Publikacja darmowa

dr Jadwiga Pazdan
Akademia Ekonomiczna w Katowicach
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
1. Uwagi w s t ę p n e
W ostatnim czasie wydatnie wzmogło się w naszym kraju
zainteresowanie instytucją przewłaszczenia na zabezpieczenie.
Wiąże się to z poszukiwaniem nowych lub przywracaniem do łask
dawnych, lecz w okresie Polski Ludowej nie docenianych i słabo
wykorzystywanych, form zabezpieczenia kredytu.
Przypomnijmy, iż do 1 stycznia 1947 roku, a więc do wejścia
w życie dekretu o prawie rzeczowym z 11 października 1946 roku
(Dz.U. Nr 57, poz. 319 z późn. zm.), stosunek do przewłaszczenia
na zabezpieczenie był w Polsce niejednolity: nie budziła wątpliwości jego dopuszczalność na obszarze obowiązywania kodeksu cywilnego niemieckiego, zdecydowano odrzucano tę formę zabezpieczenia
należności pieniężnych na obszarze obowiązywania kodeksu Napoleona, natomiast natrafiała ona na opory na obszarze obowiązywania kodeksu cywilnego austriackiego 1 .
Dekret o prawie rzeczowym z 1946 roku nie przesądził wyraźnie
sprawy dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie, toteż
już wkrótce po jego wejściu w życie przed koniecznością zajęcia w
tej kwestii stanowiska stanął Sąd Najwyższy. W znanej uchwale
całej Izby Cywilnej z 10 maja 1948 (C. Prez. 18/48)2 wyrażone
1
Por. J. Gwiazdomorski, Nowoczesne sposoby zabezpieczenia kredytu. Własność
jako prawo zabezpieczające, Kraków 1932, s. 95 i n.; J. J. Litauer, Zagadnienie tzw.
przewłaszczenia na zabezpieczenie, „Przegląd Notarialny" 1948, t. 2, s. 19 i n.; J.
Skąpski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, „Studia Cywilistyczne" t. 13-14, Kraków 1969, s. 305 i n.
2
OSN 1948, poz. 58, PiP 1948, z. 9-10, s. 138.
17
REJENT Nr 1 - styczeń 1994 r.
zostało zapatrywanie, iż „zabezpieczenie wierzytelności przez przeniesienie na wierzyciela prawa własności rzeczy ruchomej z równoczesnym ustanowieniem zobowiązania wierzyciela do korzystania z
prawa własności tylko w granicach umowy stron jest dopuszczalne".
W kwestii tej - jeszcze przed ogłoszeniem uchwały, jak i po jej
ogłoszeniu - pojawiło się szereg wypowiedzi w piśmiennictwie,
idących w podobnym kierunku 3 . Najczęściej dotyczyły one przewłaszczenia na zabezpieczenie ruchomości.
Głosy niechętne przewłaszczeniu były nieliczne4.
Już pod koniec obowiązywania dekretu o prawie rzeczowym
z 1946 roku Sąd Najwyższy zajął stanowisko w kwestii dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, wypowiadając w orzeczeniu Izby Cywilnej z 24 IV 1964 r. (II CR
178/64)5 następujący pogląd: „Przepis art. 45 § 1 pr. rzecz, wyłącza
dopuszczalność przeniesienia własności nieruchomości dla zabezpieczenia wierzytelności. Umowa taka bowiem, wobec obowiązku
nabywcy przeniesienia - z chwilą zapłaty wierzytelności - własności nieruchomości z powrotem na nabywcę, prowadziłaby w
istocie do sprzecznego z tym przepisem przeniesienia własności z
zastrzeżeniem warunku i terminu" 6 . Uwagi krytyczne pod adre3
Za dopuszczalnością przewłaszczenia ruchomości na zabezpieczenie opowiedzieli
się: J. Falenciak, Zastaw powierniczy, „Spółdzielczy Przegląd Bankowy" 1946, nr
13-14, s. 34 i n.; W. Prądzyński, Powiernicze przeniesienie własności celem zabezpieczenia wierzytelności, „Przegląd Notarialny" 1947, t. I, s. 319 i n.; J.J. Litauer,
Zagadnienie..., s. 19 i n.; Z. Nowakowski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie,
„Tygodnik Gospodarczy" 1948, nr 32, s. 370; J. Namitkiewicz, Zagadnienie „przeniesienia własności na zabezpieczenie" na gruncie prawa polskiego, „Przegląd
Notarialny" 1948, t. II, s. 435 i n. (zwl. s. 460); W. Siedlecki, Glosa do uchwały SN
z 3 II1960, OSPiKA 1961, nr 3, C 75, s. 155 i 156; J. Wasilkowski, Zarys prawa
rzeczowego, Warszawa 1963, s. 215; A. Wolter, Prawo cywilne-zarys części ogólnej,
Warszawa 1963, s. 239; A. Szpunar, W sprawie zabezpieczeń przy sprzedaży na
raty, PiP 1963, z. 3, s. 529; A. Ohanowicz, Glosa do orzeczenia Izby Cywilnej SN
z 24 IV1964 r., OSPiKA 1965, nr 11, C 229, s. 490 i 491.
