miscellanea - Nasza Przeszłość

M
I
S
C
E
L
L
A
N
E
A
SŁAW OM IRA PEŁESZOW A
dar
m ik o ł a j a
tryzn y
dla
b ib l io t e k i
b a z y l ia n ó w
W B Y T E N IU
W archiwum dom ow ym C hodkiew iczów z M łynowa znajdują
się nieliczne akta rodziny Tryzn ów z Bytenia
W papierach M ikołaja Tryzny podskarbiego w. litew. natrafiono
na dokum ent zatytułowany Index librorum post decessum a... Ni­
colai Tryzna... moiiasterio Byteniensi collatorum...
R ejestr ksiąg przekazanych Zak on ow i Bazylianów w Byteniu
w r. 1640, nie jest spisem zawartości całego księgozbioru M ikołaja
Tryzny, obejm uje on bow iem dzieła, w zasadzie, tylko o charakterze
teologicznym .
Spis ten nie budzi specjalnego zainteresowania, m im o to godzien
jest odnotow ania, jako jeden z zabytków kultury religijnej na kre­
sach północno-w schodnich R zeczypospolitej w I poł. X V II wieku.
R eligijna tematyka ksiąg jest niew ątpliwie wyrazem p obożn ości
dawnych w ieków i aktualnych wówczas problem ów religijnych, poza
tym rzuca też światło i na osobiste zainteresowania um ysłowe i re­
ligijne podskarbiego i jego środowiska. Spis ksiąg jest rów nież źród ­
łem do badań dziejów bibliotek i now oufundow anego wtedy klasz­
toru byteńskiego i także z tego tytułu zasługuje na uwagę.
Księgi daru M ikołaja T ryzny obejm ują 35 dzieł w 58 tom ach.
Niemal wszystkie form atu fo lio , mają oprawę przeważnie białą lub
czerwoną, zatem należy p rzyją ć, że jedne były oprawne w pergamin
koloru naturalnego, inne barwy czerw onej 2.
Dzieła w spisie niniejszym są podzielon e na dwie zasadnicze
grupy: a) księgi łacińskie, greckie, — przeważnie z p oł. i końca
w. X V I, które mają podany numerus currens, tytuł, form at i rodzaj
oprawy oraz b) księgi ruskie, które poch odzą z pierwszych lat
w. X V II i nie posiadają oznaczenia liczbą bieżącą.
1 Archiw um C hodkiew iczów z M łynowa w Archiw um Państw ow ym w K ra­
kow ie; Akta Tryznów z 1 p oi. w. X V II wniosła w dom Chodkiew iczów , żona
Hieronim a K arola Chodkiewicza starosty m ozyrskiego, Izabela Lacka, wdowa
Po T eofilu Tryźnie.
2 O prócz 4 ksiąg form atu in 4 -to i kilku ksiąg bez oznaczonego form atu,
wszystkie księgi są in folio.
Spis sporządzony porządnie na papierow ym bifoliu m o wymia­
rach 3 3 ,5 X 2 0 ,5 cm, ze znakiem w odnym przedstawiającym flądrę
w podw ójn ym kole, jest jednak bardzo lakoniczny w podawaniu
obszerniejszych tytułów dziel. Ta ok oliczn ość oczyw iście utrudnia
urzędy: p odk om orzego słonim skiego (ok. r. 1609), kuchmistrza w.
utożsamienie dzieła lub co częstsze —
daty jeg o wydania 3.
tora skarbu królew skiego 8.
uniemożliwia określenie
litew. (o d r. 1623) i od 13 X I 1635 r. aż do końca swego życia sta­
nowisko podskarbiego w ielkiego litew sk ieg o7. Jako podskarbi zy­
skał sobie Tryzna opinię pilnego, prawego i oddanego administra­
W swoim władaniu miał starostwa: bielickie, błudneńskie, hoskie,
bobrujskie, ponadto dzierżawił starostwo przelom skie 9.
Nasz zbiór zawiera: 2 B iblie w jęz. łac., 1 Biblię w jęz. grec.,
1 Biblię w jęz. słowiańskim, 1 Księgę Psalm ów w tymże języku,
1 Pentateuch; z dzieł należy wym ienić foliały zbiorow ych wydań
j
(opera) pism Świętych: Augustyna, Bazylego, Bernanda z Clairvaux,
teniem w pow . słonimskim, w ojew . now ogrodzkim należały: Bołocze, Chworoszcze, D obrom yśl, D zietkow icze, G noyno, Ostaszyn
Cyryla Aleksandryjskiego, Jana Chryzostom a, H ieronim a; innych
teologów mamy traktaty: Arkadiusza, H ieronim a Zanchi; historię
K ościoła reprezentuje — Callistus i Euzebiusz; prawo kościelne —
decisiones i concilia; dalej — m odlitew niki itp.
