Rozwój behawioralny kota mgr Agata Burkat HOMOFELIDAE

Rozwój behawioralny kota
mgr Agata Burkat
HOMOFELIDAE
ZGODA NA KOPIOWANIE TYLKO Z PODANIEM NAZWISKA AUTORKI ORAZ NAZWY DOMENY WWW.HOMOFELIDAE.PL
Rozwój poznawczo-behawioralny kota domowego (Felis Catus) stanowi zagadnienie
interesujące zarówno z perspektywy naukowej jak i praktycznej. Niewielu badaczy
zdecydowało się podjąć temat rozwoju zwierząt w ujęciu Piagetowskim a ci, którzy to
zrobili, skupili swoje naukowe poszukiwania głównie na małpach człekokształtnych
(Chevalier-Skolnikoff, 1977; Parker, 1977; Redshaw, 1978; Bergeron, 1979; Mathieu
i Bergeron, 1981; Poti, 1989;), jednak tematyka rozwoju poznawczo-behawioralnego kota
również doczekała się kilku znaczących publikacji (Gruber, Girgus i Banuazizi, 1971; Dumas
i Doré, 1989, 1991). Zanim jednak zostaną one omówione, przybliżyć należy ogólne
prawidłowości rozwojowe tego gatunku (na podstawie Martina i Batesona, 2000) .
Kotka osiąga dojrzałość płciową w wieku 6-12 miesięcy. Ciąża trwa średnio 63 dni – jest to
wg Haltenorth i Diller (1980) okres o 3-7 dni dłuższy niż u bezpośredniego przodka kota,
kota nubijskiego (Felis silvestris libyca). Przeciętna waga nowonarodzonego kota wynosi
100-110 gramów i stanowi około 3% masy ciała dorosłego osobnika. Waga mózgu w chwili
narodzin stanowi około 20% wagi docelowej, która osiągana jest mniej więcej w wieku
3 miesięcy. Kocię rodzi się z zamkniętymi oczami i słabo wykształconym zmysłem słuchu.
Wrażliwość dotykowa jest jednak obecna już w 24 dniu ciąży, a warunkowana pracą układu
przedsionkowego zdolność kota do obracania się pojawia się już w 54. dniu rozwoju
prenatalnego.
U kotów, tak jak u wielu innych zwierząt rozwój następuje w kolejności: zmysł dotyku,
węchu, słuchu i wreszcie wzroku. Przez pierwsze dwa tygodnie życia kota, na jego świat
składają się bodźce termiczne, dotykowe oraz węchowe. Wzrok zaczyna pełnić wiodącą rolę
w życiu kota od trzeciego tygodnia jego rozwoju.
Zmysł dotyku:
Wrażliwość dotykowa pojawia się u kociąt już w 24. dniu ciąży. Po narodzinach bodźce
dotykowe i cieplne stanowią najważniejsze informacje środowiskowe dla kociąt – to za ich
pomocą lokalizują one matkę i inne źródła ciepła, w kierunku których chętnie podążają już
jako jednodniowe oseski. Po około tygodniu od narodzin kocięta zaczynają mruczeć
w odpowiedzi na kontakt dotykowy ze strony matki. Aż do mniej więcej trzeciego tygodnia
życia kocięta nie są w stanie samodzielnie regulować temperatury swojego ciała, dlatego
muszą pozostawać w stałym kontakcie z matką lub innymi źródłami ciepła. W przeciwnym
wypadku odczuwają one intensywny dystres, czemu dają wyraz za pomocą głośnego
1
miauczenia, które Zuzanna Stromenger nazwała „wołaniem opuszczonego” (2004).W wieku
siedmiu tygodni, zachowanie związane z regulacją temperatury ciała przybiera dorosłą formę.
Zmysł węchu:
Zmysł węchu, odgrywający centralną rolę w orientacji kierunku ssania, obecny jest po
urodzeniu i mniej więcej rozwinięty w wieku około 3 tygodni. Bodźce węchowe, obok
termicznych i dotykowych składają się na świat kota w pierwszych dwóch tygodniach życia.
Zmysł słuchu:
Słuch kota działa od wczesnych dni życia i jest w dużym stopniu rozwinięty w wieku
1 miesiąca. Zdecydowane reakcje na bodźce słuchowe obserwować można już w wieku
pięciu dni, orientację w kierunku naturalnych dźwięków w wieku 2 tygodni a dojrzałą reakcję
orientacji w wieku 4 tygodni. Uczenie oparte na wskazówkach słuchowych zauważyć można
w wieku 10 dni. Małżowiny uszne kociąt początkowo są miękkie i oklapnięte, proces ich
stawiania i usztywniania się kończy się dopiero około trzeciego tygodnia.
