docStrategia - branża spożywcza - Urząd Marszałkowski Województwa
download 
Reklamacja Transkrypt
Strategia - branża spożywcza - Urząd Marszałkowski Województwa
Eko Marketing Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania Dla województwa zachodniopomorskiego Bogdan Kępka 2010 Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Spis treści Wstęp .......................................................................................................... 3 1. Analiza światowego rynku spożywczego ................................................. 7 2. Analiza przemysłu spożywczego w UE i Polsce po rozszerzeniu Wspólnoty w 2004r ...................................................................................................... 9 3. Analiza rynkowa przemysłu spożywczego w Polsce............................... 17 4. Analiza przemysłu spożywczego w województwie zachodniopomorskim… …………………………………………………………………………………………..37 5. Analiza problemów branży spożywczej ................................................ 46 Problemy makroekonomiczne............................................................ 46 W obszarze zarządzania ................................................................. 49 W obszarze marketingu i PR ........................................................... 50 W obszarze zasobów ludzkich ........................................................ 50 W obszarze technologii .................................................................. 50 W obszarze finansów...................................................................... 51 W obszarze współpracy międzynarodowej ...................................... 51 6. Program wdrożeń oraz propozycje działań niezbędnych do rozwoju branży spożywczej w regionie oraz ich priorytetyzacja. .............................. 52 6.1 Program wdrożeń - krótkoterminowy (listopad 2010 – październik 2011) ..................................................................................................... 53 6.2 Program wdrożeń - średnioterminowy (listopad 2011 – październik 2012) ..................................................................................................... 55 6.3 Program wdrożeń - długoterminowy (styczeń 2013 – grudzień 2015) 57 Wnioski i rekomendacje ............................................................................. 61 2| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Wstęp Budowa strategii rozwoju branży spożywczej sprowadza się do odpowiedzi na trzy podstawowe pytania, występujące we wzajemnym powiązaniu sekwencyjnym: 1. W jakim stanie znajduje się rynek spożywczy na świecie, w kraju oraz w regionie i jaka będzie prawdopodobna droga jego rozwoju z wykorzystaniem najnowszych technologii? Jest to etap diagnozy zawierający przeszłe uwarunkowania potencjału dynamiczny i rozwoju branży bilans przewidywane regionu spożywczej. korzystnych w wewnętrzne kontekście Diagnoza i i zewnętrzne wykorzystywania powinna niekorzystnych przedstawiać cech branży spożywczej w regionie i na tym tle identyfikować jego główne atuty konkurencyjne (szanse) oraz ograniczenia (bariery) rozwoju. Znanym narzędziem jest tu analiza SWOT. 2. Jaki jest pożądany stan branży spożywczej w regionie w momencie wyznaczonym horyzontem strategii? W fazie tej zostaje nakreślony przewidywany stan docelowy, nazywany także wizją, będący pierwszym przybliżeniem celów rozwoju rynku spożywczego. 3. W jaki sposób osiągnąć pożądany stan? Jest to właściwa strategia, czyli zespół planowych działań wykorzystujących atuty i osłabiających negatywny wpływ ograniczeń rozwoju. Strategia formułuje cele rozwoju w ich wzajemnym uporządkowaniu hierarchicznym; może także przedstawiać opis poszczególnych stanów pośrednich oraz wskazać 3| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 punkty w czasie, w których powinny one wystąpić. Strategia identyfikuje również środki osiągania celów. Końcowym produktem strategii rozwoju branży spożywczej jest opracowanie zestawu konkretnych programów, opisujących praktyczne działania, jakie powinny być podjęte przez właściwe instytucje lub stopniowo rozwijają się organizacje. W inicjatywy województwie klastrowe i zachodniopomorskim powiązania kooperacyjne. Również w branży spożywczej istnieje duży potencjał do wzajemnej współpracy i kooperacji. Opracowana i prezentowana strategia w regionie jest zatem skierowana przede wszystkim do animatorów, którzy konsekwentnie budują nowe relacje między podmiotami gospodarczymi i naukowymi. W najbliższych miesiącach celem ich działań będzie inicjowanie nowych projektów współpracy wokół kluczowych tematów wynikających z nowych trendów, szans i zagrożeń na rynku. Opracowanie dotyczy szeroko rozumianego przemysłu spożywczego. Branżę tą możemy podzielić na 14 podstawowych działów zajmujących się produkcją i przetwórstwem artykułów spożywczych:: • produkcja, przetwórstwo i konserwowanie mięsa, • przetwarzanie i konserwowanie ryb, • przetwórstwo owoców i warzyw, • produkcja olejów i tłuszczów, • przetwórstwo mleka, 4| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • przetwórstwo ziemniaków, • wytwarzanie produktów przemiału zbóż, • produkcja pasz, • produkcja wyrobów cukierniczych, • produkcja wyrobów tytoniowych, • produkcja koncentratów spożywczych, • produkcja cukru, • produkcja pozostałych artykułów spożywczych (m.in. kawa i herbata), • produkcja napojów. Celem strategii 1 jest przedstawienie wyzwań, jakie stoją przed społecznością województwa zachodniopomorskiego wynikające z rozwoju globalnego rynku spożywczego. Strategia wyraźnie wskazuje na podstawowe cele do osiągnięcia i obszary koncentracji działań rozwojowych, aby je osiągnąć. Zawiera również elementy informacyjne i standaryzacyjne stanu rynku spożywczego w oparciu o dostępne najnowsze dane statystyczne oraz wyniki wywiadów dotyczących oceny perspektyw rozwoju w branży spożywczej, prowadzonych z przedstawicielami 10 przedsiębiorstw działających na rynku spożywczym. Przedstawione zostały także zarówno trendy podażowe i popytowe branży spożywczej jak i uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, polityczne i środowiskowe wpływające na rynek spożywczy w perspektywie 3-5 lat. 1 Zob.: „Polski Przemysł Spożywczy”, Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych S.A., str.3 5| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Przedstawione tematy działań oraz zalecenia końcowe dla branży spożywczej ułatwią potencjalnym animatorom opracowanie szczegółowych dokumentacji przedstawienia projektów. 6| Strona projektów oraz najbardziej planowanie atrakcyjnej działań oferty w zmierzających ramach do inicjowanych Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 1. Analiza światowego rynku spożywczego Badanie przeprowadzone przez Pricewaterhouse Coopers pokazuje, że światowy kryzys ekonomiczny nie oszczędził całkowicie branży spożywczej. Jednak sektor ten i tak okazał się bardziej odporny na kryzys niż inne sektory gospodarki, gdyż rentowność firm rolno – spożywczych objętych badaniem spadła średnio o około jedną czwartą, tymczasem w innych sektorach marże zostały obcięte mniej więcej o połowę. Natomiast konsumenci, w czasie kryzysu zwrócili się ku tańszym produktom sprzedawanym przez sklepy pod własną marką. Na podstawie analizy światowego rynku spożywczego, przeprowadzonej przez Grupa Euler Hermes (EH), wynika, że obecna niestabilna sytuacja finansowa na świecie ma przełożenie na wzrost procesów konsolidacji w branży spożywczej, co może mieć pozytywne przełożenie na zachowanie rentowności przez przedsiębiorstwa sektora spożywczego. Według ekspertów EH, z ponad 100 najważniejszych przedsiębiorstw w tym sektorze około 62 to spółki publiczne, 14 to spółdzielnie, 45 ma siedzibę w Stanach Zjednoczonych, a 29 w Unii Europejskiej. Wartość globalnego rynku spożywczego szacuje się a ok. 1 bln dol. Transakcje na rynku rolno-spożywczym stanowią zaledwie niewielką część całkowitego handlu światowego: