I … Centra Krainy Kana u Elbl!skiego …geograficznie

Transkrypt

Centra Krainy Kana u Elbl!skiego
I#AWA…
…geograficznie
I awa le!y na Pojezierzu I awskim, na po udniowym
kra"cu najd u!szego polskiego jeziora – Jezioraka.
W granicach administracyjnych miasta le!y Wielka
"u awa – najwi#ksza wyspa na Jezioraku, o powierzchni 82,4 ha. Znajduje si# na niej kilka o$rodków wypoczynkowych oraz relikty staropruskiego grodu, którego okres u!ytkowania okre$lany jest na ok. X–XIII w.
Nieopodal miasta znajduj% si# jeszcze trzy inne jeziora:
I awskie, &ab#d' i Szymbarskie. Pojezierze I awskie pod
wzgl#dem przyrodniczym nale!y do najciekawszych
terenów w naszym kraju. Oprócz ukszta towania terenu wyró!nia je bogactwo fauny i flory oraz czysto$(
$rodowiska (zob. ramka Zielono mi ). Utworzono tu park
krajobrazowy, w którym !yj% rzadkie zwierz#ta, szczególnie ptaki i ryby, oraz ro$liny (zob. s. 10).
I awa le!y przy krajowej „szesnastce”, od po udnia
prowadzi do miasta droga wojewódzka nr 536, a od pó nocy – nr 521. I awa to du!y w#ze kolejowy, zapewniaj%cy bezpo$rednie po %czenia m.in. z Gda"skiem, Toruniem,
Warszaw%, Krakowem, Wroc awiem i Poznaniem.
?
Zielono mi
Trzydziestodwutysi#czna I awa le!y na terenach Zielonych
P uc Polski, czyli obszarów w pó nocno-wschodniej cz#$ci
kraju charakteryzuj%cych si# czystym powietrzem, ró!norodno$ci% systemu przyrodniczego oraz atrakcyjnymi kompleksami
lasów, jezior i u!ytków zielonych.
…historycznie
Miasto, le!%ce na styku ziem pruskich plemion
Pomezanów, Pogezanów i Sasinów, wzi# o swoj% nazw# od pruskiego s owa ilis (‘b oto, bagno’). Okolice te
obfituj% w zabytki archeologiczne, z których cz#$( (grodziska &anioch i Gulb oraz kopiec stra!niczy w Lasecznie
Ma ym) wpisano do rejestru zabytków. I aw# za o!y krzy!acki komtur na pocz%tku XIV w., wtedy te!
miasto otrzyma o prawa miejskie. Przyjmuje si#, !e
w $redniowieczu I awa liczy a 450–500 mieszka"ców,
wi#kszo$( z nich trudni a si# rzemios em i handlem.
Najstarsze przywileje lokacyjne i dokumenty wymieniaj% istnienie aw szewskich, sukienniczych, rze'nickich
i piekarskich. Wraz z up ywem lat pojawia y si# kolejne
cechy, w tym krawiecki.
Bardzo dobrze prosperowa o w I awie browarnictwo, wszyscy mieszka"cy mieli prawo produkowania
i sprzedawania tego niezwykle popularnego wtedy
trunku. Rozwija o si# równie! rybo ówstwo i bartnictwo.
Zapotrzebowanie na ryby, nie tylko w pa"stwie krzy!ackim, ale i w s%siedniej Polsce by o du!e, zw aszcza
w okresie ko$cielnych postów. Monotoni# miejskiego
!ycia o!ywia y jarmarki, które by y okazj% nie tylko
do wymiany handlowej, ale i biesiad organizowanych
w jednej z dwóch karczm – Pod Czarnym Or em lub
w Bia ym &ab#dziu. Jeszcze w $redniowieczu wzniesiono dwie wa!ne budowle – krzy!acki zameczek i ko$ció ,
którego pierwszym proboszczem by niejaki Andreas.
Przy ko$ciele funkcjonowa a szko a.