Szkoda, że brak jest w iadom ości o dziejach grom adzenia księ­
gozbioru przez M ikołaja Tryznę i że nie ma wzmianki o bibliotece
obdarow anego klasztoru. Ż yciorys podskarbiego nie rozw iązuje tych
spraw, poniew aż materiały biograficzne są nader skąpe. K rótkie
rozpatrzenie żywota naszego ofiarodaw cy ułatwi nam częściow o zro­
zum ienie jeg o zainteresowań dziełam i teologicznym i i problem atyką
K ościoła rzym sko- i greko-katolickiego.
M ikołaj Tryzna — herbu Gozdawa, był synem H rehorego p od ­
kom orzego i marszałka powiatu słonim skiego — oraz R eginy Sapieżanki, córk i Bohdana w ojew ody m ińskiego i Maryny Kapuścianki
Kształcił się w dom u i w wieku pacholęcym został oddany na dwór
Zygm unta III. Jako dworzanin zwracał uwagę bardzo starannym
w ychowaniem , szlachetnością, skrom nością i dużym rozsąd k iem 5.
Brał udział w wyprawie Zygm unta III do Inflant i p od Smo­
leńsk, wystawiając własnym kosztem 800 ludzi 6. Piastował kolejno
3 Zbyt lakoniczny tytuł utrudnia utożsam ienie dzieła (zob. poz. 28, 33, 37)
lub uniem ożliw ia określenia daty wydania dzieła (zob. poz. 1, 2, 4, 14, 21, 24,
[53 ], [5 4 ]).
4 K.
N i e s i e c k i, Herbarz Polski, Lipsk 1842 t. IX , s. 124;
[Pro-
h a s k a ] , Sapiehotvie, M ateriały h istoryczno-genealog. i m ajątkow e, Petersburg
1890, t. I s. 245; T. Ś w i ę c k i, Historyczne pamiątki, Warszawa 1858, t. II, 227.
5 J. D. Ł o b ż y ń s k i , Trzy skarby albo depozyta dla cnot nad złoto droż­
szych nieoszacowane z Mikołajem Tryzną podskarbim najwyższym i pisarzem
W X lit. etc. w cerkwi monastyru Byteńskiego do grobu złożone dn. 4 grudnia
1640 roku, (1 egz. W rocław , Ossolineum nr 15570); P or. E s t r . t. X X I, s. 365.
0 Akta Tryzn ów ; Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 29; N i e s i e c k i, dz. cyt.,
t. IX , s. 124; Ś w i ę c i c k i , dz. cyt., t. II, s. 227.
Był posesorem
kam ienicy w
W ilnie
przy ul. Świętoduskiej
i placu na Rynku w Słonim ie. D o jego dóbr poza rodzinnym By-
i Puchow icze 10.
O żeniony ok. r. 1612 z Marianną D orohostajską miał z nią troje
dzieci: córk i — Reginę i T eod orę i syna — T eofila.
M ikołaj Tryzna odznaczał się wielką pobożnością, o czym świad­
czy d ob ór ksiąg legowanych klasztorow i w Byteniu. G orliwy w y­
znawca obrządku w schodniego (unita), chwile wolne od zajęć pub­
licznych pośw ięcał praktykom religijnym i dziełom m iłosierdzia n .
Znany był ze swej szczodrobliw ości dla ubogich i kościołów .
W Byteniu założył przy starym kościele szpital na 10 osób, a za
zezwoleniem królewskim miał zacząć budow ę now ego, m urowanego
kościoła dla Bazylianów 12. Otaczał wielką opieką klasztor byteński
założony w r. 1607 przez swych rodziców . W r. 1640 dzięki stara­
niom M ikołaja klasztor został opactw em 1!.
7 Akta T ryzn ów ; J.
Wolff,
Senatorowie i dygnitarze W X lit., K raków
Złota księga szlachty polskiej. Poznan
1885, s. 185, 232; T. Ż y c h l i ń s k i ,
1895, t. X V II, s. 276.
8 Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 10, 23.