obecnie udział ten wynosi 6%, podczas gdy ok. 40 lat temu było to 20%. Największym światowym eksporterem i importerem 7| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 pozostają Stany Zjednoczone. Ich sytuację charakteryzuje ujemny bilans handlowy w tym sektorze i malejący udział w eksporcie światowym. EH zwraca uwagę, że udział Unii Europejskiej w światowym eksporcie produktów rolno-spożywczych spadł w ciągu ostatnich dziesięciu lat z 25% do 20%. Wydatki na prace badawczo - rozwojowe odpowiadają bardzo niewielkiemu procentowi produkcji – ok. 0,4% ogółem i 1,2% w Japonii. Jak wynika z raportu „udział wydatków na żywność w całkowitych wydatkach gospodarstw domowych jest bardzo zróżnicowany – mieści się w przedziale od 10% do ponad 75%. Wciąż ponad miliard ludzi jest niedożywionych, ale kapitał zainwestowany w kraje rozwijające się w ramach dopłat do rolnictwa i pomocy rozwojowej zmniejszył się z 250 mld dolarów pod koniec lat 90. XX w. do 150 mld dolarów w ostatnich latach.”2 2 Zob.: „Płynność finansowa br, spożywczej na wybranych przykładach”, EULER HERMES, Warszawa 2010 8| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 2. Analiza Analiza przemysłu spożywczego w UE i Polsce po rozszerzeniu Wspólnoty w 2004r. 2004r. Polska po wejściu do Unii Europejskiej musiała dostosowała mechanizmy funkcjonowania gospodarki rolnej do wymogów i przepisów wspólnego rynku europejskiego. Nastąpiło to poprzez wprowadzenie instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej, polityki handlowej i przemysłowej. Członkostwo w Unii dla branży rolno – spożywczej było niezwykle korzystne, gdyż: • Otworzyło dla polskich rolników rynek zbytu 450 mln konsumentów. Wzrosły możliwości sprzedaży artykułów rolno-spożywczych na wspólnym rynku oraz eksportu do krajów trzecich z wykorzystaniem subwencji eksportowych. • Zapewniło polskim przedsiębiorstwom i rolnikom dostęp do środków finansowych w ramach programów PHARE i SAPARD (w okresie przedakcesyjnym) oraz funduszy strukturalnych. Łączne transfery środków publicznych (unijnych i krajowych) do sektora od 2004 roku przekroczyły 62 mld złotych, pozwalając na znaczące przyspieszenie procesu modernizacji gospodarki żywnościowej, poprawę jej konkurencyjności oraz jakości i bezpieczeństwa żywności. Bilans członkostwa można więc uznać za zdecydowanie dodatni, pomimo szeregu skutków niekorzystnych dla gospodarki, takich jak: • zwiększenie barier wejścia na rynek, • ograniczenie produkcji i eksportu w wyniku kwotowania produkcji, 9| Strona Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • wzrost kosztów administrowania systemami zarządzania i kontroli na rynkach rolnych • osłabienie przejrzystości rachunku ekonomicznego poprzez uprzywilejowanie podmiotów korzystających z pomocy publicznej.3 Charakterystyka Charakterystyka polityki unijnej w obszarze przemysłu spożywczego Politykę Unii Europejskiej (UE) w obszarze przemysłu spożywczego i rolnictwa reguluje bezpośrednio Wspólna Polityka Rolna (WPR) oraz pośrednio polityka handlowa i polityka konkurencji. WPR jest najstarszą, najbardziej kompleksową i najbardziej kosztowną polityką wspólnotową. W budżecie ogólnym UE, który w 2008 roku wynosi 131,5 mld euro, wydatki związane z rynkiem rolnym oraz płatnościami bezpośrednimi stanowią ok. 35% budżetu, zaś przeznaczone na rozwój obszarów wiejskich oraz rybołówstwo i gospodarkę morską ponad 9%. Koszty WPR są jednak tylko pozornie wysokie, bowiem stanowią zaledwie ok. 0,5% PKB w UE. Polska dostosowała mechanizmy funkcjonowania gospodarki żywnościowej do wymogów wspólnego rynku europejskiego z chwilą akcesji do UE. Automatyczne i obligatoryjne wprowadzenie instrumentów WPR, polityki handlowej i przemysłowej stworzyło dla Polski nową jakość gospodarczą i społeczną. Polskie rolnictwo oraz przemysł rolno-spożywczy wykorzystały postawione do dyspozycji w okresie przedakcesyjnym środki finansowe programów PHARE i SAPARD, a w okresie członkostwa w UE z sukcesem korzystają z programów strukturalnych oraz instrumentów polityki 3 „Przemysł spożywczy w Polsce”, ING Bank Śląski, 2008, Str. 8 10 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 rynkowej. Swobodny dostęp do 450 mln rynku konsumentów stwarza szanse dalszego trwałego rozwoju sektora żywnościowego w Polsce.4 Płatności bezpośrednie Płatności bezpośrednie są instrumentem wyrównującym warunki konkurencji pomiędzy producentami polskimi a producentami z pozostałych państw członkowskich UE. Bezpośrednimi ich beneficjentami są rolnicy. Z danych ARiMR wynika, że płatności bezpośrednie są najpowszechniejszą wykorzystywaną formą pomocy z WPR. W sumie rokrocznie korzysta z nich ok. 1,5 mln rolników. Do końca stycznia 2008 r. w ramach tego instrumentu wypłacono łącznie ponad 24 mld zł. Podobnie jak w przypadku innych form pomocy, o dopłaty częściej ubiegają się właściciele większych gospodarstw. Z badań PENTOR wynika, że otrzymane fundusze rolnicy przeznaczyli głównie na środki produkcji (53%) oraz wydatki bieżące (47%). W większości gospodarstw dużych, produkujących na rynek, środki te przeznaczane są głównie na inwestycje oraz zakup środków obrotowych niezbędnych do prowadzenia działalności rolniczej. W drobnych gospodarstwach, stosujących ekstensywne techniki produkcji, wzrost dochodów z tytułu otrzymanych dopłat bezpośrednich przeznaczany jest częściej na wzrost konsumpcji. Płatności bezpośrednie hamowały wzrost cen surowców rolnych. Przy wyraźnie obserwowanych na rynku tendencjach wzrostu cen żywności, stabilizacji lub nawet spadku cen zbytu surowców rolnych (np. zboża w latach 2004 i 2005) oraz wyraźnie rosnącym eksporcie, głównie artykułów przetworzonych, 4 beneficjentami integracji stawały Zob.: „Przemysł spożywczy w Polsce” Raport ING, 2008, str. 12 11 | S t r o n a się także sektory Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zajmujące się wtórnym przetwórstwem spożywczym oraz handel hurtowy i detaliczny. Dopłaty bezpośrednie ograniczyły także presję na wzrost cen detalicznych, które po początkowym wzroście w pierwszych miesiącach po integracji, później nieco osłabły. Elementem silnie oddziałującym na sytuację dochodową w rolnictwie są także płatności otrzymywane przez gospodarstwa rolne z tytułu gospodarowania na obszarach górskich oraz innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW). Łącznie z tej formy pomocy w latach 2004 – 2007 skorzystało ponad 2,6 mln rolników, a kwota wypłat przekroczyła 4,3 mld zł.5 Kwotowanie produkcji Głównym zadaniem systemu kwotowania produkcji jest stabilizacja rynku poprzez zachowanie równowagi pomiędzy popytem a podażą, zapewnienie producentom zbytu oraz opłacalności produkcji na poziomie rolnictwa i przetwórstwa. W Polsce system ten był wprowadzany na wybranych rynkach rolnych przed 1 maja 2004 r. w ramach dostosowań do przepisów WPR. Konsekwencją limitowania produkcji jest ograniczanie konkurencji. W systemie kwotowania obok rolników uczestniczą także przetwórcy. Podmioty mają możliwość produkcji jedynie w zakresie wyznaczonych limitów, zaś ich przekroczenie wiąże się każdorazowo z obniżką ceny lub z nałożeniem stosownych kar. Cały system kwotowania podlega bieżącemu raportowaniu, co wiąże się z dodatkowymi obowiązkami i kosztami. Utrudniony jest dostęp nowych podmiotów do systemu, zaś podmioty istniejące, chcąc powiększyć swoją produkcję, muszą w rachunku ekonomicznym kalkulować koszty 5 Ibidem, s. 12-13 12 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zakupu dodatkowej kwoty. W razie niedysponowania wystarczającymi kwotami produkcyjnymi, zarówno w przypadku rolników, jak i firm spożywczych, trudno jest mówić o optymalizacji produkcji. Negatywne skutki kwotowania produkcji odczuwają konsumenci. Limity produkcyjne ograniczają wpływ popytu na ceny. Również firmy wykorzystujące w procesie produkcji półfabrykaty podlegające kwotowaniu (np. cukier, izoglukozę) ponoszą straty z powodu zawyżania ich ceny. Limitowanie produkcji