Pdf version

HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
Udział lekarzy polskich w badaniach nad etiologią
i patogenezą nowotworów na przełomie XIX i XX
wieku
The participation of Polish physicians in research on the etiology and pathogenesis
of malignancies at the turn of 20th century
Jerzy Supady
Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji, Uniwersytet Medyczny, Łódź
Streszczenie: Na przełomie XIX i XX wieku istniały dwie grupy teorii na temat genezy nowotworów: teoria
miejscowego pochodzenia i teoria pasożytnicza. Uczeni polscy, między innymi Zdzisław Dmochowski, August
Kosiński, Leon Karwacki, Albert Adamkiewicz i Julian Steinhaus, brali udział w badaniach nad poszukiwaniem
czynnika etiologicznego nowotworów.
Słowa kluczowe: etiologia nowotworów, historia medycyny, uczeni polscy
Abstract: At the turn of 20th century there were two theories of carcinogenesis: the theory of local origin and
the parasitic theory. Polish scientists such as Zdzisław Dmochowski, August Kosiński, Leon Karwacki, Albert
Adamkiewicz and Julian Steinhaus took part in research on the etiology of malignancies.
Key words: history of medicine, neoplasm etiology, polish scientists
Na przełomie XIX i XX wieku poglądy na powstawanie
nowotworów sprowadzały się do dwóch teorii: o miejscowym
ich pochodzeniu oraz teorii pasożytniczej. Ojcem teorii lokalistycznych był Rudolf Virchow, uczony niemiecki, który
w połowie XIX stulecia usilnie propagował tezę, iż zjawisko
choroby wiąże się z zaburzeniami miejscowymi organizmu,
mającymi swój początek w pojedynczej komórce [1]. Na kanwie naukowych przekonań Virchowa powstały liczne teorie
o miejscowym pochodzeniu nowotworów [2]: teoria wzmożonego wzrostu nabłonka (Thiersch), teoria embrionalna (Cohenheim), teoria embrionalno-genetyczna (Ribbert) [3], teoria
anaplazji komórek (Hanseman) i teoria wnikania do organizmu komórek obcych (Kelling) [4]. Teorie pasożytnicze genezy nowotworów pojawiły się w latach 80. i 90. XIX wieku.
Za drobnoustroje rakotwórcze uważano wówczas pierwotniaki, bakterie i grzyby [5].
Mimo niekorzystnych warunków politycznych i ekonomiczno-społecznych (czasy trwającej od 1795 roku niewoli narodowej), w badaniach nad etiologią i patogenezą nowotworów
uczestniczyli także lekarze polscy.
Adres do korespondencji:
prof. dr hab. med. Jerzy Supady, Katedra i Zakład Historii Medycyny i Farmacji, Uniwersytet Medyczny, ul. Muszyńskiego 2, 90-151 Łódź, tel./fax: 042-677-92-87, e-mail:
[email protected]
Praca wpłynęła: 11.05.2007. Przyjęta do druku: 12.07.2007.
Nie zgłoszono sprzeczności interesów.
Pol Arch Med Wewn. 2007; 117 (8): 380-382
Copyright by Medycyna Praktyczna, Kraków 2007
Udział lekarzy polskich w badaniach nad etiologią i patogenezą...
W 1912 roku dr Zdzisław Dmochowski, anatomopatolog ze Szpitala św. Ducha w Warszawie, opublikował teorię
komórkowej genezy nowotworów. Stał on na stanowisku, iż
nowotwory powstają z jednej komórki utworzonej z połączenia
dwóch komórek należących do różnych odmian. Dowodem
prawdziwości powyższej tezy dla Dmochowskiego był rozwój
zapłodnionej komórki jajowej, z której powstająca zygota ulegała w życiu embrionalnym zróżnicowaniu na poszczególne
tkanki i narządy. Tak więc w przypadku połączenia komórek
różnych tkanek, na przykład nabłonkowej i łącznej, następowała tak zwana dysmikseja, inicjująca proces nowotworowy,
przy czym guzy łagodne powstawały w następstwie połączenia komórek „bliskich odmian”, a złośliwe – z komórek genetycznie dalekich. Guzy mieszane były – według twórcy teorii
– wynikiem dysmiksei komórek jeszcze niezupełnie zróżnicowanych. Czynnikiem sprzyjającym łączeniu i mieszaniu się zawartości komórek miał być uraz lub stan zapalny występujący
w miejscach granicznych tkanek [6].