W kolejnych latach I awa rozwija a si# powoli ze
wzgl#du na liczne wojny, kl#ski nieurodzaju i epidemie. Po pokoju toru"skim w 1466 r. miasto znalaz o si#
w Prusach Zakonnych, a potem Ksi%!#cych. W 1706 r.,
jak donosi topograf pruski Johann Friedrich Goldbeck,
I awa „sp on# a ca kowicie za wyj%tkiem ko$cio a
i trzech domów”. Miasto po po!arze odbudowano
i jeszcze w tym samym wieku za o!ono w nim garnizon
wojskowy. Systematycznie ros a te! liczba ludno$ci
i w 1795 r. I awa mia a ju! 1202 mieszka"ców. Oko o
10% z nich by o Polakami, którzy nap yn#li z okolicznych ziem po ostatniej wojnie polsko-krzy!ackiej.
W wiek XIX I awa wesz a ju! jako drugie co do zamo!no$ci miasto w Górnych Prusach. Wtedy rozpocz# a si# jednak kolejna fala wojen i epidemii: ludno$(
zdziesi%tkowa a cholera. Jednak i po tym ciosie miastu
uda o si# podnie$(, m.in. za spraw% budowy Kana u
Elbl%skiego, koszar wojskowych, kolei !elaznej i dróg.
W 1910 r. liczba mieszka"ców si#gn# a 10 tys. I awa
sta a si# nie tylko wa!nym w#z em komunikacyjnym,
ale i pr#!nym o$rodkiem przemys owym. W 2. po .
XIX w. dzia a y tu fabryki maszyn, papy, myd a, dwa
tartaki, odlewnia !elaza, octownia i browary. Powsta a
21
windsurfing, kitesurfing i kajakarstwo. Wypocz%( mo!na na jednej z dwóch miejskich pla!. I awskie Centrum
Sportu, Turystyki i Rekreacji (www.sport-ilawa.pl) organizuje w okresie letnim rejsy po jeziorze. Na Ma ym
Jezioraku odbywaj% si# Regaty Oldbojów w Klasie
Optymist „Yellow Cup”. Idea tych regat jest wyj%tkowa – doro$li ludzie $cigaj% si# na najmniejszych !aglówkach na $wiecie. Impreza przyci%ga rzesze fanów,
zarówno mieszka"ców, jak i turystów.
Ch#tni mog% korzysta( z wypo!yczalni rowerów
oraz znajduj%cych si# w okolicy miasta o$rodków je'dzieckich, fani tenisa korty znajd% w lasku przy stadionie miejskim. Tutejsze okolice to tak!e raj dla w#dkarzy i nurków. W I awie istniej% równie! dobre warunki
do uprawiania sportów zimowych. Lasy i zamarzni#te
jeziora to $wietne miejsce dla mi o$ników narciarstwa
biegowego, skiringu, bojerów, kuligów, a nawet curlingu,
nurkowania podlodowego czy hokeja na lodzie. W miejskiej hali sportowej odbywa si# wiele halowych imprez,
m.in. turnieje ta"ca towarzyskiego.
7
Sien
kie
go
D"bro
ws
ki e
3
Barlic
kiego
4
6
wi
cz
a
10
8
aja
yt 11
Konst
Bu
lw
a
24
25
Biskupska
12
17
13
18
r Jana Paw 19
!a II 20 21
30
a
ick
35
a
Bo
dn
go
34
33
)!"#$.'&/0-*!
ie
#sk
ka
k ie
j-C
uri
e
d
er
36 sa
ka
ws
37
An
ba
Lu
500 m
Jagi
e!!
y
szy
Wy
ska
27
32
o
N
31
Mi
ckiew
icza
a
Sk
!od
ow
s
I!awa
0
iejs
Ko c
iuszk
i
ieg
Sobiesk
W
23
29
Jana III
a
sk
!aw
16
ci
22
26
28
#
M
No
wo
mi
ejs
a
k
9
14
Nie
pod 15
leg!
