanym Dokumencie, powinno być pojmowanie
animacji oraz animacyjnej roli instytucji kultury. Marek Krajewski ujmuje to w następujący sposób:
punktem wyjścia dla dialogu pomiędzy instytucją kultury a odbiorcami jest, po pierwsze, nie tyle
zaproponowanie widzowi możliwości wysłuchania czyjegoś monologu, ile potraktowanie go poważnie, jako
osoby, która jest twórcza, która może coś wnieść do sposobu działania instytucji. Oznacza to konieczność
ustanowienia pomiędzy instytucją a publicznością symetrycznej relacji, w której obie strony coś od siebie
dają, żadna nie dominuje, a obie się wzbogacają5.
Diagnoza
Osobny rozdział Dokumentu zatytułowany jest „Diagnoza”. Z zawartego tam tekstu nie wynika jednak,
by diagnoza na użytek projektu była do tej pory przeprowadzona.
Rozdział zawiera:
A)
•Informacje (np. Prestiżowy tytuł Europejskiej Stolicy Kultury przyznawany jest przez Radę Unii
Europejskiej. – s.6),
•Tezy obiegowe (np.: „tradycyjne wzorce kulturowe podlegają dynamicznym przemianom wskutek
globalizacji” – s.7).
•Stwierdzenia mitologiczne (lwowskie pochodzenie powojennych mieszkańców, wielokulturowość
współczesnego Wrocławia)
•Wypowiedzi ideologiczne (np.: Wrocław, dzieląc tytuł ESK w 2016 z San Sebastián, staje się
pomostem między Wschodem a Zachodem – s.6).
3
4
5
Stefan Bednarek, Kultura na przełomie tysiącleci, "Dolny Śląsk" nr 9 (2001).
Piotr Knaś, Uczestnictwo w kulturze jako proces uspołecznienia, w: Z małopolskich obserwatoriów kultury, s.24.
Marek Krajewski, Instytucje kultury a uczestnicy kultury. Nowe relacje, w: Strategie dla kultury. Kultura dla
rozwoju, Martyna Śliwa, Kraków 2011.
3
•Wizje (np.: Program ESK Wrocław 2016 zaprojektowany został jako przestrzeń, w której będzie się
rozmawiać o przemianach kultur europejskich: zarówno minionych, jak i tych, które nas czekają. – s.8)
B)
Statystyki dotyczące:
•wydatków na udział w wydarzeniach artystycznych per capita,
•liczby instytucji artystycznych i muzeów we Wrocławiu i regionie,
•uczestnictwa mieszkańców w imprezach masowych,
•turystów odwiedzających miasto i region.
Rekomendacje
Postulujemy przeprowadzenie diagnozy dotyczącej aktywności kulturalnej mieszkańców w taki
sposób, by jej rezultaty mogły być bezpośrednio wykorzystane w projektach aktywizacyjnych.
Kryteria oceny przedsięwzięcia
Wybrano jeden cel i związane z nim kryterium statystyczne – ilość uczestników wydarzeń. Jest to
zaskakujące tym bardziej, że chodzi tu przecież o kulturę. Dla osiągnięcia jak najwyższego wskaźnika silnie
promowane i dofinansowywane są imprezy masowe. Są to imprezy, które mogą odbyć się gdziekolwiek. Nie
ukazują specyfiki miasta i regionu.
Rekomendacje
Wnosimy o wdrożenie procesu ewaluacyjnego jako integralnego elementu ESK 2016. Proces taki
powinien zostać uruchomiony już w tym roku i towarzyszyć przygotowaniom, a następnie realizacji
przedsięwzięcia. Musi posiadać solidną metodologię wypracowaną wspólnie ze środowiskami
akademickimi i kulturalnymi i uwzględniającą oddziaływanie EKS 2016 na kulturę i jakość życia
mieszkańców, na wizerunek regionu i rozpoznawalność jego kultury.
Jawność wypracowanych w ten sposób kryteriów, wprowadzenie ich do publicznego obiegu,
stworzenie możliwości ich dyskutowania, będzie miało znakomite efekty dla jakości życia kulturalnego
miasta i regionu, wykraczające daleko poza horyzont 2016 roku. Będzie stanowiło konkretny i
długofalowy wkład w rozwój życia kulturalnego miasta.
Budżet
Budżet jest ogólnikowy i pozbawiony analizy. W przypadku każdego przedsięwzięcia są tylko trzy
pozycje: koszty administracyjne, techniczne i honoraria. Nie ma podziału wydatków na poszczególne grupy
projektów zarówno w zakresie dotyczącym centralnej dotacji, jak i całego programu.
Rekomendacje
Domagamy się przedstawienia całego i bardziej szczegółowego budżetu projektu.
Dokonania wyliczeń dotyczących udziału środków wydatkowanych na poszczególne grupy
projektów, w tym na:
– wydarzenia / wydarzenia cykliczne / przedsięwzięcia długofalowe
– gotowe projekty importowane / projekty realizowane na miejscu, ale ich koszt w większości
pokrwa udział zagranicznych gości / projekty lokalne
– koszty projektów realizowanych we Wrocławiu / we Wrocławiu i w Regionie / w Regionie
4
– środki przeznaczone na projekty instytucji artystycznych / innych instytucji i organizacji /
oddolne projekty społeczne
– środki przeznaczone na promowanie kultury obcej / polskiej / lokalnej
Postulujemy sporządzenie kilku wariantów budżetu uwzględniających przeprowadzenie analiz,
debat, konsultacji dotyczących skuteczności osiągania celów projektu .