stwarza przesłanki wzrostu towarowości produkcji rolniczej. W Polsce wpływ ten dostrzegany jest zwłaszcza w produkcji mleka. Dzięki koncentracji produkcji i sprzedaży możliwy był wzrost ilości mleka dostarczanego do przemysłu mleczarskiego. Wzrost towarowości dostaw skutkuje możliwością mechanizacji (np. udoju) oraz poprawą jakości. Dla mleczarni bezpośrednim efektem jest obniżka kosztów skupu (z powodu zmniejszenia liczby dostawców) oraz poprawa jakości produkcji (poprzez poprawę jakości surowca). Konsument otrzymuje zaś produkt wyższej jakości, choć limitowana produkcja oznacza wyższe ceny. Mechanizm kwotowania produkcji tworzy bariery dla rozwoju eksportu. Wzrost eksportu artykułów rolno-spożywczych do UE, w tym także mleczarskich, możliwy był głównie z powodu niższych cen. Dalszy rozwój uzależniony jest jednak od możliwości zakupu surowca na rynku krajowym, a to limitowane jest wysokością kwot mlecznych.6 6 Ibidem, s. 13 13 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Subwencjonowanie eksportu i zużycia krajowego Regulacje dotyczące obrotu towarowego z zagranicą stanowią istotny element oddziaływania na rynek, mający na celu jego stabilizację. Subwencje eksportowe uruchamiane są w celu zdjęcia z rynku wewnętrznego nadwyżek artykułów rolno-spożywczych. Od chwili akcesji Polski do UE do końca 2007 roku wydano łącznie ok. 27 tys. pozwoleń na wywóz i przywóz, zaś wartość refundacji wywozowych z tytułu eksportu wyniosła w sumie ponad 1,4 mld zł, co stanowi ponad 37% ogółu wydatków ARR przeznaczonych na realizację WPR na rynkach rolnych. Największy udział w wypłacanych refundacjach mają dopłaty do eksportu cukru (58%) oraz mleka i jego przetworów (21%). Subwencjonowanie eksportu przyczynia się do utrzymania równowagi na rynku w okresie nadprodukcji żywności, co jest ważne zarówno dla rolników, jak i przetwórców. Producenci i przetwórcy odnoszą bezpośrednie korzyści z tytułu subwencjonowania eksportu, bowiem dzięki niemu utrzymywany jest poziom cen na rynku wewnętrznym powyżej ustalonej ceny minimalnej. Równocześnie następuje transfer środków pieniężnych od podatnika polskiego do konsumenta w krajach trzecich. Ceny na rynku wewnętrznym utrzymują się powyżej poziomu, jaki ukształtowałby się w wyniku swobodnej gry podaży i popytu. Subwencjonowanie zużycia krajowego służy nie tylko zwiększeniu popytu, ale również zwiększeniu konsumpcji wśród określonych grup społecznych, co w ostatecznym rozrachunku ma przyczyniać się także do zdjęcia z 14 | S t r o n a rynku nadwyżek produktów rolno-spożywczych. Wśród Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 uruchomionych w kraju subwencji należy wymienić przede wszystkim dopłaty do spożycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach oświatowych, dopłaty do zakupu masła przez instytucje i organizacje niedochodowe oraz programy dostarczania nadwyżek żywności ludności najuboższej w krajach UE. Za pośrednictwem subwencjonowania zużycia krajowego następuje transfer środków finansowych od podatnika do konsumenta (krajowego lub zagranicznego). Dopłaty mogą także dotyczyć wykorzystania produktów rolno-spożywczych na cele nieżywnościowe. Dotyczy to np. cukru wykorzystywanego w przemyśle chemicznym.7 Standardy jakości Członkostwo Polski w UE przyspieszyło proces wdrażania standardów sanitarno-weterynaryjnych oraz systemów zarządzania jakością. Wiele zakładów przemysłu spożywczego jeszcze przed 1 maja 2004 roku podjęło działania zmierzające do wprowadzenia obligatoryjnych systemów zarządzania jakością, do których należą: • Dobra Praktyka Higieniczna (GHP), • Dobra Praktyka Produkcyjna (GMP), • System Analizy Zagrożeń i Krytycznych Punktów Kontrolnych (HACCP). Stosowanie takich systemów jest warunkiem uzyskania pozwoleń na eksport do krajów UE, co często decyduje o pozycji konkurencyjnej, zarówno na rynku krajowym, jak i rynkach zagranicznych. Jednak często wymaga to gruntownej 7 modernizacji Ibidem, s. 14 15 | S t r o n a zakładu produkcyjnego. Z punktu widzenia Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 konsumenta systemy, o których mowa, dają gwarancję wyższej jakości i bezpieczeństwa żywności. Dostosowanie do norm i standardów UE oraz zdobywanie stosownych certyfikatów współfinansowano z funduszy UE (SAPARD, SPO „Rolnictwo...”). Po czterech latach od uzyskania przez Polskę członkostwa w UE stan wdrożenia i stosowania obligatoryjnych systemów zarządzania jakością znacznie się poprawił. Z dostępnych na koniec 2007 roku danych wynika, że spośród 6048 przedsiębiorstw zarejestrowanych w Państwowej Snspekcji Sanitarnej: • Dobrą Praktykę Higieniczną stosuje 80% przedsiębiorstw, 14% było na etapie jej wdrażania, • Dobrą Praktykę Produkcyjną stosuje 77% przedsiębiorstw, w 14% trwa proces jej wdrażania, • System HACCP stosuje tylko 32% przedsiębiorstw, zaś 42% było na etapie wdrażania go. Stosowanie obligatoryjnych systemów zarządzania jakością jest niezbędnym warunkiem dalszego funkcjonowania na europejskim rynku. W przyszłości wdrożenie nieobligatoryjnych systemów zarządzania jakością (m.in. IFC i/lub konkurencyjności.8 8 Ibidem, s. 15 16 | S t r o n a BRC, ISO serii 9000) będzie istotnym czynnikiem Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 3. Analiza rynkowa przemysłu spożywczego w Polsce Przemysł spożywczy należy do najważniejszych i najszybciej rozwijających się dziedzin gospodarki w Polsce. Jego udział w wartości sprzedaży całego przemysłu wynosi blisko 24% i jest ok. 9 punktów procentowych wyższy niż w 15 krajach Unii Europejskiej, gdzie wynosi średnio 15%. Branża spożywcza w Polsce kontynuuje trend wzrostowy. Pomimo słabszej pierwszej połowy roku, szacunki przewidują, że w 2010 roku wzrost sprzedaży na rynku spożywczym wyniesie 240 mld złotych, o 3% więcej niż w roku 2009. Natomiast w perspektywie najbliższych trzech lat rynek spożywczy osiągnie poziom prawie 280 mld złotych, o blisko 40 mld zł więcej w porównaniu do 2010 roku. Do tego 16% wzrostu w największym stopniu przyczyni się segment sklepów dyskontowych.9 Jeżeli chodzi o poszczególne segmenty rynku spożywczego to spożycie żywności i napojów w latach 2001 – 2005 było stabilne – rosło w tempie ok. 1 – 2% rocznie. Od połowy 2005 roku rynek przyspieszył pod wpływem rosnącej dynamiki płac i malejącego bezrobocia. Wzrasta spożycie większości dóbr żywnościowych, przy czym charakterystyczny jest stały wzrost spożycia produktów o wysokim stopniu przetworzenia, których udział będzie się systematycznie zwiększać. 9 „Handel detaliczny artykułami spożywczymi w Polsce 2010. Analiza rynku i prognozy rozwoju na lata 2011-2013”, Dominika Kubacka, PMR, Grudzień 2010 17 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Od momentu wejścia do Unii Europejskiej nastąpił gwałtowny wzrost eksportu polskiej żywności, pozwalając Polsce na uzyskanie pozycji poważnego eksportera netto. Najbliższe lata powinny być okresem dalszego wzrostu handlu zagranicznego. Jednak zwiększenie dodatniego salda obrotów może okazać się utrudnione ze względu na sytuację na rynku walutowym (relację kursu złotego do euro). Wiele zależeć będzie również od scenariusza kształtowania się cen żywności na światowych rynkach. Analitycy ING przewidują, że po obserwowanym ostatnio wzroście cen, w drugiej połowie 2008 roku może nastąpić osłabienie lub nawet odwrócenie trendu. Wejście do Unii wiązało się z kilkumiesięcznym gwałtownym wzrostem cen żywności na rynku krajowym. Po okresie stabilizacji mamy do czynienia z kolejnym okresem wzrostu od wiosny 2006 r., tym razem związanym z globalnymi trendami. Wzrost cen skupu jest znacznie szybszy od wzrostu cen detalicznych, co powoduje rosnącą presję na marże producentów. Istotne znaczenie dla polskiej gospodarki żywnościowej ma zmieniająca się struktura handlu detalicznego – rosnąca koncentracja (przy wciąż dużym rozdrobnieniu producentów w wielu sektorach) zmienia układ sił na korzyść dużych organizacji handlowych.10 Spożycie i popyt