o
!"#$%&'($)!"*+,&-
By
dg
osk
.'a/-a
Naru
towic
za
uc
ji 3
Chodk
i
5
Polna
a
Gd
22
!"#$)!"*+,&- 1
ewicza 2
ka
a
"dz bl"sk
Grudzi
El
ka
y#s
Kwidz
1$ 2 K"pielisko$ pla%a miejska
3 Pensjonat Barakuda
4 Hotel Kormoran
5 Hotel Pod Omeg"
6 Mi&dzyszkolny O rodek Sportowy
7 O rodek Wypoczynkowy
Le nLe
a na
8 Przysta# %eglarska Perkoz
9 Cerkiew w' Jana (eologa
10 Korty tenisowe
11 Schronisko m!odzie%owe
12 Informacja turystyczna
13 Ratusz
14 Galeria Na Wprost
15 Galeria Sztuki Wspó!czesnej
16 )ajazd Wielka *u!awa
17 Ko ció! Przemienienia Pa#skiego
18 Kino Pasja
19 Hala Sportowo-Widowiskowa
20 Bar Ryba Fryta
21 )abytkowe rze+by
22 Gimnazjum nr 1
23 Bar Bistro Gastro
24, 38 Dworzec kolejowy
25 Hotel Stary (artak
26 Restauracja La Stella
27 M!yn wodny
28 Restauracja Yellow
29 Pizzeria Da Grasso
30 (awerna Kaper
31 M!yn elektryczny
32 Restauracja Smocza Jama
33 Shisha Bar Kebab
34 Oddzia! P((K
35 Pizzeria Nil
36 Szpital
37, 39 Wie%a ci nie#
Ow
oco
wa
I awa ze wzgl#du na swoje po o!enie jest du!ym o$rodkiem sportów wodnych. W mie$cie jest wiele przystani jachtowych i dzia a sporo wypo!yczalni sprz#tu
wodnego. Na Jezioraku mo!na uprawia( !eglarstwo,
Os
tró
dz
ka
…sportowo
Dw
orco
wa
te! pierwsza gazeta – „Deutsch-Eylauer Tageblatt” i zacz# a rozwija( si# turystyka. I awa zosta a w %czona do
Polski dopiero w 1945 r., kompletnie zniszczona w wyniku dzia a" wojennych.
Wojsk Polskiego
a
W &awicach pod I aw% urodzi si# Emil Adolf von Behring – twórca immunologii, laureat pierwszej Nagrody Nobla z dziedziny
medycyny (1901). Z Japo"czykiem Shibasaburo Kitasato opracowa surowice antytoksyczne: przeciwb onicz% i przeciwt#!cow%, a nast#pnie upowszechni swoje wynalazki, tworz%c za
pieni%dze z nagrody jedn% z najwi#kszych wówczas w Europie
wytwórni surowic i szczepionek – Behring-Werke.
Brz
ozo
wa
Spod I awy po Nobla
Sm
ol
ki
?
1M
aja
Ka
sp
ro
wi
cz
2
M
1
39
38
…turystycznie
W I awie mo!na te! uzupe ni( wiedz# historyczn%. Na
Wielkiej )u awie znajduje si# wczesno$redniowieczne
grodzisko, w mie$cie mo!na zobaczy( gotycki ko$ció Przemienienia Pa"skiego z fragmentem murów
miejskich, najstarszy w regionie m yn wodny na rzece
I awce, zabytkowe wie%e ci$nie& czy neobarokowy
ratusz. Poni!ej prezentujemy opis najwa!niejszych
atrakcji miasta.
ZABYTKI ARCHITEKTURY SAKRALNEJ
Ko$ció Przemienienia Pa&skiego w I awie
fot. Joanna Pruszy"ska
Wzniesiony w latach 1317–25 w najwy!szym punkcie i awskiego starego
miasta z palonej ceg y gotyckiej (st%d potoczna nazwa „czerwony”), poza
sakralnymi mia pe ni( tak!e funkcje obronne. Pierwszym wzmiankowanym
proboszczem by niejaki Andreas, kolejni byli ju! duchownymi zakonu krzy!ackiego, chocia! sama parafia znajdowa a si# w gestii zamo!nych mieszczan. Od 1525 r. $wi%tynia by a u!ytkowana przez ewangelików, wróci a
do katolików w 1952 r. Gmach by wielokrotnie odbudowywany i dzisiaj
mo!na tu dostrzec elementy wielu stylów – gotyckiego (portale, dzwon
spi!owy), barokowego (okucia drzwi), rokokowego (o tarz g ówny), neogotyckiego (chrzcielnica). Piecz# nad nim sprawuje Zgromadzenie Misjonarzy
Oblatów Maryi Niepokalanej. W przyko$cielnej 300-letniej plebanii ma
w przysz o$ci powsta( muzeum. W s%siedztwie ko$cio a zachowa y si# fragmenty murów miejskich, które stanowi y
niegdy$ wraz z fos% cz#$( systemu obronnego I awy. Wzniesiono je z kamieni i cegie , a spojono zapraw% wapienn%.