4
Por. np. L. Domański, W kwestii zastawu powierniczego, „Spółdzielczy Przegląd
Bankowy" 1946, nr 19-22, s. 66 i n.
5
OSPiKA 1965, nr 11, C 229, s. 489-490.
6
Pogląd o niedopuszczalności przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie
nieco wcześniej wyraził W. Siedlecki, Glosa..., s. 156.
18
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
sem powyższej tezy sformułował A. Ohanowicz 7 . Uznał on przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie za dopuszczalne.
2. Dopuszczalność przewłaszczenie ruchomości na zab e p i e c z e n i e de lege lata
Po wejściu w życie kodeksu cywilnego z 1964 roku zagadnienie dopuszczalności przewłaszczenia na zabezpieczenie stało się
ponownie przedmiotem zainteresowania doktryny oraz pojawiło
się w judykaturze.
Zdecydowana większość autorów opowiedziała się za dopuszczalnością przewłaszczenia ruchomości na zabezpieczenie8. Wątpliwości zgłaszano rzadko 9 .
Niezwykle przechylnie do przewłaszczenia na zabezpieczenie
odniósł się ostatnio Sąd Najwyższy. W wyroku z 19 XI 1992 r. (II
CRN 87/92) 10 wyraził pogląd, że „zabezpieczenie wierzytelności
7
A. Ohanowicz, Glosa..., s. 490-491.
8
Por. M. Piekarski, Przepisy ogólne o czynnościach prawnych, NP 1965, nr 3, s.
253 i przyp. 6; tenże, (in:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, Warszawa 1972, s. 163;
K. Gandor, Sprzedaż na raty, Warszawa 1966, s. 161, przyp. 14; tenże, Prawa
podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 66;
J. Skąpski, Przewłaszczenie..., s. 305 i n.; tenże (in:) System prawa cywilnego, t.
III, cz. 2, Prawo zobowiązań - część szczególna, red. S. Grzybowski, Ossolineum
1976, s. 162; J.S. Piątkowski i Z.K. Nowakowski, (in:) System prawa cywilnego, t.
2. Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. J. Ignatowicz, Ossolineum 1977, s.
233 i 803; A. Kędzierska-Cieślak, Powiernictwo, PiP 1977, z. 8-9, s. 44 i n.; B.
Lewaszkiewicz-Petrykowska, (in:) System prawa cywilnego, 1.1. Część ogólna, wyd.
2, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 658 i 659; S. Grzybowski, Prawo cywilne.
Zarys części ogólnej, Warszawa 1985, s. 273; tenże, System prawa cywilnego. Część
ogólna, wyd. 1, Ossolineum 1974, s. 513 i 575; A. Wolter, Prawo cywilne. Zarys
części ogólnej, Warszawa 1986, s. 315 i 316; W.J. Katner, Przeniesienie własności
rzeczy ruchomych, Łódź 1988, s. 183; A. Szpunar, O powierniczych czynnościach
prawnych, (in:) Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica 57, Łódź 1993, s. 3 a
zwł. 8 i n.
9
A. Stelmachowski, Klauzule generalne w Kodeksie cywilnym, PiP 1965, z. 1, s. 19,
stwierdził, iż instytucja przewłaszczenia na zabezpieczenie stoi pod znakiem
zapytania „można bowiem żywić wątpliwość, czy społeczno-gospodarczym przeznaczeniem przeniesienia własności jest uzupełnienie przepisów o zastawie". Dostrzegł jednak jej przydatność przy sprzedaży ratalnej, wobec czego uznał, iż
„praktyka sądowa będzie więc musiała całe to zagadnienie rozważyć od nowa".