krajowy W latach 2002 – 2007 wzrastały dostawy rynkowe większości wyrobów. Najwięcej wzrosły dostawy czekolady i wyrobów czekoladowych (16,4%). Znacząco zwiększyły się również dostawy mięsa ze zwierząt rzeźnych i 10 Zob.: „Przemysł spożywczy w Polsce” Raport ING, 2008, s.8 18 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 drobiowego (11%), makaronu (10,9%), wódek i innych napojów alkoholowych (12%), przetworów mięsnych(6,3%), serów dojrzewających (3%) i piwa (6%). Obniżyły się natomiast dostawy rynkowe cukierków (-10,5%), win i miodów pitnych (-5,3%), margaryn i mieszanek do smarowania pieczywa (2,3%) oraz mąki pszennej i żytniej (-0,7%). Spożycie żywności i napojów bezalkoholowych z dochodów osobistych w latach 2001 – 2005 było stosunkowo stabilne; zwiększało się w tempie 1 – 2% rocznie. Dopiero od połowy 2005 roku notuje się przyspieszenie wzrostu rynku krajowego, związane ze wzrostem dynamiki płac i emerytur i malejącą stopą bezrobocia. Udział żywności w wydatkach ludności stale się zmniejszał – od 2003 roku nastąpiła stabilizacja tego wskaźnika na poziomie ok. 19% (według rachunków globalnych). Od połowy 2005 roku wzrasta spożycie większości dóbr żywnościowych. Wskazują na to zarówno dane bilansowe, jak i badania budżetów rodzinnych. Tendencją wzrostową charakteryzuje się znów spożycie mięsa, zwłaszcza drobiowego; powróciła tendencja wzrostowa spożycia wieprzowiny i wołowiny. Spadek wykazuje spożycie mleka, cukru, ziemniaków, przetworów zbożowych (w tym zwłaszcza pieczywa). Corocznie zwiększa się konsumpcja piwa, a także wódek i innych napojów alkoholowych. Cechą rynku żywnościowego jest stały wzrost spożycia produktów o wysokim stopniu przetworzenia. W 2007 r. wysokie wskaźniki wzrostu osiągnęło spożycie takich artykułów jak: jogurty, przetwory rybne, wyroby cukiernicze, inne 19 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 napoje bezalkoholowe, ciastkarskie. Są to wysokogatunkowe produkty, które przetwory mięsne, wyroby charakteryzuje również wysoka elastyczność dochodowa popytu, co świadczy o dobrych perspektywach wzrostu w świetle zwiększających się dochodów gospodarstw domowych. Elastyczność popytu na podstawowe artykuły żywnościowe (np. mięso, mleko, warzywa) jest natomiast niska (około 0,2), a w przypadku niektórych produktów ma wartość ujemną (np. ziemniaki, mleko pełne o zawartości tłuszczu powyżej 3,2%). Spożycie tych artykułów jest stabilne lub też ma tendencję spadkową. W polskim modelu konsumpcji dominuje żywienie domowe: udział spożycia w placówkach gastronomicznych wzrasta, ale wciąż jest on niewielki (ok. 6%). Stale zmniejsza się udział samozaopatrzenia w spożyciu żywności (z 8% w 2001 do 6% w 2007). Bardzo wysoki jest nadal udział samozaopatrzenia w gospodarstwach rolników (34%), szczególnie w spożyciu ziemniaków, mleka, jaj, warzyw i owoców. Przenikanie europejskich i pozaeuropejskich wzorców konsumpcji dotyczy głównie upowszechniania się żywności typu fast food, wyrobów ciastkarskich i cukierniczych12. Dane o wielkości spożycia nie potwierdzają przestawienia się Polaków na zalecaną zdrową dietę, zbliżoną do śródziemnomorskiej. Wzrasta co prawda spożycie tłuszczów roślinnych, drobiu, a ostatnio także ryb i przetworów rybnych, lecz nadal bardzo małe jest spożycie owoców i warzyw, a stale obniża się konsumpcja mleka.11 11 Ibidem, s.17-19 20 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Handel zagraniczny artykułami rolnorolno-spożywczymi W latach 90. wzrost polskiego importu rolno-spożywczego był szybszy niż eksportu, co doprowadziło do powstania deficytu handlowego, utrzymującego się od roku 1993 do 2003. Był on spowodowany przede wszystkim niewielkim stopniem liberalizacji handlu artykułami rolnospożywczymi w okresie stowarzyszenia z Unią Europejską. Dodatkowo sytuację pogorszył kryzys rosyjski, skutkujący spadkiem eksportu na rynki wschodnie z 1,5 mld USD w 1997 roku do 600 mln USD w 1999 roku. Konsekwencją takiego rozwoju sytuacji był spadek udziału eksportu rolnospożywczego w handlu zagranicznym Polski z 15,2% w 1992 roku do 8,0% w 2002 roku, a importu z 12,1% do 6,5%. Sytuacja uległa radykalnej zmianie z dniem członkostwa. Pierwsze lata były okresem niezwykle szybkiego wzrostu handlu zagranicznego artykułami rolno-spożywczymi, zarówno importu, jak i eksportu. W bardzo krótkim czasie Polska z importera netto artykułów rolnospożywczych przekształciła się w poważnego eksportera netto. Osłabienie tempa wzrostu eksportu nastąpiło dopiero w 2007 roku. Nieznaczne obniżenie dodatniego salda obrotów należy przypisać przede wszystkim znacznie większemu niż w latach poprzednich wzrostowi importu rolno-spożywczego, szczególnie produktów rolnictwa. Wzrost popytu eksportowego ma w ostatnich kilku latach poważny wpływ na rozwój przemysłu spożywczego. Udział eksportu w produkcji sprzedanej przemysłu spożywczego jest coraz wyższy; w ciągu siedmiu lat wzrósł 21 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 dwukrotnie (o blisko 10 punktów procentowych), co świadczy o coraz większym znaczeniu rynków zagranicznych. Państwa Europy Zachodniej są od wielu lat ważnym rynkiem zbytu polskich artykułów rolno-spożywczych. W latach dziewięćdziesiątych i w latach bezpośrednio poprzedzających członkostwo udział tzw. starych państw członkowskich (UE-15) w polskim eksporcie rolno-spożywczym wynosił blisko 50%. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej nastąpił dalszy wzrost udziału starych państw członkowskich do blisko 60%, a także państw, które 1 maja 2004 roku zostały członkami UE. W 2007 roku udział państw UE w eksporcie rolno-spożywczym przekroczył 80%. Drugim ważnym dla polskiego eksportu rolno-spożywczego rynkiem są państwa Wspólnoty Niepodległych Państw, z których najważniejszymi są Rosja, a następnie Ukraina i Białoruś. Jednak jego rola w strukturze naszego eksportu systematycznie maleje. Jest to rynek bardzo kapryśny, a możliwości zbytu zależą nie tylko od aktualnej sytuacji ekonomicznej, ale również politycznej. Dobrą ilustracją tej zależności jest wprowadzony przez Rosję w 2004 zakaz importu polskiego mięsa oraz produktów roślinnych, zniesiony dopiero na przełomie roku 2007 i 2008. Pierwsze efekty zniesienia embarga mogą być widoczne dopiero w drugiej połowie 2008 roku. Pozostałe rynki mają znikome znaczenie dla polskiego eksportu rolno-spożywczego. Wynika stąd, że Polska ogranicza swe zainteresowania do rynku europejskiego. Jest to niewątpliwie rynek bardzo pojemny, ale możliwości lokowania na nim polskich artykułów rolno-spożywczych nie są nieograniczone. Na przykład dalszy wzrost produkcji wieprzowiny wymaga już obecnie poszukiwania 22 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 możliwości jej eksportu na rynki pozaeuropejskie, co wiąże się z wieloma problemami (związanymi z transportem i dostosowaniem do odmiennych wymagań odbiorców). W latach 2001 – 2007 nastąpił wzrost eksportu wszystkich produktów przemysłu spożywczego. Na pierwszych trzech miejscach pod względem wartości eksportu w 2007 roku znajdowały się związane z krajowym rolnictwem przemysły: mięsny, mleczarski i owocowo-warzywny. Wysokie i rosnące z roku na rok dodatnie salda obrotów z zagranicą tych trzech branż świadczą, że nieunikniona po wejściu do Unii Europejskiej utrata części krajowych rynków została z nadwyżką zrekompensowana wzrostem sprzedaży na jednolitym rynku europejskim. Otwarcie rynków przyczyniło się zatem do wzrostu popytu na produkty polskiego rolnictwa – zwierzęta rzeźne, mleko oraz owoce i warzywa. Jednym z efektów jest poprawa sytuacji dochodowej rolników po wejściu Polski do Unii Europejskiej. Szybko rósł również eksport w przemysłach: rybnym, olejarskim i tytoniowym, które przetwarzały przede wszystkim importowane surowce rolnicze. Przemysł rybny, wobec ograniczonej krajowej podaży ryb, zwłaszcza morskich, nie ma alternatywy. Jest to przemysł, który wobec ograniczonego popytu w kraju z powodzeniem na dużą skalę