Neogotycki budynek dzisiejszej cerkwi greckokatolickiej zosta wzniesiony w 1899 r.
jako cz#$( kompleksu gazowni miejskiej, pó'niej znajdowa si# w nim gara! i warsztat autobusowy przy zajezdni komunikacji miejskiej. W latach 90. XX w. w adze
miasta zdecydowa y ostatecznie, !e powinien pe ni( funkcje sakralne. Jego u!ytkownikiem jest obecnie parafia bizantyjsko-ukrai"ska.
Cerkiew $w. Jana Teologa w I awie
ZABYTKI ARCHITEKTURY 'WIECKIEJ
Reprezentacyjny budynek wzniesiony w latach 1910–12 przy g ównej ulicy miasta.
Na jego budow# ówczesna rada miasta wy o!y a niebagateln% sum# 200 tys. marek. W czasie wojny nie uchroni si# przed zniszczeniami, a za PRL-u pe ni funkcj#
handlow%. Do dawnej $wietno$ci wróci w 1995 r. po generalnym remoncie. Od
tamtej pory jest siedzib% m.in. burmistrza, rady miasta, informacji turystycznej,
komendy stra!y miejskiej i urz#du stanu cywilnego.
Ratusz w I awie
23
1
2
Wie%e ci$nie& w I awie
Na terenie I awy znajduj% si# cztery wie!e ci$nie" – dwie w okolicy dworca kolejowego, jedna przy ulicy 1 Maja i jedna przy
ulicy Wojska Polskiego. Wie!e s u!y y kiedy$ do zapewnienia
stabilnego ci$nienia w wodoci%gu poprzez pokrywanie chwilowego wzrostu zapotrzebowania na wod#. Ze wzgl#du na ciekaw%, charakterystyczn% bry # i neogotycki styl zosta y wpisane
do rejestru zabytków i na sta e zros y si# z krajobrazem miasta.
M yn na I awce
Istnienie m yna na I awce potwierdza dokument lokacyjny I awy z 1317 r. Budynek
zosta zniszczony w trakcie wojen i odbudowano go dopiero w 1676 r. W zespole
m y"skim znajdowa y si# tak!e dom mieszkalny, stajnia i stodo y. Jeszcze w latach
50. ubieg ego stulecia m yn by w u!yciu, potem przej# o go pa"stwo. Obecnie
spory budynek z czerwonej ceg y stoi pusty.
Dworzec PKP w I awie
Neogotycki budynek i awskiego dworca wybudowano w 1900 r. na planie zbli!onym do prostok%ta. Gmach z czerwonej ceg y nie jest otynkowany, jedynie
niewielkie fragmenty elewacji pomalowano na bia o. Kto nie spieszy si# na poci%g,
mo!e zerkn%( w gór#, bo w g ównym holu pod sufitem znajduj% si# freski przedstawiaj%ce herby miast oraz motywy ro$linne.
M yn elektryczny w I awie
Budowla pochodzi z XIX w. i znajduje si# przy bulwarach nad Ma ym Jeziorakiem, przy ulicy Sobieskiego. M yn
wzniesiono z czerwonej ceg y, fragmenty elewacji pomalowane s% na bia o.
Budynek kina Pasja w I awie
Wzniesiony w latach 1916–22 pocz%tkowo spe nia funkcj# hali miejskiej. W latach 30. XX w. zosta przebudowany w stylu neoklasycystycznym, a od lat 60. mie$ci si# w nim kino.
24
Budynek Gimnazjum nr 1 w I awie
Neogotycki budynek z 1898 r. okre$lany jest przez mieszka"ców I awy mianem „czerwonej szko y”, poniewa!
od 1899 r. mie$ci a si# w nim szko a miejska. W 1945 r. utworzono tu tymczasowy szpital wojskowy. W 1946 r.
ponownie umieszczono tu szko # podstawow%, której w 1969 r. nadano imi# Miko aja Kopernika. Budynek wzniesiony na planie podkowy ma charakterystyczne okna na pó pi#trze.
Unikatowe, XVIII-wieczne rze'by
barokowe, przedstawiaj%ce rzymskich bogów zdobi% plac przy ulicy
Niepodleg o$ci naprzeciwko parku
miejskiego w I awie. Wykonane z piaskowca figury pochodz% z frontonu zespo u pa acowego w Kamie"cu
k. Susza.