Lekarze polscy pracowali również nad wykryciem pasożytów rakotwórczych.
W 1892 roku ukazała się publikacja dr. Augusta Kosińskiego, w której autor dowodził, że wodniczki występujące
w komórkach nowotworowych są pasożytami z grupy pierwotniaków. Praca Kosińskiego nawiązywała do wcześniejszych
obserwacji Virchowa, na podstawie których niemiecki uczony
uznał wakuole (fisalidy) występujące w zdrowych komórkach
za miejsca powstawania młodych komórek rakowych [7].
1
HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
W 1851 roku opublikował on kolejną pracę, opisując szereg
elementów morfologicznych wakuoli (jądra, jąderka) i ponownie wysuwając tezę o wewnątrzkomórkowym rozmnażaniu się
raka [8]. Powyższy pogląd Virchowa został zastąpiony teoriami o pasożytniczym pochodzeniu nowotworów.
Dr Kosiński pobierał materiał do badania nowotworów
od pacjentów operowanych z powodu raka. Odpowiednio
opracowane i przygotowane preparaty badał pod mikroskopem, studiując w obrazie komórek twory będące w jego przekonaniu fisalidami. Komórki zawierające rzeczone wakuole
nazwał badacz fisaliforami. Fisalidy niejednokrotnie zawierały
typowe dla komórek organelle – jądro, jąderka oraz cytoplazmę, a w niej mnóstwo „ciałek sierpowatych” i „jednolitych
kulek”. Opisane elementy wewnątrzkomórkowe uczony uznał
za pasożyty – pierwotniaki z grupy sporoza [9].
W artykule opublikowanym w 1905 roku Kosiński podtrzymał swoją opinię na temat występowania mikroorganizmów w komórkach nowotworowych, ale równocześnie zauważył, iż mogły to być saprofity niemające znaczenia patogennego [10].
Obserwacje Kosińskiego nie znalazły potwierdzenia
w badaniach innych uczonych. Można domniemywać, że fisalidy stwierdzone w komórkach stanowiły skupienie substancji
do barwienia tkanek (artefakty) lub też elementy pojawiające
się podczas podziału mitotycznego.
Na początku XX wieku wyniki badań „nad florą nowotworów złośliwych” opublikował dr Leon Karwacki z Pracowni Bakteriologicznej Szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie.
Polski uczony w kilku sporządzonych pożywkach płynnych
umieszczał fragmenty guzów rakowych pobieranych w sposób
jałowy od operowanych pacjentów. W ciągu 2–5 dni od chwili
wykonania posiewu następowało zmętnienie płynu pożywek.
Fakt ten Karwacki tłumaczył niewielką liczbą bytujących
w komórkach nowotworowych drobnoustrojów, które rozwijały się dopiero wówczas, gdy dotarł do nich „płyn hodowlany”.
Otrzymane w poszczególnych pożywkach twory miały kształt
kulisty, były koloru żółtobrunatnego i odpowiadały wyglądem
drobnoustrojom wyhodowanym z tkanek nowotworowych
przez innych uczonych (Sanfelicego, Plimera). Zgodnie z ówczesną wiedzą zaliczano je do blastomycetów, czyli drożdży.
W niektórych pożywkach rozwijały się drobnoustroje przypominające ziarenka („ziarniki”) gronkowców i paciorkowców,
które okazały się identyczne z drobnoustrojami wyhodowanymi i udostępnionymi Polakowi przez Francuza Doyena.
