Cathalogus cathalogorum. Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3717
Studia o Książce i Informacji 34
Wrocław 2015
Halina Rusińska-Giertych
Wrocław
Cathalogus cathalogorum. Inwentarze i katalogi bibliotek
z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku:
spis scalony, poprawiony i uzupełniony Urszuli Paszkiewicz —
cenne źródło do badań nad historią polskich bibliotek1
Dwuczęściowy scalony, poprawiony i uzupełniony spis Inwentarzy i katalogów bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku
Urszuli Paszkiewicz to efekt jej trzydziestoletnich poszukiwań badawczych i dociekań bibliograficznych. Autorka ma już na koncie cztery opublikowane rejestry
inwentarzy i katalogów dawnych bibliotek Kresowych2, jednak obecna edycja
jest szczególna, bowiem stanowi — jak sama podkreśla w Przedmowie — wersję
udoskonaloną i rozszerzoną w stosunku do opracowań poprzednich, choć, rzecz
jasna, niekompletną, bo nie zdołała spenetrować wszystkich placówek, w szczególności zagranicznych, które z pewnością kryją nieznane nam dotąd źródła do
badań nad polskimi kolekcjami książkowymi3. Gdyby nawet tak było, to nie
zmienia to faktu, że Spis scalony, poprawiony i uzupełniony z 2015 roku prezentuje obszerną i doskonałą bazę źródłową dla badaczy zajmujących się historią
książki i bibliotek, a ponadto przybliża obraz wielkości i struktury naszego, nierzadko utraconego, dziedzictwa piśmienniczego.
Zabieg w postaci scalenia i uzupełnienia publikowanych już w większości
materiałów dokumentacyjnych był rozwiązaniem trafnym i nawet potrzebnym,
czytelnik otrzymał w ten sposób opracowanie zweryfikowane, przeredagowane
1 U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum. Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku: spis scalony, poprawiony i uzupełniony, t. 1–2,
Warszawa 2015.
2 Zob. U. Paszkiewicz, Rękopiśmienne inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich
Rzeczypospolitej (spis za lata 1553–1939), Warszawa 1996; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek
z ziem wschodnich Rzeczypospolitej (spis za lata 1510–1939), Warszawa 1998; eadem, Inwentarze
i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. Suplement 1, Warszawa
2000; eadem, Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku.
Suplement 2, Warszawa 2006.
3 U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum…, s. 8.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 135
2016-09-26 13:41:28
136
Recenzje i przeglądy
i wzbogacone o nowe ustalenia, między innymi poczynione w wyniku ponownej
autopsji źródeł4. To dobrze, że Autorka dba, by jej — jakże ważny informator
o zbiorach książkowych na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej — był aktualizowany i wzbogacany nowymi odkryciami poszukiwawczymi5. Taka praktyka
czyni dzieło coraz doskonalszym, a czytelnik, wraz z kolejną edycją, może liczyć
na bardziej kompletną lekturę. Opracowanie z 2015 roku zostało poszerzone na
przykład o wykaz Właścicieli bibliotek prywatnych, który gromadzi w układzie
alfabetycznym około 600 nazwisk posiadaczy księgozbiorów, podaje podstawowe informacje na ich temat (dane biograficzne, działalność zawodowa, funkcje
społeczne), lokalizuje kolekcje oraz w miarę możliwości opisuje losy tych zespołów po śmierci ich właścicieli. W zestawieniu można również napotkać nazwiska
ofiarodawców, którzy przekazali swoje zbiory poszczególnym bibliotekom.
Wykaz inwentarzy i katalogów, przedstawiony w najnowszym wydaniu, składa się z dwóch woluminów. Wolumin pierwszy liczy 717 stron, drugi — 772 strony.
Publikacja podzielona została na dwie części. Część I: Opisy jednostkowe poprzedzona została Przedmową (s. [7]–20), Wykazem skrótów cytowanych wydawnictw
(s. [21]–39), Wykazem skrótów zastosowanych w opisach (s. [40]–43) oraz Innymi
skrótami (s. 43–44). W zrębie głównym (na s. 45–717) umieszczono opisy inwentarzy i katalogów — hasła Albertyn–Myto. Ponadto (pomiędzy s. 352–353) odnajdujemy 32-stronicową wkładkę z ilustracjami, w większości kolorowymi, wypełnionymi znakami własnościowymi książek, które znalazły się w rejestrowanych
kolekcjach. Dzięki dołączonej wkładce czytelnik może podziwiać ekslibrisy, superekslibrisy, pieczątki, stemple, naklejki typograficzne, podpisy właścicieli księgozbiorów, pierwsze strony przykładowych spisów i wreszcie — galerię Czytelni
Głównej Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie. Opisy jednostkowe, wchodzące w skład części pierwszej, kontynuowane są w woluminie drugim, w którym
umieszczono hasła Nadiatycze–Żyżma (s. [7]–518) oraz dwa spisy: Miejscowości
nieznane (s. [519]–523) i Addenda. Miejscowości poza granicami Rzeczypospolitej (s. [524]).