Zmysł wzroku:
Koty rodzą się z zamkniętymi oczami i trwają w takim stanie przez średnio 7-10 dni z tym, że
długość tego okresu jest kwestią bardzo indywidualną i może trwać od 2 do 16 dni. Gdy kot
zaczyna otwierać oczy, upływa około 2-3 dni zanim oboje oczu zostaje całkowicie otwartych.
Od tego momentu następuje gwałtowny rozwój zachowań opartych na zmyśle wzroku. Pod
koniec trzeciego tygodnia życia, kocię jest w stanie korzystać ze wskazówek wzrokowych
podczas lokalizowania i podążania za matką. W tym też okresie oczy zaczynają zmieniać
barwę z niebieskiej (obecnej u wszystkich nowonarodzonych kociąt) na docelową. Oparte na
wzroku podążanie oraz orientacja rozwijają się pomiędzy 15. a 25. dniem życia, natomiast
reakcja na urwisko wzrokowe (Visual cliff), uwarunkowane wzrokowo stawianie kroków
i omijanie przeszkód rozwijają się w okresie około 25-35 dni.
W ciągu miesiąca po urodzeniu, ostrość jego wzroku ulega znacznej poprawie, choć płyny
konstytuujące oko nie są jeszcze do końca klarowne aż do około piątego tygodnia. Delikatna
poprawa ostrości widzenia może następować jeszcze aż do 3-4 miesiąca życia. Ogólnie rzecz
biorąc, sprawność wzroku kota staje się około 16 razy lepsza w wieku 10 tygodni niż w
wieku 2 tygodni. Kocięta w wieku poniżej 2 miesięcy są w stanie nauczyć się złożonych
wizualnych dyskryminacji.
Związane z lokomocją ruchy łap rozwijają się przez pierwsze dwa miesiące życia, przy czym
początkowo są one kontrolowane wewnętrznie a następnie przez wskazówki wizualne (dzięki
2
rozwojowi układu wzrokowego). Używanie łap związane ze stymulacją zmysłu dotyku
obecne jest przy narodzinach, natomiast sterowane wskazówkami wzrokowymi zaczyna się
rozwijać w wieku około 3 tygodni i jest dojrzałe w wieku 5-6 tygodni.
Zdolności motoryczne:
Już w 54 dniu ciąży kocięta zdolne są obracać się w łonie matki. Zaraz po urodzeniu koty są
nieporadne i mało mobilne. Ich ruchy w pierwszym tygodniu życia przypominają czołganie
a dopiero w trzecim tygodniu pojawiają się zaczątki elementarnego chodu. Kocięta chętnie
podążają za matką już od urodzenia, jednak dopiero od trzeciego tygodnia swoje ruchy
opierają na wskazówkach wzrokowych. W czwartym tygodniu kocięta zaczynają
samodzielnie opuszczać bezpieczne gniazdo i - bazując na bodźcach wzrokowych - stawiają
kroki i omijają przeszkody. Zdolność do obracania ciała w trakcie spadania (air-righting
reaction) zaczyna pojawiać się w czwartym tygodniu życia i systematycznie rozwija się
w ciągu następnych dwóch tygodni. W piątym tygodniu życia kociąt, zaczynają one
okazjonalnie biegać a tydzień później wykorzystują już wszystkie sposoby lokomocji.
Zdolność do chodzenia po wąskich listwach, czy obracania się na nich bez utraty równowagi
kształtuje się mniej więcej do końca 11. tygodnia.
Zachowania pokarmowe i łowieckie
Przez pierwsze 3 tygodnie życia kocięta żywione są wyłącznie mlekiem matki, która sama
inicjuje karmienie. Utrwalone indywidualne preferencje związane z sutkiem matki widać
u kociąt zaraz po narodzinach. Przez pierwszy tydzień życia kota jest on w stanie podwoić
swoją masę ciała a także nabyć odporność przekazaną mu wraz z mlekiem matki.
Zęby u kociąt zaczynają rosnąć w wieku niecałych 2 tygodni a kończą w okolicy 5 tygodnia.
W wieku 3,5 miesiąca zęby mleczne zaczynają podlegać wymianie na stałe.