10
OSN (cyw.) 1993, nr 5, poz. 89, s. 109 i n.
19
REJENT Nr 1 - styczeń 1994 r.
może nastąpić na podstawie samej umowy o przewłaszczenie (art.
155). Na podstawie takiej umowy dłużnik-zbywca może zatrzymać
przewłaszczoną rzecz, oznaczoną co do tożsamości, w swoim posiadaniu - w charakterze uzgodnionym z wierzycielem".
Sąd Najwyższy odwołał się do wspomnianej wyżej uchwały całej
Izby Cywilnej z 10 V 1948 r., stwierdzając, iż uchwała ta zachowała
aktualność, a „przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie może
być ważną formą zabezpieczenia kredytów bankowych".
W świetle dotychczasowych wywodów uzasadniona jest konkluzja, iż dopuszczalność przewłaszczenia ruchomości na zabezpieczenie nie budzi dziś wątpliwości 11 .
3. Czy dopuszczalne jest przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie?
Na pytanie postawione w tytule niniejszego rozdziału udzielane są w doktrynie niejednolite odpowiedzi.
Za dopuszczalnością przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie opowiedzieli się J.S. Piątowski 12 , S. Grzybowski 13 i
M. Strus 1 4 , jeśli nie liczyć wspomnianej już wcześniej wypowiedzi
A. Ohanowicza (na tle dekretu o prawie rzeczowym z 1946 roku).
Przeciw temu w sposób stanowczy wypowiedzieli się J. Skąpski 1 5 i A. Szpunar 1 6 ; podobnie można też rozumieć wypowiedź
S. Breyera 1 7 .
11
Por. A. Szpunar, O powierniczych czynnościach..., s. 8 i 9.
J.S. Piątowski, (in\) System..., s. 233, powołując się na wcześniejszy pogląd A.
Ohanowicza.
13
S. Grzybowski, Prawo..., (1985), s. 273, w przyp. 103, oceniając jako nietrafne
orzeczenie SN z 24 IV 1964.
14
M. Struś, Dwa sposoby powierniczego zabezpieczenia kredytu, „Palestra" 1992,
nr 11-12.
15
J. Skąpski, Przewłaszczenie..., s. 321, 322.
16
A. Szpunar, O czynnościach powierniczych..., s. 13 (por. też tamże przyp. 19 i
znajdującą się w nim dość uszczypliwą uwagę pod adresem przeciwnego poglądu
A. Ohanowicza, co autorów o odmiennych zapatrywaniach stawia w dość trudnym
położeniu).
17
S. Breyer, Przeniesienie własności nieruchomości, Warszawa 1971, s. 157.
20
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Argumentując na rzecz swego stanowiska J. Skąpski i A.
Szpunar wskazują w pierwszym rzędzie na istnienie w naszym
prawie odrębnej regulacji (reglamentacji) ruchomości i nieruchomości18. Stąd też za dopuszczalne uznają zróżnicowanie rozstrzygnięć w sprawie przewłaszczenia ruchomości i nieruchomości.
Ze stwierdzeniem tym trudno się nie zgodzić. Z tego wszakże
wcale nie wynika, iż przyjęcie proponowanego zróżnicowania rozwiązań jest konieczne lub by odmienności owej regulacji zróżnicowanie takie wymuszały lub uzasadniały. W każdym razie odmienne
unormowanie kwestii dopuszczalności warunku przy przeniesieniu własności, czy też dopuszczalność zastrzeżenia własności w
umowie sprzedaży rzeczy ruchomej (art. 589 k.c.), nie stanowi
dowodu wystarczającego. Z drugiej strony bowiem prawo odkupu 1 9 (art. 593 i nast. k.c.) może być zastrzeżone zarówno w umowie
dotyczącej ruchomości, jak i nieruchomości.
Obaj wspomniani autorzy twierdzą, że najlepszym sposobem
zabezpieczenia kredytu na nieruchomości jest hipoteka. Rzeczywiście, hipoteka ma szereg zalet. Ale też nie da się ukryć, iż
przewłaszczenie znacznie wzmacnia pozycję wierzyciela w porównaniu z hipoteką. Pozwala też uniknąć szeregu niedogodności
występujących przy korzystaniu z zabezpieczenia hipotecznego20.
J. Skąpski stwierdza, iż „nie bez znaczenia jest też zarzut
obejścia ustawy" 21 .