Rze(by Jowisza, Junony, Herkulesa i Wenery w I awie
…kulturalnie
Ludowej i Popo udnie z Kultur% Ukrai"sk%. W I awie
dzia a ponadto kinoteatr Pasja (zob. s. 24), a przy nim
dyskusyjny klub filmowy. Oprócz tego organizowane
s% ró!norakie koncerty, festiwale i wystawy. Warto zajrze( równie! do tutejszych galerii. W I awie wydaje si#
kilka gazet, dzia a te! lokalna telewizja.
fot. archiwum Urz#du Miasta w I awie
Wi#kszo$( imprez organizowana jest przez I awskie
Centrum Kultury, maj%ce $wietn% wizytówk# w postaci strony internetowej, wartej odwiedzenia cho(by
tylko dla jej walorów estetycznych (www.ickilawa.pl).
Spragnionym dobrej muzyki miasto proponuje m.in.
Fam# Rock Festiwal, Festiwal Jeziorak Szanty, Old
Jazz Meeting – „Z ota
Tarka”. W mie$cie dziaa te! chór Camerata –
laureat wielu konkursów.
Smutasów rozchmurz% I awskie Spotkania
Kabaretowe, wielbiciele teatru mog% wybra( si# na Impresje
Teatralne, fani sportu
na Broken Ball, czyli Ogólnopolski Turniej
Koszykówki, a bardziej
tradycyjnym gustom
sprostaj% Popo udnie
z Biesiad%, Jarmark Sztuki
Festiwal Old Jazz Meeting
25
1
2
…rozrywkowo i praktycznie
Miasto ma bardzo dobrze rozwini#t% sie( hoteli,
pensjonatów oraz kempingów. Ka!dy turysta znajdzie
tu co$ dla siebie.
fot. iStockphoto.com
Nocne !ycie I awy t#tni w wielu miejscach – s% to
m.in.: Alcatras, czyli typowa dyskoteka, na której dominuj% brzmienia techno i dance, klub Piwnica 13, gdzie
did!eje graj% czasami reggae i hip-hop. Klub organizuje
te! koncerty zespo ów rockowych. Duchowej strawy
dostarczaj% te! lokale gastronomiczne. W restauracji
Yellow odbywaj% si# liczne koncerty i prezentowane s%
prace plastyczne wspó czesnych artystów. W I awie
funkcjonuje – zreszt% z powodzeniem – I awski Szlak
Kulinarny, na trasie którego mo!na zje$( potrawy tematycznie zwi%zane z miastem i jeziorem Jeziorak.
Na i awskich pla!ach
I # AWA
NOCLEGI
AKTYWNY WYPOCZYNEK
Hotel Kormoran, ul. Chodkiewicza 3, tel.: +48 89 6485963,
[email protected], www.hotelkormoran.com
Hotel Pod Omeg!, ul. Sienkiewicza 24, tel.: +48 89 6484093,
[email protected], www.podomega.pl
Hotel Stary Tartak, ul. Biskupska 5, tel.: +48 89 6401313,
[email protected], www.starytartak.com.pl
O$rodek Wypoczynkowy Le$na, ul. Sienkiewicza 9, tel.: +48 89 6488188,
[email protected], www.lesna-ilawa.pl
Pensjonat Barakuda, ul. Chodkiewicza 12, tel.: +48 89 6448150,
[email protected], www.barakuda.com.pl
Tawerna Kaper, ul. Sobieskiego 10, tel.: +48 89 6486373,
[email protected], www.kaper.pl
Zajazd Wielka "u awa, ul. Ostródzka 3, tel.: +48 89 6485001,
[email protected], www.zajazd.net.