eksportuje przetwory wytworzone z importowanych surowców. Import surowców przemysłu olejarskiego (nasion oleistych) jest importem koniecznym, gdyż jedyną uprawianą w Polsce na dużą skalę rośliną oleistą jest rzepak. Przedmiotem eksportu jest więc olej rzepakowy i śruta rzepakowa. Natomiast równocześnie przemysł paszowy 23 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 importuje duże ilości śruty sojowej, podstawowego surowca do produkcji pasz. Przemysł tytoniowy, będący własnością koncernów międzynarodowych, produkuje obecnie papierosy według jednolitych receptur z importowanego tytoniu. Niemal sześciokrotny wzrost ich eksportu w okresie 2001 – 2007 wynika z dążenia do pełnego wykorzystania możliwości produkcyjnych i nie powoduje wzrostu powierzchni upraw tytoniu w Polsce. W analizowanym przetwórstwa. okresie Szczególnie wzrósł dynamiczny eksport był artykułów wzrost wtórnego eksportu wyrobów ciastkarskich i cukierniczych oraz koncentratów spożywczych. Asortymenty te stanowią coraz poważniejsze pozycje w eksporcie przemysłu spożywczego. Zwiększył się także wywóz wód mineralnych, a także przetworzonej i konfekcjonowanej kawy i herbaty. Najbliższe lata powinny być okresem dalszego wzrostu handlu zagranicznego artykułami rolno-spożywczymi, przy równoczesnym wzroście eksportu i importu. Możliwe jest dalsze zwiększanie dodatniego salda obrotów. Jednakże obecnie trudno przewidzieć, jak będą się kształtowały w średnim okresie niektóre czynniki, wywierające silny wpływ na polski handel rolno-spożywczy. Pierwszym z nich jest kurs walutowy złoty – euro. Coraz silniejszy złoty zmniejsza opłacalność eksportu, w tym rolno-spożywczego, a zwiększa opłacalność importu. Wprawdzie rosnący eksport i coraz wyższe dodatnie saldo obrotów handlowych świadczą o utrzymującej się opłacalności 24 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 eksportu rolno-spożywczego, ale można założyć, że przynajmniej część eksportowanych asortymentów znajduje się blisko granicy opłacalności. Rosnącą siłę złotego mogą rekompensować wyższe ceny w obrotach z zagranicą. Wzrost cen artykułów rolnych na rynkach międzynarodowych może spowodować poprawę opłacalności eksportu większości artykułów rolno-spożywczych. Trudno jednak obecnie ocenić, czy wzrost cen jest zjawiskiem chwilowym, czy też będzie miał charakter względnie trwały, a ponadto, jak będą się kształtowały relacje cenowe między różnymi produktami, w tym przede wszystkim między paszami a artykułami zwierzęcymi. Wzrost cen importowanych komponentów paszowych może spowodować nieopłacalność eksportu wieprzowiny i mięsa drobiu. Kluczowa dla sytuacji na rynkach rolnych UE jest kwestia dostępu do nich krajów nie będących członkami Wspólnoty. Jest bowiem niemal pewne, że przy nieograniczonym dostępie do rynków UE rolnicy europejscy, w tym również polscy, przegrają konkurencję cenową z rolnikami z państw pozaeuropejskich.12 Produkcja i podaż surowców rolnych W ostatnich latach nie zmieniły się tendencje rozwojowe polskiego rolnictwa. Cechuje je powolny wzrost produkcji globalnej, średnio w tempie 0,8% rocznie, przy czym szybszy i bardziej stabilny jest rozwój produkcji zwierzęcej. 12 W Ibidem, s.19-22 25 | S t r o n a ostatnim dziesięcioleciu globalna produkcja roślinna Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zwiększała się w tempie tylko ok. 0,1%, a zwierzęca 1,5% rocznie. Z innych cech rozwoju rolnictwa na podkreślenie zasługuje: • szybszy wzrost produkcji końcowej i towarowej niż globalnej, co oznacza obniżenie zużycia wewnętrznego rolnictwa, a tym samym wzrost towarowości i zwiększenie podaży, nawet w latach, w których nie było wzrostu produkcji globalnej; • duża zmienność produkcji, szczególnie roślinnej, wynikająca z silnej zależności sektora od warunków pogodowych. Po wejściu do UE utrzymana została słaba tendencja wzrostowa produkcji rolnej i nastąpiło dalsze obniżanie zużycia wewnętrznego. Równocześnie zwiększyła się zmienność produkcji roślinnej, a zmniejszyła się zmienność produkcji zwierzęcej. Sytuacja produkcyjno-podażowa była zróżnicowana w głównych działach produkcji rolnej. Jedynym działem produkcji roślinnej o wysokiej dynamice wzrostu był sektor rzepakowy. Pod wpływem rosnącego zapotrzebowania producentów biopaliw krajowa podaż rzepaku w 2007 roku była dwukrotnie większa niż w latach 2000 – 2003. W tym okresie utrzymała się także powolna tendencja wzrostowa produkcji zbóż, warzyw i owoców. Zbiory tych ziemiopłodów po wejściu do UE były o 5 – 8% wyższe niż przed 2004 rokiem. Ich produkcję cechuje duża zmienność. Wśród produktów roślinnych silne tendencje spadkowe utrzymują się w produkcji ziemniaków, ale ich podaż do przetwórstwa spożywczego obniża się poniżej zapotrzebowania tylko w latach nieurodzaju. Spadek produkcji ziemniaków wywołuje głównie redukcję ich zużycia na cele paszowe. Po wejściu do UE obniżyła się także produkcja buraków cukrowych, co głównie jest skutkiem 26 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 reformy rynku cukru i poprawy skuteczności systemu kwotowania produkcji tego wyrobu. Szybciej i bardziej równomiernie rozwija się produkcja głównych surowców pochodzenia zwierzęcego. W tej części rolnictwa wystąpiły bowiem następujące zjawiska: • kontynuowany jest szybki wzrost produkcji drobiarstwa; w 2007 roku produkcja mięsa drobiowego była o 50% wyższa niż przed wejściem do UE, a produkcja jaj przekroczyła ten stan o ponad 15%; • po wejściu do UE przezwyciężona została spadkowa tendencja produkcji bydła rzeźnego; w 2007 roku była ona już o ponad 25% wyższa od najniższego poziomu z 2002 roku i o 16% wyższa od średniego stanu z lat 2000 – 2003; • utrzymuje się wysoki poziom produkcji mięsa wieprzowego, ale przy bardzo słabej tendencji wzrostowej i zmienności kształtowanej przez cykle świńskie, mniejszej niż przed wejściem do UE; • trwa względna stabilizacja produkcji mleka, kwotowanie której blokuje wszelkie tendencje wzrostowe.13 Rozwój cen na rynku rolnorolno-spożywczym W latach poprzedzających wejście do UE notowano w Polsce niską inflację oraz względną stabilizację cen produktów rolno-spożywczych. W latach 2001 – 2003 średnia inflacja wynosiła ok. 3% rocznie, ceny żywności (detaliczne i producenta) zwyżkowały w tempie ok. 1% rocznie, a ceny rolne (skupu) nawet się obniżały. Sytuacja ta zmieniła się bezpośrednio po wejściu do UE. W ciągu 13 Ibidem, s.22-23 27 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 kilku miesięcy 2004 roku ceny rolne wzrosły średnio o 17%, ceny producenta żywności (przetwórcy) o 8%, a detaliczne o 7%. Po tych szokowych podwyżkach, przez następne dwa lata (do wiosny 2006 roku) miała miejsce stabilizacja cen żywności (producenta i detalicznych),przy równoczesnym obniżeniu i wciąż dużych wahaniach cen rolnych. Ta stabilizacja skończyła się w 2006 roku. Od dwóch lat notujemy znów szybki wzrost cen produktów rolno-spożywczych: cen skupu o ok. 20%, a cen przetwórcy i konsumenta o 7 – 8%. Są to zwyżki wywołane globalnymi zjawiskami, a nie zmianą krajowych relacji podaży i popytu. Rozwój cen był różny na poszczególnych głównych rynkach produktów rolno-spożywczych. Mają one tylko jedną wspólną cechę: wahania cen przetwórcy i cen detalicznych są kilkakrotnie mniejsze niż cen rolnych. Główne rynki charakteryzują się następującymi zmianami cen: • Na rynku zbóż i produktów przetwórstwa zbóż nastąpił gwałtowny spadek cen skupu w pierwszym roku po wejściu do UE. Te niskie ceny zbóż utrzymały się przez dwa sezony. W tym okresie niskie były także ceny przetwórcy zbóż i ceny producenta pasz, a detaliczne ceny przetworów zbożowych ustabilizowały się na poziomie o 5% wyższym niż w końcu 2003 roku. Sytuacja ta gwałtownie się zmieniła w ostatnich dwóch sezonach. Pod wpływem rynku światowego ceny zbóż w Polsce wzrosły dwukrotnie, a detaliczne i przetwórcy o ok. 15%. Wynikał on zarówno ze zmienionego systemu interwencji na rynku zbóż, jak i z bardzo wysokich zbiorów w 2004 