Wśród kotów wolno żyjących matki rozpoczynają przynoszenie upolowanych zwierząt do
gniazda, gdy kocięta mają około 4 tygodni. Już w wieku 5 tygodni, kocięta zaczynają same
polować, zazwyczaj przejmując preferencje pokarmowe od matki.
4 tygodnie to również wiek, w którym kocięta zaczynają jeść stały pokarm, co oznacza
początek procesu odsadzania. W miarę upływu czasu, kocięta są w coraz większym stopniu
odpowiedzialne za inicjowanie epizodów karmienia mlekiem przez matkę. Odsadzanie jest
w dużej mierze zakończone w wieku 7 tygodni, chociaż okazjonalne próby ssania – nawet
bez obecności mleka – mogą zdarzać się nawet przez kilka następnych miesięcy, zwłaszcza
jeśli matka ma tylko jedno kocię. W wieku 5-6 tygodni kocięta są w stanie same się
3
wypróżniać, co uniezależnia je od niezbędnego do tej pory lizania przez matkę w celu
pobudzenia pracy jelit. Wiele kociąt umieszczonych po raz pierwszy w kuwecie z piaskiem
lub żwirkiem, natychmiast zaczyna kopać niewielki dołek, wypróżnia się i zasypuje swoje
odchody.
Zabawa
W wieku około 4 tygodni zabawa społeczna zaczyna dominować w aktywności zabawowej
kota, choć świadomość rodzeństwa pojawia się u kotów już w wieku 1 tygodnia. W 5 i 6
tygodniu kocięta zaczynają się chować przed innymi kotami, podczas zbliżania się do nich
a także szukać obiektów, które zniknęły z pola widzenia – w wieku 7 tygodni takie
zachowanie pojawia się w trakcie zabawy społecznej. W 12-14 tygodniu życia kota jego
zabawa społeczna składa się w dużej mierze z gonitw, później ich intensywność zaczyna
stopniowo spadać. Zabawa-walka może czasami przeradzać się w poważne incydenty,
zwłaszcza gdy kocięta są w wieku 3 miesięcy. Manipulowanie przedmiotami rozwija się
nieco później, gdy kocię posiada w miarę rozwiniętą koordynację na linii oko-łapa, która
pozwala mu na zabawę małymi, poruszającymi się obiektami. Jej częstotliwość rośnie
w wieku około 7-8 tygodni, kiedy zabawa lokomotoryczna również przechodzi gwałtowny
rozwój. W tym samym okresie rytm dobowy kota uzyskuje swą docelową, dorosłą formę,
definiując czas poświęcany na zabawę oraz inne aktywności.
Rozwój poznawczy – stałość obiektu
Jednym z ciekawszych aspektów rozwoju poznawczego kota jest rozwój pojęcia stałości
przedmiotu, który zaproponowany został przez Piageta w stosunku do dzieci. Oznacza on
przekonanie, że przedmioty istnieją niezależnie od działań i świadomości dziecka i jest
dobrze ukształtowany ok. drugiego roku życia (Piaget i Inhelder, 1989). Pierwsze dwa etapy
rozwoju tej zdolności u dzieci zakładają znikome zainteresowanie obiektami i kompletny
brak reakcji ich poszukiwania. W etapie trzecim pojęcie stałości obiektu obserwować można
za pośrednictwem 5 reakcji dziecka: wzrokowej akomodacji związanej z szybkimi ruchami,
powracania do przerwanych gestów sięgania po przedmiot, odroczonych reakcji kołowych,
rekonstrukcji całości z części oraz pozbywania się ograniczeń w widzeniu. W stadium 4.
niemowlęta są w stanie odnaleźć ukryty przedmiot tylko jeśli gest sięgania po niego
zainicjowany został w momencie jego ukrywania (stadium 4a). Następny krok (stadium 4b)
osiągany jest, gdy dziecko jest w stanie odnaleźć raz ukryty przedmiot, jednak szuka go
w złym miejscu, jeśli zostanie on przemieszczony do innej kryjówki (błąd typu AB –
4
eksperymentator chowa przedmiot w miejscu A, a następnie na oczach dziecka przenosi go
do miejsca B. Dziecko szuka w miejscu A). Stadium 5. zakłada brak błędów typu AB oraz
udane poszukiwania przedmiotu podlegającego sekwencyjnemu ukrywaniu (5a) a następnie
również wielokrotnemu lub sukcesywnemu ukrywaniu (5b). W stadium 6. dziecko jest
w stanie odnaleźć przedmiot podlegający pojedynczemu niewidocznemu przemieszczeniu
(np. gdy jest przykryty kubkiem a potem przemieszczony – stadium 6a) a następnie
sekwencyjnym lub sukcesywnym i wielokrotnym niewidocznym przemieszczeniom.