Karwacki był zdania, że „ziarniki” stanowiły powikłanie nowotworów złośliwych, odgrywając znaczną rolę w zatruwaniu
organizmu osób chorych na raka. Tym samym uczony nie zgadzał się z poglądem Doyena i innych badaczy, którzy „ziarnikom” przypisywali rolę onkogenną. Zdaniem Polaka badane
mikroorganizmy – paciorkowce i gronkowce – przenikały drogą krwionośną do zmienionych patologicznie tkanek, powodując odczyn infekcyjny i wpływając tym samym na przebieg
choroby nowotworowej [11].
Wyniki kolejnych doświadczeń L. Karwacki ogłosił na międzynarodowym zjeździe lekarskim w Lizbonie w 1906 roku,
2
a później opublikował w periodykach medycznych. Uczony
starał się odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu uodpornienie przeciwko „ziarnikom” wpływa na rozwój nowotworów.
W tym celu szczepił 20 chorych na raka pacjentów, podając
im przez 4 miesiące 3 razy, a potem raz w tygodniu 0,5–3
ml zawiesiny martwych gronkowców. W wyniku szczepienia
u większości chorych wystąpił odczyn gorączkowy, a jedynie
w 2 przypadkach obserwowano regres zmian nowotworowych.
Na podstawie przeprowadzonych eksperymentów polski uczony ponownie odrzucił pogląd Doyena o pasożytniczej etiologii
raka i zasugerował możliwość uzyskania pozytywnych efektów
leczenia nowotworów za pomocą szczepionek i surowic [12].
Duży rozgłos zyskała hipoteza na temat etiologii nowotworów autorstwa prof. Alberta Adamkiewicza, który w 1890
roku na podstawie badań własnych na królikach ogłosił, że
tkanki nowotworowe produkują „jad”; podany zwierzętom doświadczalnym, miał on powodować ich śmierć w następstwie
„porażenia” ośrodkowego układu nerwowego [13]. Dwa lata
później Adamkiewicz wysunął tezę, iż poszukiwanym pasożytem raka były same komórki nowotworowe, które okazały
się pierwotniakami produkującymi substancje toksyczne [14].
Przez następnych kilka lat Polak usilnie forsował swoje poglądy, budząc niedostatecznie udokumentowanymi hipotezami
wiele wątpliwości i zarzutów. Nieufność wobec uczonego zmusiła go do opuszczenia Krakowa, gdzie pracował jako profesor
anatomopatologii, i przeniesienia się do Wiednia.
Naukowym adwersarzem Adamkiewicza stał się dr Julian
Steinhaus, Polak kierujący pracownią i prosektorium kliniki
uniwersyteckiej w Warszawie. W 1893 roku na łamach Przeglądu Chirurgicznego napisał: „Krytyka teoryi Adamkiewicza
nie przedstawia żadnych trudności [...]. Adamkiewicz nigdy
nie zadał sobie trudu poznania osobiście histogenezy raka,
albo przynajmniej prac o tym przedmiocie”.
Dr Steinhaus badał histomorfologię komórek nowotworowych. W 1889 roku, obserwując nabłonek jelita cienkiego
salamandry plamistej, odkrył – jak sądził – pierwszego pasożyta śródjądrowego – kokcydię [15]. To rzekome odkrycie
Polaka zainspirowało dorpackiego profesora Thomę do stwierdzenia, iż twory śródkomórkowe i śródjądrowe obserwowane
w komórkach raka mogą być pasożytami [16]. Kilka lat później na podstawie kolejnych prac badawczych Steinhaus zaczął
głosić tezę o zwyrodnieniowej genezie tworów obserwowanych
w komórkach nowotworowych, wykluczając ich pasożytniczy
charakter. Tak zrewidowane poglądy zaprezentował w 1894
roku na międzynarodowym zjeździe higienistów w Budapeszcie, wykazując, iż wysiłki zmierzające do udowodnienia natury pasożytniczej tworów śródkomórkowych w raku spełzły
na niczym [17]. Na podstawie własnych badań prowadzonych
w Warszawie, a od 1907 roku w Brukseli, Steinhaus definitywnie wykluczył możliwość istnienia pasożytów rakotwórczych. Ukoronowaniem pracy uczonego w tym zakresie była
ogłoszona w 1911 roku obszerna publikacja, w której opisał
między innymi budowę, przeobrażenia, a także zmiany występujące w jądrach i cytoplazmie komórek rakowych oraz procesy zachodzące podczas ich podziałów mitotycznych [18].