Promocja polskiej kultury
Bardziej promowana jest kultura baskijska i inne kultury egzotyczne niż polska. Nieobecne są rodzime
kultury etniczne i subkultury. Słabe jest zainteresowanie promocją kultury polskiej (i dolnośląskiej) w San
Sebastian (bliźniaczej Stolicy Kultury w roku 2016).
Rekomendacje
Domagamy się, by wydarzeniom promującym folklor baskijski, kulturę hiszpańską i inne
egzotyczne kultury powinny towarzyszyć analogiczne i na podobnym poziomie finansowane działania
nastawione na promowanie polskiej kultury.
Przedsięwzięcie w szerszym zakresie (i przy zaangażowaniu większych środków) powinno
wspierać rodzime i lokalnej środowiska.
Wspieranie małych i średnich przedsięwzięć kulturalnych
Program Europejska Stolica Kultury 2016 kładzie nacisk na drogie wydarzenia organizowane przez
duże instytucje. Tymczasem dotychczasowe doświadczenia Europejskich Stolic Kultury wskazują, że
najwięcej przedsięwzięć wprowadzających oryginalne metody i innowacje kreowanych jest przez wolnych
strzelców i małe zespoły, firmy, organizacje. I to zarówno te, które same tworzą wydarzenia, jak i te, które
organizują warunki dla aktywności kulturalnej mieszkańców 6. Zwraca się jednocześnie uwagę na to, że
aktywność małych, kreatywnych podmiotów najbardziej narażona jest na syndrom wypalenia po
zakończeniu świętowania ESK, gdy opada zainteresowanie kulturą i kończą się nadzwyczajne fundusze
zgromadzone jednorazowo na rok obchodów7.
Z kolei najwięcej korzyści w dłuższej perspektywie uzyskiwały średnie organizacje i instytucje, gdy
stworzono im szansą nawiązania kontaktów, budowania sieci i wymiany doświadczeń. Owocowało to ich
profesjonalizacją. Wpływ mega wydarzenia, jakim było organizowanie ESK, na duże instytucje pozostawał
niewielki8.
Rekomendacje
Postulujemy utworzenie zespołu z budżetem 4 mln rocznie w latach 2015-2017 na konkursy
wspierające małe i średnie przedsięwzięcia kulturalne. Zespół taki również powinien być wyłoniony na
6
7
8
Nils Asle Bergsgard, Anders Vassenden, The legacy of Stavanger as Capital of Culture in Europe 2008: Innovation,
reproduction or exhaustion?, IRIS, Stavanger 2010, s.15.
Warto przy tej okazji zwrócić uwagę na analogię z biznesem – rozpoznajemy duże firmy i globalne korporacja, a
dochów narodowy wytwarzany jest w lwiej części przez małe i średnie firmy.
Tamże.
Tamże, s. 15-16.
5
drodze konkursu gotowych koncepcji działania.
Postulujemy powołanie międzysektorowego zespołu, który pracowałby nad nowymi formami
finansowania małych i średnich przedsięwzięć kulturalnych i społecznych po roku 2016. Chodzi tu o
zaadoptowanie sprawdzonych już w kraju i poza nim rozwiązań. Tak by wsparcie finansowe w
mniejszym stopniu zależne było od środków publicznych, a bardziej angażowało podmioty biznesowe i
społecznościowe.
Oddziaływanie horyzontalne
Brak jest analizy wpływu horyzontalnego przedsięwzięcia (to jest jego efektów społecznych).
Rekomendacje
Proponujemy ocenę przedsięwzięć kulturalnych również pod kątem:
– promocji kultur mniejszości etnicznych i kulturowych;
– podniesienia jakości życia mieszkańców;
– ograniczenia wykluczenia społecznego;
– budowy kapitału społecznego;
– rozwoju partycypacji;
– ochrony przestrzeni publicznej przed jej prywatyzacją;
– renaturyzacji przestrzeni miejskich.
Zarządzanie
Brak jest analizy zarządzania projektem. Na przykład na ile uzasadnione jest kierowanie projektem
przez kuratorów odpowiedzialnych za poszczególne dziedziny sztuki. Kuratorami są osoby o wybitnym
dorobku i kompetencjach. Jednak mając na uwadze złożoność materii pozostają obszary, które wymagają
również innych specjalistów.
Rekomendacje
Postulujemy:
– wprowadzenie do zespołu kuratorów menedżerów kultury;
– utworzenie zespołu aktywizacji środowisk lokalnych i wspierania małych i średnich
przedsięwzięć – zespół taki powinien być wyłoniony na drodze konkursu projektów;
– utworzenie (wyłonionego na drodze konkursu projektów) do wspierania aktywności kulturalnej
na Dolnym Śląsku .
Opracowanie:
dr Jacek Schindler
Instytut Kulturoznawstwa
Uniwersytet Wrocławski
501 571 999
[email protected]
6