roku. 28 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • Rynek mięsa cechują przede wszystkim silne wahania cen skupu żywca, które wpływają także na zmienność cen przetwórcy i cen detalicznych. Na tym rynku ceny znacząco wzrosły w pierwszych miesiącach po wejściu do UE: skupu żywca o ponad 30%, a przetwórcy i detaliczne o ok. 15%. W następnych dwóch latach przeciętny poziom tych cen nieco się obniżył, a ich obecny poziom jest podobny jak w 2004 roku. • Na rynku mleka duże zwyżki cen notowano w pierwszych miesiącach po wejściu do UE: skupu mleka o ok. 20%, przetwórcy o 6 – 8%, a detalicznych o 5 – 6%. Na tym poziomie ceny utrzymały się do końca 2006 roku, ale w 2007 roku znów nastąpił gwałtowny wzrost cen: skupu mleka o ok. 25%, przetwórców prawie o 20%, a detalicznych o 15%. Po tych zwyżkach ceny mleka i przetworów, głównie pod wpływem rynku światowego, są wyraźnie wyższe niż w latach poprzednich. • Ceny na rynku produktów przetwórstwa owoców, warzyw i ziemniaków były pod wpływem niskich cen skupu w 2004 i 2005 roku, co sprzyjało względnej stabilizacji cen przetwórcy i cen detalicznych przetworów. Stanu tego nie zmienił istotny wzrost cen skupu w 2007 roku, wynikający głównie z klęski nieurodzaju owoców. Zjawisko to, z powodu silnych powiązań z rynkami zagranicznymi, nie wywołało dotychczas istotnych zwyżek cen przetworów owocowo-warzywnych. • Podobnie niskie były ceny tłuszczów roślinnych. Na rynku tych produktów wejście do UE nie wywołało podwyżek cen detalicznych, a wysokie zbiory rzepaku sprzyjały niskim cenom skupu i cenom 29 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 przetwórcy. Stan ten zmienia rozwój światowego rynku olejów i biopaliw. Od dwóch lat notujemy znaczący wzrost cen skupu rzepaku i cen przetwórcy olejów, co wywołuje także zwyżki cen detalicznych, które jednak przez ostatnie pięć lat były bardzo stabilne. • Rynek pozostałej żywności (cukru, słodyczy, pieczywa i koncentratów) cechuje duża stabilizacja cen detalicznych, które w ciągu 4 lat zwiększyły się tylko o 9%. Bardziej zmienne były ceny przetwórcy, na co wpływ miały duże zwyżki cen cukru w pierwszym roku po wejściu do UE. Ceny przetwórcy na rynku wymienionych produktów wtórnego przetwórstwa były także pod wpływem zmian cen rolnych. Jednakże duże zwyżki cen skupu w 2007 roku nie wpłynęły dotychczas na ceny producenta tej żywności. • Na rynku napojów notujemy stabilizację detalicznych cen napojów alkoholowych i bardzo umiarkowane tempo wzrostu cen detalicznych napojów bezalkoholowych. Ceny na poziomie przetwórstwa były względnie stabilne w latach 2004 – 2005, a istotny ich wzrost nastąpił dopiero w 2007 roku, w którym osiągnęły one poziom o 15% wyższy niż w końcu 2003 roku. Mała skala zmian cen żywności na poziomie przetwórcy i handlu detalicznego przy dużej zmienności cen rolnych wskazuje, że działalność przemysłu spożywczego jest istotnym czynnikiem stabilizującym rynek i ceny żywności. Rola tego czynnika jest tym większa, im wyższy jest stopień przetwórstwa żywności.14 Wielkość i struktura produkcji 14 Ibidem, s. 24-26 30 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Znaczenie przemysłu spożywczego dla polskiej gospodarki jest większe niż w wielu krajach starej UE. Wartość obrotów tego sektora w Polsce wynosi około 13% wartości wytworzonego PKB, podobnie jak w Irlandii. W takich krajach jak Francja, Belgia, Hiszpania, Austria, Dania czy Holandia obroty producentów żywności stanowią nie więcej niż 9% PKB. W ostatnich latach w przemyśle spożywczym notowano duże ożywienie produkcyjne. Po kilkuletnim okresie stagnacji związanej ze spowolnieniem gospodarczym (w latach 2000 – 2002) tempo wzrostu produkcji sprzedanej tego sektora od 2003 roku wyniosło średnio 6,4%, a wartość sprzedaży w 2007 roku była o około 36% wyższa niż w 2002 roku. Największy wzrost sprzedaży odnotowano bezpośrednio przed integracją, w 2003 roku, tak wysokie tempo wzrostu utrzymało się też w pierwszych miesiącach 2004 roku. Było to wynikiem przede wszystkim wzmożonego popytu krajowego, wywołanego obawami inflacyjnymi, a częściowo także rezultatem ożywienia w eksporcie rolno-spożywczym. Wzrost cen i spadek realnych dochodów ludności w 2004 roku wyhamował rozwój tego sektora. To osłabienie popytu krajowego było przejściowe, gdyż od połowy 2005 roku pod wpływem przyspieszenia rozwoju gospodarczego Polski trwa kolejne ożywienie popytu krajowego. Równocześnie utrzymuje się wysokie tempo wzrostu eksportu rolno-spożywczego, które obok dużego popytu krajowego tworzy trwałe podstawy rozwoju przetwórstwa spożywczego. Od połowy 2005 roku tempo rozwoju tego sektora przekraczało 6% rocznie. Tempo wzrostu produkcji sprzedanej w Polsce w ostatnich latach było dwuipółkrotnie większe niż w UE, gdzie w 2006 r. wyniosło średnio 2,5%. 31 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Wskaźnik dynamiki rozwoju naszego przemysłu spożywczego był mniejszy niż na Łotwie, w Czechach, Słowacji, Słowenii i Grecji, ale znacząco przewyższał dynamikę rozwoju tego sektora w starych państwach unijnych: Niemczech, Danii, Francji czy Hiszpanii. Analiza tempa wzrostu głównych kierunków przetwórstwa rolno- spożywczego wskazuje, że najszybciej rozwijało się przetwórstwo wtórne. Po wejściu do UE notujemy wyraźne przyspieszenie rozwoju produkcji używek (w tempie zbliżonym do średniego w przemyśle spożywczym). W ostatnich latach wysoki był także wzrost pierwotnego przetwórstwa produktów rolniczych. Najwolniej rozwijała się produkcja standardowych produktów spożywczych (przerób właściwy), której tempo wzrostu było dwukrotnie mniejsze niż całego przetwórstwa spożywczego. Struktura polskiego przemysłu spożywczego zbliżona jest do struktury tego sektora w Unii. Silniejszą pozycję w Polsce ma przemysł mięsny (łącznie z rybnym) oraz owocowo-warzywny (łącznie z ziemniaczanym). Zdecydowanie niższy jest udział produkcji pozostałej żywności (przetwórstwa wtórnego), a także przemysłu młynarskiego, olejarskiego, paszowego i mleczarskiego. W ostatnich latach w przemyśle spożywczym najszybciej rozwijała się produkcja: • komponentów dla sektora biopaliw, odwodnionego oraz oleju rzepakowego, 32 | S t r o n a tj. spirytusu surowego, Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • wyrobów eksportowych, czyli papierosów licencyjnych, izoglukozy, glukozy i syropów, przetworów rybnych, • żywności i napojów o dużym udziale wartości dodanej, tj. pieczywa cukierniczego trwałego, czekolady i wyrobów czekoladowych, kasz, płatków i ziaren preparowanych, makaronu, mrożonek owocowowarzywnych, przetworów ziemniaczanych, napojów mlecznych i jogurtów, serów topionych i podpuszczkowych, śmietany, zup i bulionów, piwa, wód mineralnych i napojów orzeźwiających oraz soków, napojów i nektarów owocowo-warzywnych. Zdecydowanie niższe było tempo rozwoju tzw. Standardowych produktów żywnościowych. Stałą tendencję wzrostową miały ubój zwierząt rzeźnych i produkcja mleka płynnego przetworzonego. Produkcja innych produktów podstawowych, takich jak: mąki, masło, pieczywo świeże, wyroby ciastkarskie, mleko spożywcze, margaryny i konserwy drobiowe, była bardzo stabilna. Po wejściu do UE obniżyła się natomiast produkcja części wyrobów objętych kwotowaniem, szczególnie cukru i skrobi ziemniaczanej. Wysoką tendencję spadkową odnotowano w produkcji win gronowych, napojów fermentowanych, mleka i śmietany w proszku, cukierków oraz soków skoncentrowanych, szczególnie jabłkowego. Nowym zjawiskiem z ostatnich lat są symptomy odwrócenia tendencji spadkowej produkcji w sektorze winiarskim i cukrowniczym. Zmiany produkcji w pozostałych działach przemysłu spożywczego są kontynuacją tendencji rozwojowych z lat poprzednich. Po wejściu do UE wszystkie branże odnotowały wzrost wartości obrotów (w cenach bieżących). 