W tym kontekście wypada zauważyć, że przewłaszczenie na
zabezpieczenie jest wprawdzie czynnością okrężną, ale jedynie
zwykłą czynnością okrężną, a nie czynnością zmierzającą do obejścia ustawy. To prawda, iż strony posługują się nim, by osiągnąć
cel, który osiągnięty może być również na innej drodze (przy
18
J. Skąpski, Przewłaszczenie..., s. 322; A. Szpunar, O powierniczych czynnościach..., s. 13.
19
Bliżej na temat prawa odkupu por. S. Breyer, Przeniesienie..., s. 154 i n.; M.
Kępiński, Przeniesienie własności nieruchomości rolnych, Poznań 1970, s. 15 i n.;
W.J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości w prawie polskim, Warszawa
1992, s. 76 i 77.
211
Por. M. Struś, Dwa sposoby...,
21
J. Skąpski, Przewłaszczenie..., s. 322.
21
REJENT Nr 1 - styczeń 1994 r.
wykorzystywaniu zastawu w przypadku ruchomości, hipoteki - w
odniesieniu do nieruchomości). Można nawet dodać, że tę inną
drogę ustawodawca stwarza specjalnie dla osiągania owego celu.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie nie stanowi jednak obejścia
prawa (działania infraudem legis) z tego przede wszystkim powodu, iż nie służy do osiągnięcia na dozwolonej drodze celu zakazanego.
W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenie cel dozwolony
osiągany jest w sposób okrężny, przy wykorzystaniu środka dozwolonego. Zamiast środka stworzonego przez ustawodawcę do
osiągania celu, o który tu chodzi, strony posługują się środkiem
przeznaczonym do osiągania innego celu. Takie postępowanie nie
jest jednak - z prawnego punktu widzenia - postępowaniem
nagannym. Tak jak z przepisów o zastawie nie można wnosić, iż
zastaw jest jedyną instytucją prawa cywilnego mogącą służyć
zabezpieczeniu wierzytelności na ruchomości, tak też z przepisów
o hipotece nie wynika zakaz przewłaszczenia nieruchomości na
zabezpieczenie.
Zdaniem J. Skąpskiego, na rzecz bronionego przez niego stanowiska przemawia to, iż „w naszym ustroju inne jest społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa własności, jeżeli jego przedmiotem
są nieruchomości (...), inne zaś, jeżeli odnosi się do rzeczy ruchomych" 22 . Wypowiedź ta pochodzi z 1969 roku i dziś, przynajmniej
częściowo, uznać ją trzeba za nieaktualną. Następujące w naszym
kraju zmiany społeczno-gospodarcze i podążające za nimi zmiany
w systemie prawa sprawiły, że dziś nieruchomości zaczynają coraz
częściej występować w roli przedmiotu obrotu, stopniowo uzyskują
wartość handlową. Przemawia to za tym, aby mogły w szerszych
rozmiarach służyć zabezpieczeniu kredytu (a więc nie tylko w
formie tradycyjnie dopuszczalnej hipoteki).
J. Skąpski zwraca uwagę, iż przewłaszczenie nieruchomości
na zabezpieczenie może prowadzić do wyzysku dłużnika, podkreśla nadto, iż trudno w tym przypadku zachować proporcję miedzy
wysokością zabezpieczonej wierzytelności a z reguły znaczną wartością nieruchomości. Obawom tym trudno odmówić racji. Czy
jednak muszą one pociągnąć za sobą wprowadzenie zakazu prze22
Tamże.
22
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
właszczenia nieruchomości na zabezpieczenie? Istnieją wszak w
prawie cywilnym instrumenty stwarzające możliwość kontroli
treści dokonanej przez strony czynności prawnej z punktu widzenia jej zgodności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1
k.c.). Także korzystanie z nabytych uprawnień polega - zgodnie z
art. 5 k.c. - ocenie pod kątem jego zgodności z zasadami współżycia
społecznego. Nie jest też chyba wykluczone wykorzystanie w omawianym zakresie przepisów o wyzysku (art. 388 k.c.)23.