Rozwój pojęcia stałości przedmiotu u kota domowego opisuje kilka publikacji opartych na
badaniach, różniących się od siebie metodologią i wynikami. Gruber, Girgus i Banuazizi
(1971) w swoich studiach stałości obiektu u kota wyróżnili następujące etapy. Pierwszy (0-4
tygodnie życia), podczas którego brak jest reakcji na bodźce wzrokowe i słuchowe związane
z obiektem; drugi (4-7 tygodni), gdy pojawia się owa reakcja a także orientacja w kierunku
obiektu i zabawa nim; trzeci (7-16) cechujący się wystąpieniem podążania za trajektorią
obiektu oraz wracaniem do niego po rozproszeniu uwagi oraz ostatni, czwarty (powyżej 16
tygodnia) związany z aktywnym poszukiwaniem obiektu, który zniknął.
Badania Grubera i współpracowników zostały podważone przez Dumasa i Doré (1989),
którzy skrytykowali zastosowaną przez nich metodologię. Badacze ci na podstawie
uzyskanych przez siebie wyników sugerują, że okresem najintensywniejszego wzrostu
pojęcia stałości obiektu jest czas pomiędzy dniem 28. i 48. Początkowo kocięta są w stanie
podążać wzrokiem za poruszającym się obiektem, lecz nie potrafią ponownie go namierzyć,
jeśli się go usunie z ich bliskiego pola widzenia. W dniu 35. umiejętność ta zostaje w pełni
przez koty opanowana, a poszukiwania obiektów częściowo ukrytych z reguły się udają.
Znajdowanie przedmiotów całkowicie przykrytych jest jednak dla kociąt w tym wieku
wyjątkowo trudne o ile nie mają one możliwości aktywnego śledzenia przedmiotu już
w momencie jego ukrywania i, o ile akt ten nie zostanie przez coś przerwany. W 48. dniu
życia kota wszystkie testy związane z przemieszczaniem obiektów wykonywane są z dużą
łatwością a etapy 4b, 5a i 5b pojawiają się jako zintegrowana umiejętność. W świetle badań
Dumasa i Doré kocięta w wieku 48 dni wykazują ten sam poziom zdolności związanych
z pojęciem stałości obiektu co kocięta 150-dniowe. Jako że etap 5b stanowi limit zdolności
w zakresie stałości obiektu u kota (Doré, 1986), dzień 48. może zostać uznany za koniec
rozwoju tej umiejętności.
W innych badaniach (1991), Dumas i Doré uzyskali zbliżone wyniki jeśli chodzi o określenie
momentów wystąpienia poszczególnych etapów rozwoju stałości obiektów u kota. W dniu
31. po raz pierwszy zaobserwowali oni reakcję wpatrywania się w miejsce zniknięcia
5
obiektu, co opisano jako drugi etap rozwoju pojęcia stałości obiektu. Odkrycie częściowo
zasłoniętego przedmiotu przez koty występowało po raz pierwszy w 37. dniu życia (etap
trzeci), natomiast całkowicie zasłoniętego – w dniu 41. (etap czwarty).
Rozwój inteligencji sensomotorycznej u kota domowego
Jean Piaget, sztandarowa postać ludzkiej psychologii rozwojowej, opisał etapy rozwoju
poznawczego dzieci (1936) , wyróżniając 4 etapy: inteligencji sensoryczno-motorycznej
(inteligencji praktycznej), wyobrażeń przedoperacyjnych, operacji konkretnych oraz operacji
formalnych. W badaniach z 1991 roku Dumas i Doré podjęli próbę odniesienia teorii
rozwoju poznawczego Piageta do kota domowego. Opisali oni 4 stadia inteligencji
sensoryczno-motorycznej obecnej u tego gatunku, określając momenty ich wystąpienia.