Strona [525] woluminu drugiego rozpoczyna część drugą recenzowanego spisu, noszącą tytuł Część II: Informacje zbiorcze. Obejmuje ona hasła Agłona–Żydowice (s. 526–577) oraz cztery opisy, określone jako Addenda. Miejscowości poza
granicami Rzeczypospolitej (s. [578]). W dalszej kolejności odnajdujemy aparat
pomocniczy w postaci Indeksu nazw osobowych (s. [579]–628), wykazu nazwisk
w układzie alfabetycznym, zatytułowanego Właściciele bibliotek prywatnych
4 Autorka przyznaje, że w wyniku ponownej autopsji źródeł udało się jej (dopiero po piętnastu latach) całkowicie zweryfikować trzy opisy katalogów — Biblioteki Kolegium OO. Teatynów
we Lwowie i Biblioteki Gimnazjum Podolskiego w Winnicy i właściwie umiejscowić w najnowszym spisie — zob. U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum…, s. 10–11 oraz opisy poz. 1588,
4577, 4578.
5 W latach 2006–2014 autorka zebrała 827 nowych dokumentów — zob. ibidem, s. 10.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 136
2016-09-26 13:41:28
Recenzje i przeglądy
137
(s. [629]–672, Indeksu bibliotek instytucjonalnych i klasztornych (s. [673]–727),
Zestawienia chronologicznego inwentarzy i katalogów — listy numerów pozycji
według chronologii piśmienniczej i wydawniczej (s. [728]–732), wykazu Nazwy
administracyjne jednostek terytorialnych z oznaczeniem obecnej przynależności
państwowej miejscowości (s. [733]–759). W końcowej części umieszczono spis
177 ilustracji, zamieszczonych we wkładce woluminu pierwszego (s. [760]–768)
oraz Streszczenia obcojęzyczne (w językach angielskim, rosyjskim, ukraińskim
i niemieckim, s. [769]–772).
Edycję papierową wzbogaca dokument towarzyszący w postaci dysku
optycznego (CD–ROM), który jest elektroniczną wersją omawianego przedsięwzięcia wydawniczego6.
Spis scalony, poprawiony i uzupełniony wykazuje w części pierwszej numerację pozycji od 1 do 4942, w części drugiej — od 4943 do 5119, ale ze względu
na dodanie przy niektórych pozycjach dodatkowych opisów, oznaczonych literami „a”, „b”, „c” (maksymalnie do litery „f”), lub wykreślenie dublujących się
opisów, daje to łącznie — według wyliczeń autorki — 5197 opisów inwentarzy
i katalogów7. Zdecydowana większość uwzględnionych w publikacji opisów to
rękopisy, sporządzone najczęściej z autopsji8. Ze spisów drukowanych pochodzi
zaledwie 466 opisów.
Omawiany rejestr obejmuje źródła powstałe od XVI do początku XX wieku.
Najstarszy zarejestrowany spis rękopiśmienny pochodzi z 1510 roku, najnowszy
zaś — uwzględniający straty inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie poniesione w czasie II wojny światowej — wydany został w 2005 roku.
Spis scalony, poprawiony i uzupełniony rejestruje dokumentację do zawartości bibliotek znajdujących się w 1470 miejscowościach, pozostających obecnie
poza granicami Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Rosja, Ukraina). Daje
wgląd do inwentarzy i katalogów 146 instytucji, 482 klasztorów, 484 księgozbiorów prywatnych. Spośród zaprezentowanych w Spisie… 5197 pozycji bibliograficznych inwentarze i katalogi bibliotek instytucjonalnych stanowią 3070 pozycji,
bibliotek klasztornych, które mieszczą się także w kategorii placówek instytucjonalnych — 1257 pozycji, księgozbiorów prywatnych — 870 pozycji9. Wynika
zatem z powyższego zestawienia, że biblioteki instytucjonalne wytworzyły najwięcej rejestrów, ponieważ to one najczęściej gromadziły księgozbiory i je opracowywały.