Przebrzmiały jest również zarzut wysuwany kiedyś przez
przeciwników przewłaszczenia na zabezpieczenie (ale nie przez
autorów, o których poglądach była mowa wyżej), iż dotknięte jest
ono pozornością 24 , pociągającą za sobą jego nieważność (art. 83
k.c.). Strony, zawierając umowę o przewłaszczenie, zmierzają do
rzeczywistego przeniesienia własności i skutek ten osiągają. Stan
faktyczny przewłaszczenia na zabezpieczenie nie mieści się więc
w hipotezie' normy z art. 83 § 1 k.c. Stronom nie da się zarzucić
ani braku zamiaru wywołania skutków prawnych, wiązanych
przez prawo z dokonywaną czynnością prawną, ani dążenia do
osiągnięcia innych skutków, niż skutki związane z dokonywaną
czynnością prawną. Przewłaszczenie nie jest czynnością symulowaną, dokonywaną dla ukrycia jakiejś innej czynności prawnej
(czynności dysymulowanej).
I w końcu wypada zauważyć, że dopuszczenie przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenia odpowiada potrzebom obrotu, wzbogaca instrumenty mogące służyć zabezpieczeniu kredytu,
może więc przyczynić się do ożywienia gospodarki. Jego niedogodności i strony ujemne można niwelować w rozmaity sposób. Ostatecznie jednak o przydatności i celowości wykorzystywania tej
instytucji powinny decydować same strony.
Na postawione w tytule niniejszego rozdziału pytanie należy
udzielić więc odpowiedzi twierdzącej.
23
Taką możliwość dopuszczał pod rządem kodeksu zobowiązań R. Longchamps
de Berier, Zobowiązania..., Lwów 1939 (wyd. 2), s. 623.
24
Zarzut ten odrzucał już R. Longchamps de Berier, Zobowiązania..., s. 622.
23
REJENT Nr 1 - styczeń 1994 r.
4. Dopuszczalność zastrzeżenia warunku
Przewłaszczenie na zabezpieczenie obejmuje przeniesienie
własności rzeczy oraz zobowiązanie nabywcy (wierzyciela), że po
całkowitym spłaceniu kredytu przeniesie własność rzeczy z powrotem na dłużnika (pactum fiduciae). Znajdują więc do niego - z jednej
strony - zastosowanie przepisy o przeniesieniu własności (art. 155 i
nast. k.c.), z drugiej zaś - przepisy o zobowiązaniach. Zakres zastosowania tych przepisów należy odpowiednio rozgraniczyć. Oznacza
to, iż przepis art. 157 § 1 k.c. wprowadzający zakres warunkowego
przeniesienia własności nieruchomości rozpościera się jedynie na
część rzeczową przewłaszczenia, nie obejmuje zaś jego części zobowiązaniowej . Tak więc, w przypadku przewłaszczenia nieruchomości
na zabezpieczenie w jego części zobowiązaniowej mogą pojawić się
zarówno warunki, jak i terminy.
Nie dostrzegł tego rozróżnienia Sąd Najwyższy w orzeczeniu
Izby Cywilnej z 24IV 1964 r. (cyt. wyżej), wywodząc w uzasadnieniu, iż art. 45 § 1 dekretu o pr. rzecz, z 1946 r. (którego odpowiednikiem jest art. 157 § 1 k.c.), zakazując przeniesienia własności
nieruchomości pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, wyłącza dopuszczalność przeniesienia własności nieruchomości dla
zabezpieczenia wierzytelności.
Trafnej krytyki tego poglądu dokonał A. Ohanowicz (w cyt.
wyżej glosie), podkreślając, iż w przewłaszczeniu na zabezpieczenie własność przenoszona jest na nabywcę bezwarunkowo i bezterminowo, warunkowe zaś bywa zobowiązanie nabywcy (mające
czysto obligacyjny charakter) przeniesienia tej własności z powrotem na zbywcę (dłużnika). Czynności prawne, zobowiązujące do
przeniesienia własności nieruchomości z zastrzeżeniem warunku,
są dopuszczalne (wynika to wprost z art. 157 § 2 k.c.).
Sytuacja jest nieco bardziej złożona w przypadku przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie. Kodeks cywilny nie zakazuje bowiem przeniesienia własności ruchomości z zastrzeżeniem
warunku. Strony umowy o przewłaszczenie ruchomości na zabezpieczenie mogą więc albo zastrzec, iż przeniesienie własności
następuje pod warunkiem rozwiązującym 25 całkowitej spłaty kre25
Por. A. Szpunar, O powierniczych czynnościach..., s. 9; J. Skąpski, Przewła-
24
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
dytu (w takim wypadku w części obligacyjnej przewłaszczenia nabywca własności rzeczy ruchomej zobowiązuje się jedynie do tego, iż nie
będzie korzystał z nabytego warunkowo prawa własności w innym
zakresie, niż jest to niezbędne do zabezpieczenia kredytu; zobowiązanie to jest bezwarunkowe) albo też mogą dokonać bezwarunkowego
przeniesienia własności ruchomości; w części obligacyjnej przewłaszczenia pojawi się wówczas nie tylko powyższe zobowiązanie (będzie to
jednak zobowiązanie bezwarunkowego właściciela), ale nadto zobowiązanie do przeniesienia własności z powrotem na zbywcę w razie
całkowitej spłaty długu (to zobowiązanie będzie mieć charakter warunkowy, a warunek ten oceniać należy jako warunek zawieszający26).