Stadium 1. trwa u kota około 10 dni i składa się nań cała gama odruchów (opisanych na
podstawie Fox, 1970; Baerends von Roon i Baerends, 1979;Villablanca i Olmstead, 1979):
ssanie; zagnieżdżanie (robocze tłumaczenie określenia ‘rooting’) – boczne ruchy głowy
w poszukiwaniu sutka matki czasem towarzyszące ruchom ciała skierowanym w przód;
obracanie się – odzyskiwanie pozycji pionowej po leżeniu na boku lub na wznak; odruch
Galanta – orientacja w kierunku tej strony ciała, która jest w danym momencie stymulowana;
odruch auriculonasocefaliczny (auriculonasocephalic reflex) – orientacja w kierunku tej
strony, po której stymulowana jest głowa; towarzyskość oparta na termoregulacji
(thermogregariousness) – tłoczenie się i wzajemne ogrzewanie; czołganie się – naprzemienne
ruchy wahadłowe całego ciała wspartego za pomocą łap.
Stadium drugie obejmuje tzw. reakcje kołowe pierwotne a więc lepszą koordynację
podstawowych schematów zachowania i odruchów a także łączenie schematów różnych
modalności. Jego początek u kota przypada na mniej więcej 10. dzień życia i obejmuje
zachowania takie jak prymitywne reakcje dotykania własnego ciała, integrację zmysłów, itd.
Stadium trzecie to tzw. reakcje kołowe wtórne oznaczające większą świadomość zdarzeń,
rozumienie pojęcia przedmiotu, powtarzanie reakcji dających interesujące rezultaty (początki
uczenia się metodą prób i błędów). Etap ten zaczyna się u kota w okolicy 26. dnia życia.
Stadium 4 stanowi etap koordynacji istniejących schematów, która pozwala osiągnąć
zamierzony cel. Związany jest on z pojawieniem się zachowań intencjonalnych oraz
naśladowaniem nowych zachowań. W kota etap ten ma swój początek mniej więcej w 46.
dniu życia.
6
Międzyrasowe różnice w rozwoju poznawczo-behawioralnym kotów
Choć kot domowy jest jednym gatunkiem, mogą wystąpić delikatne różnice międzyrasowe
w zakresie pojawiania się poszczególnych stadiów rozwoju. Wielu praktyków i posiadaczy
kotów zwraca uwagę, że większe różnice w tej materii obserwować można pomiędzy
poszczególnymi osobnikami a włoscy badacze w swoich publikacjach donoszą o różnicach
międzyrasowych u tego zwierzęcia (Marchei, Diverio, Falocci, Fatjó, Ruiz-de-la-Torre,
i Manteca, 2009 i 2011). Wynikać one mogą z coraz ściślejszego różnicowania się gatunku
kota domowego, bardzo restrykcyjnej i często zakładającej chów wsobny sztucznej selekcji,
która genetycznie oddala od siebie poszczególne grupy ras kotów. Naukowcy w badaniach
w 2009 roku skupili się na dwóch grupach ras kotów, pierwsza zawierała kocięta rasy
orientalnej, syjamskiej i abisyńskiej (OSA), a drugą stanowiły kocięta rasy norweski leśny
(NFO) – wszystkie w wieku od 4. do 10 tygodnia życia. Poddano je standardowemu testowi
otwartego pola (Open Field Test, OFT), podczas którego rejestrowano występujące
zachowania. Ponadto, przed i po teście badano tętno oraz temperaturę ciała kota. Zebrane
dane analizowane były przy pomocy techniki focal animal sampling. Okazało się, że koty ze
stref północnych (NFO) wcześniej rozwijają zdolność do termoregulacji. U kotów z grupy
OSA z kolei zaobserwowano szybsze otwarcie oczu, lepsze wyniki w zakresie lokomocji
oraz dłuższe okresy, w których koty przybierały pozycję stojącą, co wg badaczy sugerować
może szybszy rozwój układu nerwowego u tych kociąt. Zaobserwowane różnice
międzyrasowe w zakresie eksploracji i lokomocji wskazywać mogą również na odmienne
style radzenia sobie ze stresem: podczas stawania w obliczu wyzwania w teście OFT, koty
z grupy OSA charakteryzowały się przyspieszonym biciem serca i przybierały postawę
bardziej pasywną, szybciej zaprzestając eksploracji i lokomocji. Kocięta z grupy NFO
wykazywały się większą aktywnością, spędzały więcej czasu na eksploracji i na próbach
ucieczki. W późniejszych badaniach (2011), Marchei i współpracownicy potwierdzili swoje
wcześniejsze doniesienia dotyczące odmiennych metod radzenia sobie ze stresem w obliczu
zagrażającego obiektu u badanych grup kociąt.