9 Starostwo bobrujskie otrzym ał M ikołaj
Tryzna
po
P iotrze
Tryźnie
26 IV 1638 roku — Akta Tryznów .
10 Akta Tryznów .
11 K . C h o d y n i c k i,
Kościół prawosławny a Rzeczpospolita
Polska,
Warszawa 1934, s. 414; Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 8, 31.
12 Ł o b ż y ń s k i , dz. cyt., s. 31; A. W i n i a r s k i ,
Kościół i klasztor
pobazyliański w Byteniu, Tyg. Ilustr. 1862, nr 122; S m o r a, Kilka słów
o Byteniu i Bazylianach, Przeg. Nauk. i Literacki, 1914— 1916.
13 Pamiętnik Albr. St. Radziieilla, Poznań 1839, t. II, s. 25; [P r o h a s k a],
dz. cyt., t. I, s. 245; I. S t e b e l s k i , Dwa wielkie światła, Lw ów 1867, t. II,
8- 239.
— Nasza P rzeszłość
Zmarł Mikołaj Tryzna 10 X 1640 r. w Wilnie, pochowany zaś
został w dziedzicznym Byteniu 14.
Pozostający wówczas w bliskich stosunkach sąsiedzkich z pod­
skarbim ks. Jan Łohżyński, dziekan szereszowski i proboszcz parafii
rzym.-kat. w Sielcu, poświęcił mu kazanie pośmiertne wydane dru­
kiem w r. 1640 pt. „T rzy skarby... z Mikołajem Tryzną... do grobu
złożone... ,s. Kaznodzieja omówił w nim cnoty zmarłego i jego za­
sługi względem Boga, Kościoła, króla i Rzeczypospolitej.
Mikołaj Tryzna zostawił testament, w którym raz jeszcze okazał
się hojnym dobrodziejem Bazylianów Byteńskich. Oprócz wielu
kosztowności, wyznaczył sumę zabezpieczoną na folwarku Dobromyśl na wybudowanie murowanego kościoła w Byteniu, a na po­
trzeby opactwa zapisał część tegoż Bytenia i folwark Dzietkowicze 16.
W świetle przytoczonych faktów wydaje się pewnym, że życze­
niem podskarbiego było, aby po jego śmierci, księgi jego zbioru
teologicznego złożyć w darze Bazylianom. W olę ojca swego wypełnił
syn, Teofil Tryzna, wówczas star. błudneński i wołkowyski, prze­
kazując zbiór klasztorowi w dn. 12 X II 1640 r.
librorum
post
decessum
a
viris
illustrissimi N icolai
Tryzna
thesaurarii U . D. L. p er magnificum dominum Theophilum Tryznam monasterio B ytenensi collatorum , anno D om ini 1640, 10 — bris 12.
1. mo Biblia sacra editionis doctorum Lovaniensium ,7.
2. Item B iblia utriusqve T esta m en ti18
3. Novum Testamentum G raece **
in fo lio rubro
fo lio albo
fo lio rubr[o]
14 Pam iętnik A. S. Radziwiłła, t. II, s. 25; S t e be 1 s k i, dz. cyt., t. II.
8. 239.
15 Ł o b ż y ń s k i ,
5. Concilia sanctorum patrum
tom i 1 mi, pars 1 ma
fo lio albo
fo lio albo
6. item eorundem tom i prim i, pars 2 da
fo lio albo
7. item eorundem tom i secundi, pars 1 ma
8. item eorundem tomi 2 di, pars 2 da
fo lio albo
fo lio albo
9. item eorundem tom i tertii, pars 1 ma
fo lio albo
10. item eorundem tom i tertii, pars 2 da
fo lio albo
11. item eorundem tom i 4 ti, pars 1 ma
12. item eorundem tom i 4 ti, pars 2 da
fo lio albo
13. item eorum dem tomus 5 tus
14. Laurentii Surii tomus 1 nius-de vitis San ctoru m 21
fo lio albo
fo lio albo
fo lio albo
15. eiusdem tomus 2 dus
16. eiusdem tomus 3 tius
17. eiusdem tomus 4 tus
18. eiusdem tomus 5 tus
19. eiusdem tomus 6 tus
20. eiusdem tomus 7 mus
21. Opera divi Basili Magni 22
fo lio rubro
fo lio albo
22. Opera divi Cirilli A lexandrini 23
23. Monumenta patrum 24
fo lio rubro
24. Opera divi Chnsostom i tomus 1 mus 25
fo lio albo
25. eiusdem tomus 2 dus et 3 tius
fo lio albo
fo lio albo
26. eiusdem tomus 4 tus
27. eiusdem tomus 5 tus
28. D ivi Augustini tomus 1 mus et 2 dus 26
Oto spis ksiąg:
ln d e x
4. Concordantiae B ib [l]ioru m 80
dz. cyt., s. 5 ; por. E 8 1 r. t. X X X I, s. 346; O r g e l ­
b r a n d , E ncykl. Pow sz., Warszawa
dz. cyt., t. I, s. 245.