6 U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum [dokument elektroniczny]: inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku: spis scalony,
poprawiony i uzupełniony, t. 1–2, Warszawa 2015, 1 dysk optyczny (CD-ROM).
7 U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum…, s. 13.
8 Wszystkie opisy sporządzone z autopsji zostały opatrzone gwiazdką po numerze pozycji.
Opisy bez gwiazdki zostały przejęte z opracowań lub materiałów roboczych (rękopiśmiennych)
różnych osób i instytucji.
9 U. Paszkiewicz, Cathalogus cathalogorum…, s. 14.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 137
2016-09-26 13:41:28
138
Recenzje i przeglądy
Jeśli idzie o opis zestawionych w opracowaniu dokumentów, to wykazywanie
obok siebie materiałów rękopiśmiennych i drukowanych musiało spowodować, że
opisy bibliograficzne są niejednolite. W przypadku rękopiśmiennych inwentarzy
lub katalogów opis zawiera sześć elementów: numer pozycji, lokalizację rękopisu
(sygnaturę), tytuł z dodatkami, układ spisu oraz liczbę zarejestrowanych pozycji
(dzieł, woluminów, tomów), adnotację (nie jest stałym elementem opisu, dodawano ją tam, gdzie to było konieczne), źródła, z których przejęto opis. W przypadku opisu bibliograficznego druków o jego stopniu szczegółowości zadecydował rodzaj materiału dokumentacyjnego (wydawnictwo zwarte i ciągłe, utwór
w czasopiśmie, fragment książki czy artykułu). W opisie zewnętrznym Autorka
pominęła format publikacji, a przy drukach wydanych po 1800 roku również wydawcę i drukarza. W opisach katalogów, do których nie udało jej się dotrzeć, nie
podała liczby stron; pozycje, które nie są inwentarzami i katalogami w ścisłym
znaczeniu, opatrzyła stosownym określeniem (np. omówienie). Na końcu opisu
druku podawała signum z sygnaturą katalogu, a w opisach przejętych z Bibliografii Estreicherów, tylko signum.
Zarejestrowany w ten sposób materiał dokumentacyjny został ułożony w porządku alfabetycznym według nazw miejscowości10. W części pierwszej przyjął on postać opisów jednostkowych, w części drugiej — informacji zbiorczych.
Warto podkreślić, że występujących w części drugiej bibliotek nie ma w części
pierwszej. W ramach jednej miejscowości opisy pogrupowane zostały według kategorii bibliotek (instytucjonalne, klasztorne, prywatne). Jeśli w grupie bibliotek
instytucjonalnych znalazło się więcej opisów niż jeden, ułożono je alfabetycznie według nazwy instytucji, a w ramach tej samej instytucji, według datowania
spisu. Kiedy i data była taka sama dla kilku opisów, ułożono je również alfabetycznie. Nieco inaczej postąpiono z bibliotekami klasztornymi, tu opisy ułożono
alfabetycznie, według nazw zakonów męskich i żeńskich. W ramach zakonów
zastosowano układ chronologiczny, a pod jedną datą — alfabetyczny. Biblioteki
prywatne ułożono alfabetycznie według nazw właścicieli, następnie chronologicznie, a pod jedną datą ‑ również alfabetycznie. Opisy źródeł rękopiśmiennych
umieszczono przed opisami spisów drukowanych dotyczących danej biblioteki.
Posługiwanie się tak obszernym opracowaniem ułatwiają spisy pomocnicze.
Autorka zaproponowała ich aż siedem (Indeks nazw osobowych, Wykaz właścicieli bibliotek prywatnych, Indeks bibliotek instytucjonalnych i klasztornych, Zestawienie chronologiczne inwentarzy i katalogów, Wykaz nazw administracyjnych jednostek terytorialnych z oznaczeniem obecnej przynależności państwowej
miejscowości, Wykaz skrótów cytowanych wydawnictw, Wykaz skrótów zastoso10 Nazwę miejscowości uzupełniono informacjami o przynależności do administracyjnej
jednostki terytorialnej. Przyjęto podział administracyjny w trzech okresach historycznych: do
roku 1772, po 1772–1918, po 1918–1939.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 138
2016-09-26 13:41:28
Recenzje i przeglądy
139
wanych w opisach). Rozmach w aparacie pomocniczym nie jest w żadnym razie
przesadny, jego obecność wydaje się wręcz konieczna, bowiem skraca czytelnikowi w istotny sposób trudy poszukiwawcze.