POLSKIE ARCHIWUM MEDYCYNY WEWNĘTRZNEJ 2007; 117 (8)
HISTORIA INTERNY POLSKIEJ
PIŚMIENNICTWO
1. Scheuerlen. Die Aetiologie des Carcinomis. Dent Med Woch. 1887; 48: 1033.
2. Hauser G. Zur Histogenese des Krebses. Virchow’s Archiv 1894; 3: 482-499.
3. Ribbert H. Ueber die Histogenese und das Wachsthum des Carcinoms. Virchow’s
Archiv 1895; 1: 153-178.
4. Steinhaus J. Nowotwory, ich przyczyny i klasyfikacja w świetle poglądów współ­
czesnych. Kryt Lek. 1900; 3: 75.
5. Supady J. Poglądy na temat patogenezy i etiologii nowotworów w medycynie europejskiej na przełomie XIX i XX wieku. Pol Tyg Lek. 1979; 25: 1009-1011.
6. Dmochowski Z. Kilka myśli o istocie powstawania nowotworów. Now Lek. 1912; 2:
46.
7. Virchow R. Entwicklungsgeschichte der Krebses nebst Bemerkungen über
Fettbildung im thierischen Körper und patologische Resorption. Virchow’s Archiv
1847; 1: 94.
8. Virchow R. Die endogene Zellenbilldung beim Krebs. Virchow’s Archiv 1851; 1 i 2:
197-227.
9. Kosiński A. Sporozoa w komórkach raka. Przyczynek do danych o komórkach raka,
zawierających wakuole (fisalidy) oraz o ich zawartości. Gaz Lek. 1892; 6: 109-116.
10. Kosiński A. Słów kilka w sprawie badań współczesnych, dotyczących raka. Czas
Lek. 1905; 7: 260-261.
11. Karwacki L. Przyczynek do badań nad florą nowotworów złośliwych. Gaz Lek. 1905;
18: 433-440; 1905; 19: 469-472.
12. Karwacki L. Wpływ uodporniania czynnego przeciwko ziarnikom Doyena na przebieg nowotworów złośliwych. Gaz Lek. 1906; 39: 985-992.
13. Adamkiewicz A. O jadzie i komórkach nowotworów złośliwych (raków). Przegl Lek.
1890; 26: 25-26.
14. Adamkiewicz A. Untersuchungen über den Krebs. Wen med Blät 1892; 15: 124.
15. Steinhaus J. Karyophagus Salamandrae. Eine in den Darmepithelzellkernen parasitisch lebende Coccidie. Virchow’s Archiv 1889; 1: 176-185.
16. Thoma. Üeber eigenartige parasitäre Organismen in den Epithelzellen der Carcinome.
Fortschr der Med. 1889; 7: 413-414.
17. Steinhaus J. Ueber die parasitäre Aetiologie des Carcinomas. Centralbl Allge Pathol
N Pathol Anat. 1894; 19: 842-846.
18. Steinhaus J. Komórka rakowa ze szczególnym uwzględnieniem tworów śródjądrowych i śródkomórkowych w niej znajdujących. Pam Tow Lek Warsz. 1911: 4.
Udział lekarzy polskich w badaniach nad etiologią i patogenezą...
3