1864, t. X V II, s. 598;
[P r o h a s k a],
111 A k ty izdaw ajem yje wiln. kom ., t. X II, s. 316; Ł o b ż y ń s k i ,
8. 31— 32.
dz. cyt-,
17 Mogą b y ć w ydania: z r. 1583 (A ntw erpia) lub z r. 1590 (Lowania)
Z ob. G e o r g i, Biicher L exicon , Lipsk 1742, t. I, s. 148 lub B r u n e t , Manuel
du Libraire, Paryż 1842 t. I, s. 328.
18 Mogą być wydania z r. 1538, 1599 (Lejda) lub z r. 1557 (O liw a).
l* N iew ątpliw ie — Novum T estam entum G raece, Antwerpia 1572.
fo lio albo
fo lio albo
fo lio —
29. eiusdem tomus 3 tius et 4 tus
30. eiusdem tomus 5 tus et 6 tus
31. eiusdem tomus 7 mus et octavus
32. eiusdem tomus 9 nus et 10 mus
33. Divi H ieronim i tomus 1 mus, 2 dus, 3 tius 27
20 N ajp raw dopod obniej je d n o z w ydań: r. 1589 (lejd ejsk ie)
fo lio albo
lub r. 1631
(bazylejskie).
21 Mogą b yć wydania z 1.: 1571, 1572, 1573, 1581, 1582, 1583, 1617, 1618
(K olonia).
22 B yło wiele w ydań: r. 1540, 1551
(K olon ia ), 1570 (A ntw erpia).
23 Zapew ne — D i v i C i r i l l i
(Bazylea)
1520, 1529 (P a ryż), 1617
A 1 e x a nd r i n i i... O pera om nia, wydanie
paryskie z r. 1573 lub 1604.
24 N iew ątpliw ie — M onum enta S. Patrum O rthodoxographa, Bazylea 1569.
25 P ełn y tytuł — O pera divi J o a n n i s
C h r y s o s t o m i , Basilea 1539,
I— V, lub — O perum J. C h r y s o s t o m i , Paryż 1588, t. I— V.
28
P raw dopodobn ie — A u g u s t i n u s A u r e l i u s
S., O perum z 1.
1541— 1543 (Bazylea) lub — O pera Omnia z r. 1528, 1529 (B azulea).
27
N iepełny tytuł nie pozwala na określenie dzieła (m ogą b y ć: O pera, lub
liczne wydania listów ).
34. eiusdem tomus 4 tus, 5 tus et 6 tus
0 . BERN ARD ŁUBIEŃSKI C. SS. R.
35. eiusdem tomus 7 mus, 8 ctus, 9 nus
36. Ecclesiastica historia Eusebii 28
fo lio
37. D ivi Bernardi Claramvallensis (s.) 29
38. A r[ca d ii] opera
—
folio albo
fo lio al[bo]
fo lio albo
39. Theatrum historicum
40. Polyanthea novissima 30
fo lio albo
41. H ieronim i Zanchi de tribus E lochim 31
42. Y ita Jezu Christi
fo lio rubro
43. D ecisiones aureae casuum conscientiae
44. Sacrum oratorium piarum imaginum
4 to rubro
4 to albo
45. Sacrum sanctuarium Crucis et patientiae
46. De praestigiis daemonum
fo lio albo
—
albo
Libri ruthenici
[47] Libri psalm orum Sklavonicae
[48] Szestodennik Chrisostomi
[49] Calistus 32
[50] item szestodennik
[51] T r e f o l o j33
[52] Biblia sacra Sklavonica
[53] O h t o ik 34
[54] Mineia obscza 35
[55] Penthatheucus Mojsis
fo lio rubro
fo lio rub[ro]
*
fo lio rub[ro]
fo lio —
fo lio rubro
fol. libro (s.)
fo lio rubro
fo lio rubro
[56] Marharot Chrisostomi
4 to rubro
fo lio rubro
[57] Ustawy Świętych otec M oschoviticos
[58] Chronika ruska
fo lio rub[ro]
4 to rubro
28 N iew ątpliw ie — Ecclesiasticae H istoriae Eusebii, Paryż 1544.
29 Trudno ustalić jakie to będą dzieła (m ogą b y ć: O pera, Epistolarum lub
Serm ones).