33 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Wartość sprzedaży przemysłu spożywczego wzrosła o około 2/5, a najbardziej w sektorach: rybnym, cukierniczym, piekarskim, drobiarskim, ziemniaczanym i mleczarskim (o 50 – 100%). Trochę mniejszy (20 – 50%) był wzrost w branży mięsnej, paszowej, olejarskiej, napojów bezalkoholowych, spirytusowej, winiarskiej, owocowo-warzywnej i zbożowej. Natomiast najwolniej zwiększała się (o 5 – 20%) wartość produkcji sprzedanej przemysłu: koncentratów spożywczych, cukrowniczego, makaronowego, piwowarskiego i tytoniowego. W ślad za tym zwiększyły swój udział wszystkie branże przetwórstwa produktów zwierzęcych oraz przemysł: ziemniaczany, paszowy, piekarski i koncentratów spożywczych, głównie kosztem sektora piwowarskiego, owocowo-warzywnego, koncentratów spożywczych, tytoniowego, cukrowniczego i zbożowo-młynarskiego.15 Trendy w spożyciu żywności Zmiany w konsumpcji żywności w Polsce podążać będą w kierunku większego zainteresowania produktami o wyższej jakości i większej wartości dodanej: • Zmniejszeniu ulegać będzie konsumpcja węglowodanów, głównie z uwagi na mniejsze spożycie ziemniaków, mąki i pieczywa, lecz przy zwiększonej konsumpcji wyrobów cukierniczych. • Nastąpi spadek spożycia tłuszczów zwierzęcych przy jednoczesnym wzroście konsumpcji tłuszczów roślinnych, w tym oliwy. • Konsumpcja mięsa utrzymywać będzie się na zbliżonym poziomie, z ustabilizowanym udziałem wieprzowiny i mięsa drobiowego przy 15 Ibidem, s.28-30 34 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 wzroście ryb w postaci świeżych filetów, wędzonych, konserw i ryb świeżych patroszonych. • Nastąpi wzrost konsumpcji przetworów, wędlin wędzonych. • Nastąpi spadek konsumpcji konserw i wyrobów o większej zawartości tłuszczu. • Spożyciu warzyw i owoców będą towarzyszyć zmiany strukturalne w kierunku produktów bardziej przetworzonych, konfekcjonowanych oraz kompletowanych. • Nastąpi wzrost konsumpcji towarów o szczególnych walorach żywieniowych, poddanych obróbce technologicznej w najmniejszym stopniu zmieniającym i modyfikującym udział składników pokarmowych. Zmieniające się wzorce konsumpcji w krajach wysoce rozwiniętych będą przenikały do innych krajów, w tym Polski, gdzie model konsumpcji nadal się kształtuje. Do najważniejszych tendencji w modelu konsumpcji żywności można zaliczyć podejmowanie działań prozdrowotnych wraz z bilansowaniem wartości odżywczych, globalizację zachowań (widoczna przede wszystkim wśród młodego pokolenia), wzrost świadomości etnocentrycznej (konsument wybiera produkty krajowe czy regionalne, kierując się głównie przesłankami moralnymi, a nie racjonalnymi czy ekonomicznymi), rozwój rynku żywności ekologicznej, wegetariańskiej czy semi-wegetariańskiej oraz etnicznej (opartej na technologii i recepturach kuchni innych narodów). Przejawem globalizacji w konsumpcji żywności jest segmentacja rynku żywnościowego w Polsce, która dla zróżnicowanych preferencji i różnej 35 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 sytuacji ekonomicznej kształtuje przenikanie europejskich i pozaeuropejskich wzorców konsumpcji żywności. Widoczne będzie dalsze upowszechnianie żywność fast food, będącej alternatywą lub dopełnieniem konsumpcji w domu. Bezpieczeństwo żywności będzie stanowić dla konsumenta kluczowy czynnik decydujący o jej kupnie i konsumpcji. Do najistotniejszych problemów związanych z zapewnieniem żywności bezpiecznej będą należeć: zagrożenia środowiskowe (chemiczne, biologiczne i fizyczne) związane z łańcuchem żywnościowym połączone z oddziaływaniem substancji na organizm człowieka, metody analizy, wykrywania i kontroli zanieczyszczeń chemicznych oraz istniejących i powstających mikroorganizmów patogenicznych i toksycznych metabolitów w surowcach i produktach spożywczych, organizmy genetycznie modyfikowane w produkcji i przetwórstwie żywności i pasz, monitoring i kontrola ich oddziaływania na człowieka i ekosystem, przedłużenie trwałości surowców i żywności, dodatki do żywności, metody eliminacji oraz zmniejszanie zagrożeń związanych z obecnością substancji toksycznych w surowcach i produktach spożywczych, znakowanie produktów pod kontem zapewnienia im bezpieczeństwa.16 16 Zob. „Wpływ globalizacji na spożycie żywności w Polsce”, prof. dr hab. Bożena Gulbicka, dr inż. Mariola Kwasek 36 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 4. Analiza przemysłu spożywczego w województwie zachodniopomorskim Branża spożywcza w województwie zachodniopomorskim stanowi 18% produkcji sprzedanej przemysłu w regionie i ma duże znaczenie dla rozwoju województwa. Zarejestrowane jest tu ok. 1000 podmiotów działających w tej branży. Ponad 500 z nich, to firmy zatrudniające od 5 do 251 i więcej osób. Wskaźnik lokalizacji przedsiębiorstw LQ (który jest stosunkiem udziału danej branży w całkowitej liczbie pracujących w województwie w stosunku do udziału danej branży w całkowitej liczbie pracujących w Polsce. Tym samym, współczynnik wskaże stosunek koncentracji zatrudnienia w regionie do przyjętego benchmarku – przeciętnego poziomu dla Polski) dla województwa zachodniopomorskiego, wynosi LQ>1, co oznacza że branża spożywcza przewyższa w regionie średnią wartość dla Polski. Wśród MSP przeważają przedsiębiorstwa drobne, o niewielkim zatrudnieniu i kapitale oraz ograniczonych szansach rozwojowych w obecnych uwarunkowaniach. Jednak ich udział w produkcji sprzedanej przemysłu województwa wynosi ok. 24% i mógłby być większy ze względu na istnienie wyższego niż zaspokajany poziomu konsumpcji artykułów spożywczych lokalnej produkcji.17 Województwo zachodniopomorskie posiada także bogate zaplecze naukowe do realizacji prac badawczo - wdrożeniowych dla przemysłu 17 Zob. ‘Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2015’, Szczecin, 2000 37 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 spożywczego. Działalność B+R w obszarze przemysłu spożywczego prowadzą: Instytuty naukowo – badawcze i rozwojowe o Morski Instytut Rybacki w Gdyni o Państwowy Instytut Badawczy – Instytut Zootechniki o Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin o Instytut Melioracji i Użytków Zielonych Uczelnie wyższe o Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny Wydział Biotechnologii i Hodowli Zwierząt Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa Wydział Nauk o Żywności i Rybactwa o Uniwersytet Szczeciński Wydział Nauk Przyrodniczych Regionalne produkty spożywcze z powodzeniem konkurują nie tylko na rynku krajowym, ale i międzynarodowym. Natomiast bliskość rynków zbytu krajów „starej Unii” jest potencjalną szansą na rozwój przedsiębiorstw z branży spożywczej w regionie. Obecnie w przetwórstwie spożywczym województwa dominują podmioty zajmujące się przetwórstwem zbóż, mięsa i produkcją napojów. Stosunkowo niewiele zakładów prowadzi przetwórstwo 38 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 owocowo-warzywne, mimo że rynek ten charakteryzuje się dużym popytem oraz stałą dynamiką wzrostu. Zwiększa się znaczenie przetwórstwa rybnego, w którym po restrukturyzacji i upadku dużych przedsiębiorstw branży, powstały małe i średnie przedsiębiorstwa przetwórcze, umiejętnie dostosowujące się do uwarunkowań rynkowych i zmieniającego się popytu. Region charakteryzuje się nierównomiernym rozłożeniem zasobów czynników produkcji. Skupione są one przede wszystkim w dwóch aglomeracjach przemysłowych w Szczecinie i Koszalinie oraz w trzech powiatach otaczających Szczecin. Południową i wschodnią część województwa cechuje bardzo niski stopień uprzemysłowienia i stagnacja gospodarcza. Wynika to z zaniedbań i braku alternatywnych rozwiązań rozwojowych na obszarach wiejskich po byłych PGR. Powoduje to występowanie w tych obszarach najwyższej stopy długotrwale bezrobotnych, najniższego dochodu na osobę oraz największej liczby gospodarstw domowych, żyjących poniżej minimum socjalnego. Obserwuje się w tym regionie niedobór produkcji surowców i produktów spożywczych w stosunku do poziomu konsumpcji. Znaczna część wyrobów spożywczych, np. mleko, przetwory mięsne, jest sprowadzana z innych obszarów, pomimo, że można by ją