5. Wymagania w zakresie formy
Wymagania w zakresie formy przewłaszczenia ruchomości na
zabezpieczenie ustalać należy kierując się wskazówką zamieszczoną
w art. 75 § 1 k.c. Decydujące znaczenie mieć więc będzie wartość
rzeczy, której własność jest przenoszona i której dotyczy zobowiązanie nabywcy (wierzyciela) do zwrotnego przeniesienia własności na
zbywcę.
Z kolei, w myśl art. 158 k.c. zarówno umowa o przeniesienie
własności nieruchomości, jak i umowa obligacyjna zobowiązująca
nabywcę (wierzyciela) do zwrotnego przeniesienia własności na dłużnika po całkowitym spłaceniu kredytu, winny być pod rygorem
nieważności zawarte w formie aktu notarialnego.
6. Przewłaszczenie na zabezpieczenie jako czynność
kauzalna
Umowa o przeniesieniu własności, zmierzająca do zabezpieczenia, jest - j a k każda umowa o przeniesienie własności - czynszczenie..., s. 320 i 321, z tym, iż autor ten zaznacza, że gdy strony nic wyraźnie na
temat warunku w umowie nie postanowią, należy przyjąć, że nastąpiło bezwarunkowe przeniesienie własności.
26
Tak J. Skąpski, Przewłaszczenie..., s. 320. Odmiennie A. Szpunar, O powierniczych czynnościach..., s. 9: „Nie można także powiedzieć, że warunkowe jest
zobowiązanie wierzyciela do przeniesienia z powrotem własności rzeczy na dłużnika".
25
REJENT Nr 1 - styczeń 1994 r.
nością prawną kauzalną. Różnica pomiędzy przewłaszczeniem ruchomości i nieruchomości polega na tym, iż w tym ostatnim przypadku causa nie tylko jest wymagana i wywiera wpływ na ważność
umowy, ale nadto - w myśl art. 158 in fine k.c. - powinna być w
akcie notarialnym ujawniona. Pożądane jest przy tym ujawnienie
„prawdziwej" kauzy. Wprawdzie pogląd, iż ujawnienie „fałszywej"
kauzy pociąga samo przez się nieważność umowy27, choćby pod
ową fałszywą kauzą kryła się causa prawdziwa, bywa czasem
podważany 28 , nie da się jednak ukryć, iż w razie ujawnienia w
akcie fałszywej kauzy powstaną zawsze wątpliwości co do ważności umowy o przewłaszczenie. Lepiej więc tego unikać. W literaturze podniesiona została też wątpliwość, czy ujawnienie fałszywej
kauzy czyni zadość wymogowi formy aktu notarialnego 29 .
W piśmiennictwie dość zgodnie przyjmuje się, iż w przewłaszczeniu na zabezpieczenie występuje specyficzny typ kauzy, a
mianowicie tzw. causa cauendi
Tak też ujmuje sprawę orzeczenie SN z 19 XI 1992 r. (cyt. wyżej) w odniesieniu do przewłaszczenia ruchomości na zabezpieczenie.
27
Por. S. Wójcik, Pozorność w umowach o przeniesienie własności nieruchomości,
„Nowe Prawo" 1962, nr 4, s. 512 i n.; S. Breyer, Przeniesienie..., s. 82.
Por. J. Ignatowicz, Jeszcze o pozorności w umowach o przeniesienie własności
nieruchomości, „Nowe Prawo" 1962, nr 4, s. 526 i n.; M. Kępiński,Przeniesienie...,
s. 199 (przyp. 84).
29
Por. E. Drozd, Pozorność w umowach przenoszących własność nieruchomości,
„Studia Cywilistyczne" t. XXII (1974), s. 71.
30
Por. J. Skąpski, Przewłaszczenie..., s. 315; A. Szpunar, O powierniczych czynnościach..., s. 10.
26