Jak widać z rezultatów powyższych badań, pomimo prawidłowości rozwojowych raczej
uniwersalnych dla wszystkich kociąt, już pomiędzy 4. a 10. tygodniem życia zaobserwować
można istotne różnice pomiędzy kociętami różnych ras. Wszelkie tego typu generalizacje
powinny jednak być traktowane z dużą ostrożnością, jako że historia kota domowego
i tworzenia się jego ras jest stosunkowo krótka. Pomimo różnic w rozmiarach, szacie
i umaszczeniu, wszystkie zdrowe koty domowe przechodzą zbliżony proces rozwoju
zarówno fizycznego jak i psychicznego.
7
Literatura cytowana:
Baerends von Roon, J. M. i Baerends, G. P. (1979). The morphogenesis of the behaviour of
the domestic cat. Amsterdam: North-Holland.
Bergeron, G. (1979). Developpement sensorimoteur dujeune chimpanze (Pan troglodytes) en
liberte restreinte [Sensorimotor development of infant chimpanzees in semicaptivity].
Unpublished master's thesis, Universite de Montreal, Quebec, Canada.
Chevalier-Skolnikoff, S. (1977). A Piagetian model for describing and comparing
socialization in monkey, ape, and human infants. In S. Chevalier-Skolnikoff & F. F.
Poirier (Eds.), Primate bio-social development: Biological, social, and ecological
determinants (pp. 159-187). New York: Garland.
Dumas, C. , Doré, F. Y. (1989). Cognitive development in kittens (Felis catus): A
crosssectional study of object permanence. Journal of Comparative Psychology, 103,
191-200.
Dumas, C., Doré, F. Y. (1991). Cognitive development in kittens (Felis catus): An
observational study of object permanence and sensorimotor intelligence. Journal of
Comparative Psychology, 105, 357–65.
Fox, M. W. (1970). Reflex development and behavioral organization. In W. A. Himwich
(Ed.), Developmental neurobiology (pp. 553-580). Springfield, IL: Charles C Thomas.
Gruber, H. E., Girgus, J. S. i Banuazizi, A. (1971). The development of object
permanence in the cat. Developmental Psychology, 14, 9-15.
Haltenorth, T. i Diller, H. (1980). A Field Guide to the Mammals of Africa including
Madagascar. Collins, London.
Marchei, P., Diverio, S., Falocci, N., Fatjó, J., Ruiz-de-la-Torre, J. L. i Manteca, X. (2009).
Breed differences in behavioural development in kittens. Physiology & Behavior, 96,
522-531.
Marchei, P., Diverio, S., Falocci, N., Fatjó, J., Ruiz-de-la-Torre, J. L. i Manteca, X. (2011).
Breed differences in behavioural response to challenging situations in kittens.
Physiology & Behavior, 102, 276-284.
Martin, P. i Bateson, P. (2000). Behavioural development in the cat. W: D. C. Turner i P.
Bateson (red.) The Domestic Cat: The Biology of its Behaviour, s. 9-22. Cambridge
University Press, Cambridge.
Mathieu, M. i Bergeron, G. (1981). Piagetian assessment of cognitive development in
chimpanzees (Pan troglodytes). In A. B. Chiarelli & R. S. Corrucine (Eds.), Primate
behavior and sociobiology (pp. 142-147). Berlin, FRG: Springer-Verlag.
8
Parker, S. T. (1977). Piaget's sensorimotor period series in an infant macaque: A model for
comparing unstereotyped behavior and intelligence in human and nonhuman primates.
In S. Chevalier-Skolnikoff & F. F. Poirier (Eds.), Primate biosocial development:
Biological, social, and ecological determinants (pp. 43-112). New York: Garland.
Piaget, J. (1936). La naissance de I'intelligence chez I'enfant [The origin of intelligence in
children]. Neuchatel: Delachaux and Niestle.
Piaget, J. i Inhelder, B. (1989). Psychologia dziecka. Wrocław: Wydawnictwo Siedmioróg.
Poti, P. (1989). Early sensorimotor development in macaques. In F. Antinucci (Ed.),
Cognitive structure and development in nonhuman primates (pp. 39-53). Hillsdale, NJ:
Erlbaum.
Redshaw, M. (1978). Cognitive development in human and gorilla infants. Journal of Human
Evolution, 7, 133-141.
Stromenger, Z. (2004). Koty i kotki. Być kotem…Poradnik. Warszawa: Książka i Wiedza.
Turner, D. i Bateson, P. (2000). The domestic cat: The biology of its behaviour. Cambridge:
Cambridge University Press.
Villablanca, J. R., & Olmstead, C. G. (1979). Neurological development of kittens.
Developmental Psychobiology, 12, 101-127.
9