30 M oże ■— Poliantea D om inici Nanni.
31 N iew ątpliw ie — D e tribus Elohim a etern o pa tre filio e t spiritu sancto,
uno eotlem qve Jehova libri X III, Frankfurt (nad M enem ), 1572.
32 C a l l i s t u s N i c e p h o r u s , E cclesiasticae historiae libri X V III.
33 Mogą b yć wydania moskiewskie z 1. 1637, 1639; zob. I. K a r a t a j e w ,
H ron o’ogicseska ja rospis slaivjanskich knig, P etersbu rg 1861, s. 54.
34 B yło w iele w ydań: r. 1490 1491 (K ra k ów ), 1494 (Cjentina w Czarno­
górze), 1582 (W iln o ), 1594, 1618, 1631, 1638 (M oskw a), 1639 (L w ów ); Por.
S. B a n d t k i e, Historia drukarń, K raków 1815, t. I, s. 47; por. E s t r.,
t. X X I I I , s. 314; por. F i n k i e I, B ibliogr. historii p olsk iej, K raków 1895, t. II>
s. 773; por. K a r a t a j e w , (Iz. cyt., s. 1, 2 ; por. H. S w j e n c i c k i j , Katalog
K nig, Żółkiew 1908, s. 39.
35 Mogą być wydania z 1. 1600, 1609, 1618, 1626, 1628, 1635, 1637; zob.
K a r a t a j e w , dz. cyt., s. 25, 30, 38, 40, 51; por. Russkaja Kniga ot n a c z a l a
pism enn osti d o 1800 g., Moskwa 1824 t. I, s. 98 p o d red. A d a r i u k o w a
S i d o r o w a.
LISTY DO NORBERTANEK W KRAKOW IE NA ZW IERZYŃCU
Wydał, wstępem i przypisami opatrzył Ks. Alfons Schletz
OD W Y D A W C Y
O. Bernard Ł u b i e ń s k i (1846— 1933) należy niewątpliwie
do bardzo zasłużonych postaci Kościoła polskiego i do najsław­
niejszych synów św. Alfonsa na ziemiach polskich. Dom rodzinny
w Guzowie stwarzał dla Bernarda atmosferę, sprzyjającą zarówno
intelektualnemu, jak i duchowemu rozwojowi. Studia odbył
w Ushaw (Anglia). Po skończonej szkole średniej, wstąpił w r. 1864
do Zakonu 0 0 . Redemptorystów w Londynie. Śluby złożył
w r. 1866. Po odbyciu studiów filozoficznych i teologicznych
w Anglii i Holandii, otrzymał w Akwizgranie 29 X II 1870 r. świę­
cenia kapłańskie. W ciągu 13 lat pracował na terenie Anglii i H o­
landii. W r. 1883 przybył do Polski i osiadł w Mościskach k. Prze­
myśla, poświęcając się bliźnim w licznych pracach apostolskich.
Dotknięty w r. 1885 kalectwem (paraliż nogi), przez okres 48 lat,
mimo trudności i cierpień, gorliwie pracował na misjach i reko­
lekcjach, i należał do najwybitniejszych kaznodziejów i konferencjonistów, godzinami przesiadywał w konfesjonale, organizował
życie zakonne w rodzącej się prowincji polskiej 0 0 . Redempto­
rystów, nadto spełniał odpowiedzialne urzędy w zakonie: przeło­
żonego w Mościskach i Krakowie.
Listy do norbertanek nie są znane biografowi o. Łubieńskiego,
o. Marianowi P i r o ż y ń s k i e m u (O. Bernard Łubieński, 1846—
1933, Wrocław 1946). Odnalezienie listów w Archiwum PP. N or­
bertanek na Zwierzyńcu było dziąłem przypadku, przy dokładnym
Przeglądaniu archiwum tegoż zakonu. Wpierw znalazłem wespół
z Siostrami Anielą R y b a k i Anuncjatą D y g a t 39 listów. Jeden
list znajdował się w notatkach po s. Michalinie Andrusikiewicz,