U. Paszkiewicz zadbała również o walory estetyczne. W swoim Spisie…
umieściła wkładkę obrazującą ciekawe ślady proweniencyjne, które kryją polskie
księgozbiory z ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Znaki te autorka, poprzez ich
żmudną rejestrację, ocala także od zapomnienia.
Bez dzieł takich jak U. Paszkiewicz trudno wyobrazić sobie kompletną syntezę dziejów polskich bibliotek, nie mówiąc już o zabezpieczeniu oraz ochronie
kolekcji historycznych i wszelkich śladów ich istnienia. Recenzowana praca bezdyskusyjnie wzbogaca dotychczasową wiedzę na temat dawnych księgozbiorów,
a udokumentowany źródłowo materiał może zachęcić innych badaczy do studiów
analitycznych dotyczących poszczególnych kolekcji lub nawet szerszych opracowań. Być może sama Autorka w kolejnym „poprawionym i uzupełnionym spisie”
pokusi się o jakieś ogólniejsze omówienie bibliotek Kresowych. Byłoby to cenne
uzupełnienie jej dotychczasowych i nowych ustaleń. Żałować można, że nie zrobiła tego teraz.
Cathalogus cathalogorum. Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem wschodnich
Rzeczypospolitej od XVI wieku do 1939 roku: spis scalony, poprawiny i uzupełniony z pewnością staje się jedną z lektur obowiązkowych, nie tylko dla bibliologów. Owszem, jego zawartość jest wielce przydatna do poznania dziejów bibliotekarstwa polskiego, ale ten obszerny zasób opisów może posłużyć również
innym ustaleniom. Niewątpliwie będzie użyteczny dla rekonstrukcji naszego
dziedzictwa piśmienniczego oraz dla zrozumienia historii wschodnich ziem Rzeczypospolitej i zobrazowania wkładu intelektualnego, jaki wniosła zamieszkująca tamte tereny ludność polska.
Wyjątkowość i ważność omawianej edycji podkreśla również recenzent wydawniczy, prof. dr hab. Barbara Bieńkowska, pisząc:
Rzadko ukazują się publikacje, które — bez obawy i przesady — można określić jako fundamentalne. Do takich należy dzieło dr Urszuli Paszkiewicz Inwentarze i katalogi bibliotek z ziem
wschodnich Rzeczypospolitej do 1939 roku. [Spis scalony, poprawiony i uzupełniony] przedstawione obecnie do druku.
Jest oczywistym faktem, acz często niedocenianym, że dokumentacja stanowi podstawę,
a także narzędzie weryfikacji wyników poznania naukowego rzeczywistości historycznej. Ma
ona szczególne znaczenie w przypadku nieodwracalnych przemian dziejowych oraz rozproszenia
i zatraty źródeł. Sytuacja taka zachodzi w przypadku polskiego dziedzictwa piśmienniczego na
Kresach Wschodnich. Dlatego praca dr Urszuli Paszkiewicz jest bardzo ważna i zarazem niezwykle trudna […].
Dzieło dr Urszuli Paszkiewicz stanowi wynik rzadkiej obecnie dociekliwości i pasji naukowej. Z pewnością stanie się ono źródłem informacji, a może także inspiracji dla miłośników i badaczy historii zainteresowanych polskim dziedzictwem kulturalnym na Kresach Wschodnich11.
11 Opinia Barbary Bieńkowskiej umieszczona została na tyle obydwu tomów okładki.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 139
2016-09-26 13:41:28
140
Recenzje i przeglądy
I rzeczywiście, publikacja jest cennym źródłem informacji i inspiracji, choćby dla piszącej te słowa, która wielokrotnie w swych badaniach posiłkowała się
prezentowanym tu opracowaniem, weryfikowała dzięki niemu własne ustalenia,
ale także odnajdywała nowe tropy. Przekonanie o ważności najnowszego spisu
U. Paszkiewicz zachęciło ją do szerszego przybliżenia tej pozycji i polecenia jej
innych badaczom i miłośnikom kultury Kresów Wschodnich.
Studia o Książce i Informacji 34, 2015
© for this edition by CNS
SoKiI34.indb 140
2016-09-26 13:41:28