Wypo%yczalnie sprz)tu wodnego i czartery jachtów
Hala Sportowo-Widowiskowa, ul. Niepodleg o$ci 11b,
tel.: +48 89 6491604, [email protected]
Mi)dzyszkolny O$rodek Sportowy, ul. Chodkiewicza 5,
tel.: +48 89 6482596, [email protected] www.zagle.ilawa.pl
Przysta& "eglarska Biskaje, ul. Malczewskiego 24, tel.: +48 89
6486233, 501580750, 505015515, [email protected], www.biskaje.pl
Przysta& %eglarska Perkoz, ul. Konstytucji 3 Maja, tel.: +48 89 6480317
Przysta& %eglarska Pod Omeg!, ul. Sienkiewicza 24,
tel.: +48 89 6484093, [email protected], www.podomega.pl
Przysta& %eglarska Skarbek, ul. Wa"kowicza 12, tel.: +48 89 6486440,
[email protected], www.przystanskarbek.pl
"aglówka, ul. Sienkiewicza 32, tel.: +48 783010855, [email protected],
www.zaglowka.za.pl, www.yachtkomis.pl
Schronisko m odzie%owe, ul. Mieros awskiego 10a, tel.: +48 89 6486464
Kemping Bosman, Wyspa Wielka )u awa, tel.: +48 89 6482854,
[email protected], www.jeziorakwyspa.com
Kemping Jeziorak, Wyspa Wielka )u awa, tel.: +48 89 6483160,
www.domekilawamazury.pl
O$rodek Wypoczynkowy U Zosi, Wyspa Wielka )u awa,
tel.: +48 89 6486987, 505042141
GASTRONOMIA
Bar restauracyjny Bistro Gastro, ul. Niepodleg o$ci 1i (park miejski),
tel.: +48 89 6486959, 695056827, www.gastro.ilawa.pl
Bar Ryba Fryta, ul. Niepodleg o$ci 3, tel.: +48 89 6484839
Shisha Bar Kebab, ul. Kopernika 4a, tel.: +48 662590185
Pizzeria Da Grasso, ul. Sobieskiego 1, tel.: +48 89 6486800
Pizzeria Nil, ul. Sobieskiego 55, tel.: +48 89 6488477
Restauracja IMD, ul. Ostródzka 54, tel.: +48 89 6421359
Restauracja La Stella, ul. Królowej Jadwigi 6 (Galeria Jeziorak),
tel.: +48 89 6787024, www.lastella.pl
Restauracja Smocza Jama, ul. Sobieskiego 1d, tel.: +48 89 6486258,
603388637, www.smocza-jama.pl
Restauracja Yellow, ul. Sobieskiego 2a, tel.: +48 89 6486937
GALERIE
Galeria Na Wprost, ul. Niepodleg o$ci 8, tel.: +48 607270032,
[email protected], www.nawprost.netgaleria.pl
Galeria Sztuki Wspó czesnej, ul. Niepodleg o$ci 4, tel.: +48 89 6482893
26
Wypo%yczalnie rowerów
O$rodek Wypoczynkowy Le$na, ul. Sienkiewicza 9, tel.: +48 89 6488188,
[email protected], www.lesna-ilawa.pl
Wypo%yczalnia Ozzy Piotr Bobrzyn, tel.: +48 89 6448536,
600894701, [email protected]
Pla%a miejska, ul. Pla!owa
Pla%a miejska, tzw. Dzika Pla!a, ul. Kajki
Towarzystwo Tenisa Ziemnego w I awie, ul. Sobieskiego 47b/18,
www.ttz-ilawa.blogspot.com; korty tenisowe: ul. Sienkiewicza 1,
+48 502313589, 512323563
Pogotowie ratunkowe, policja, stra% po%arna: telefon alarmowy 112
PKP, tel.: +48 22 19436, 42 19436, 22 19757
PKS, tel.: +48 89 6482021, www.pks-ilawa.pl
TAXI, tel.: +48 89 6489633, 603042490, 663672695, 664744396
Informacja Turystyczna, ul. Niepodleg o$ci 13, tel.: +48 89 6485800,
[email protected], www.it.ilawa.pl; czynne: w sezonie: pn-pt
8.00–19.00, sb-nd 11.00-15.00, poza sezonem: pn-pt 8.00–17.00,
w weekendy zamkni#te
Lokalna Organizacja Turystyczna Pojezierza I awskiego i Dorzecza
Drw)cy, ul. Chodkiewicza 5 (do koresponderncji, punkt IT
ul. Niepodleg o$ci 13), tel.: +48 89 6485800, [email protected],
www.lot.ilawa.pl
PTTK I awa, ul. 1 Maja 7b, tel.: +48 89 6492374

I … Centra Krainy Kana u Elbl!skiego …geograficznie

Transkrypt

Podobne dokumenty

Walki na jeziorze Tanganika Brytyjskie monitory typu «Abercrombie

Ginekomastia

Warszawa à la carte