wytworzyć w regionie. Charakterystyczną cechą gospodarki regionu jest większa niż w pozostałych województwach liczba MSP na 1000 mieszkańców (57 MSP). Podmioty te stanowią ponad 99,5% przedsiębiorstw województwa. Wytwarzają ok. 78% wartości produkcji sprzedanej, zatrudniają prawie 85% siły roboczej i skupiają około 60% wartości majątku trwałego firm 39 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 w regionie. Wśród nich dominują mikro-przedsiębiorstwa o zatrudnieniu do 9 osób stanowią 97% wszystkich MSP. Badaniu ankietowemu poddanych zostało 10 przedsiębiorstw z branży spożywczej w województwie zachodniopomorskim. Większość należała do sektora MSP. Tylko 1 firma spośród badanych zatrudniała ponad 250 pracowników. Jedno spośród 10 badanych to przedsiębiorstwo średniej wielkości, a 8 to firmy małe, w tym aż 7 firm mikro - zatrudniających do 10 pracowników. Badanie pracodawców dowodzi, że firmy odczuwają brak odpowiednio przygotowanych do pracy pracowników, jednakże dotyczy to w największym stopniu pracowników szeregowych, w mniejszym zakresie niższej kadry zarządzającej, a w najmniejszym szczebla dyrektorskiego. Większość respondentów ocenia konkurencję w branży jako silną lub bardzo silną; 65 proc. badanych ocenia liczbę konkurentów do 10, na liczbę ponad 10 wskazuje 35 proc. Konkurentami są głównie firmy krajowe zlokalizowane w regionie (61% odpowiedzi) i szara strefa (43%), w dalszej kolejności firmy o kapitale krajowym zlokalizowane w kraju (36%) i międzynarodowe koncerny (30%). 72% podmiotów współpracuje z innymi przedsiębiorstwami w branży. Ograniczona współpraca wewnątrz branży jest, zdaniem badanych firm, wynikiem sprzeczności celów, braku zaufania do partnerów, braku potrzeby takiej współpracy lub złych doświadczeń w tej kwestii. Barierami są też, w opinii respondentów, problemy z organizacją i koordynacją współpracy oraz brak odpowiednich partnerów. 40 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Połowa z badanych przedsiębiorstw potwierdziła istnienie potrzeby na podejmowanie współpracy w ramach branży, podczas gdy 3 firm nie widzi takiej potrzeby, zaś 2 nie ma zdania. Obszary, w jakich możliwa byłaby współpraca to zdaniem respondentów przede wszystkim: podejmowanie większych inwestycji, pozyskiwanie wykwalifikowanych pracowników, zdobywanie rynku, wymiana informacji. Tylko jedna firma współpracuje z instytucja sfery badawczo-rozwojowej. Przedsiębiorstwa w ramach współpracy z sektorem B+R przede wszystkim zlecają badania i ekspertyzy laboratoryjne i wymieniają się informacjami na szkoleniach i konferencjach. Ponadto nawiązują współpracę z poszczególnymi pracownikami instytucji B+R oraz zlecają prace badawczo-rozwojowe. Badane firmy częściej współpracują z instytucjami z kraju niż z regionu. Wśród respondentów nie zachodziła współpraca z zagranicznymi jednostkami badawczymi. Główną barierą w kooperacji z instytucjami badawczymi są przede wszystkim wysokie koszty takiej współpracy i brak środków na jej finansowanie. Badane firmy wskazywały również na długotrwałe i skomplikowane procedury związane z podejmowaniem badań oraz na niedopasowanie oferty i profilu ośrodków badawczo-rozwojowych do ich potrzeb. Badane firmy w bardzo ograniczonym zakresie korzystają z usług instytucji otoczenia biznesu; najczęściej były to banki, firmy informatyczne i projektowe, instytucje wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw. Działania władz samorządowych, które mogłyby wpłynąć na poprawę sytuacji badanych przedsiębiorców to przede wszystkim: ulgi podatkowe, poprawa infrastruktury drogowej, ograniczenie procedur administracyjnych, współpraca w przygotowaniu kadr dla przedsiębiorstw, działalność progospodarcza, promocja regionu oraz 41 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 tworzenie warunków do powstawania nowych firm, np. poprzez budowę parków przemysłowych. Po wejściu Polski do UE przed województwem zachodniopomorskim oraz przedsiębiorstwami z branży spożywczej otworzyło się wiele możliwości i potencjalnych szans rozwojowych, jednak wymaga to nakładów inwestycyjnych, modernizacji i unowocześnienia gałęzi produkcji. Wiele zależy także od spełnienia wysokich wymagań jakościowych w stosunku do produktów żywnościowych, ich bezpieczeństwa zdrowotnego oraz zdolności innowacyjnych firm sektora. Wszystkie te wyzwania są trudne do pokonania w przypadku drobnych podmiotów gospodarczych (mikro- i małych przedsiębiorstw), których bieżące działanie i przyszły rozwój są ograniczone licznymi barierami, np. ekonomicznymi, prawno-administracyjnymi, organizacyjnymi, barierami zarządzania, kadrowymi. Jednocześnie może to wynikać z braku wiedzy, niskiego poziomu wykształcenia ogólnego przedsiębiorców, trudności w przełamaniu niechęci do uczenia się nowych rzeczy, braku umiejętności wykorzystywania informacji z otoczenia, schematyzmu w postępowaniu i myśleniu, niechęci do zmian, nadmiernego przywiązania do stosowania intuicji w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Firmy o średniej wielkości mają większe możliwości sprostania wymaganiom coraz bardziej konkurencyjnego rynku, a jednocześnie właściciele i menedżerowie tych podmiotów posiadają nieco inne cechy niż właściciele bardzo małych przedsiębiorstw ich koncepcja firmy obejmuje nie tylko bieżące przetrwanie, ale także wizję działalności przedsiębiorstwa w długim okresie, nastawiają się na osiągnięcie silniejszej pozycji w branży, 42 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zdobywanie kolejnych rynków, doceniają znaczenie jakości i innowacji dla pozycji konkurencyjnej firmy itp. Właściciele bardzo drobnych przedsiębiorstw sektora powinni zacząć zmieniać swoją mentalność, poszerzać posiadane umiejętności, zdobywać nową wiedzę, przy czym mogą w tym celu wykorzystywać szkolenia, warsztaty, kursy, proponowane przez różne instytucje wspierania biznesu, często bezpłatne lub wymagające niewielkich opłat, ewentualnie skorzystać ze środków z programów pomocowych UE dla MP.18 Rolnictwo Województwo zachodniopomorskie ma korzystne, zróżnicowane przestrzennie warunki naturalne do produkcji rolnej. Zaznacza się to przede wszystkim w jakości gleb. Dominują gleby średnie (51%); dobre i bardzo dobre stanowią 24%. Najlepsze gleby występują w zachodniej części województwa, szczególnie w powiatach: pyrzyckim, stargardzkim, myśliborskim. Średni syntetyczny W województwie zachodniopomorskim 94% powierzchni zajmują obszary wiejskie. Jednak niska wydajność pracy i opłacalność produkcji rolnej, brak zaplecza technicznego dla prowadzenia gospodarstw wielkotowarowych, konkurencja cenowa produktów rolnych z zagranicy, zahamowały rozwój rolnictwa. Uwarunkowania przyrodniczoprodukcyjne zmienne przestrzennie, na ogół sprzyjają produkcji rolnej, 18 Zob.: „Proponowane działania firm przemysłu spożywczego w województwie zachodniopomorskim w aspekcie wdrażania regionalnej strategii innowacyjności”, Irena Łącka. 43 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zarówno roślinnej jak i zwierzęcej. Bardzo dobre i dobre gleby pszenne i żytnie (klasa bonitacyjna gleb II, IIIa i IIIb) stanowią niecałe 25% powierzchni gruntów ornych i sadów. Występują one głównie w pasie nadmorskim i rejonie pyrzycko- stargardzkim. Grunty klas V i VI stanowią 25,1% powierzchni gruntów ornych i sadów. Najwięcej gruntów słabych, V i VI klasy, ma powiat szczecinecki – 53,2% i drawski – 44,8%. Ważnym atutem rolnictwa zachodniopomorskiego jest struktura obszarowa gospodarstw, która należy do jednej z najlepszych w kraju; średnia wielkość indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 15,3 ha, podczas gdy w kraju kształtuje się na poziomie 7,4 ha. Udział gospodarstw dużych (15-50 ha) wynosi 17,3%, a bardzo dużych (pow.50 ha) –5,8%. Jest to proces korzystny, prowadzi bowiem do powstania gospodarstw rolnych wysoko towarowych, zdolnych do konkurencji z gospodarstwami Unii Europejskiej. Uprawa zbóż w województwie jest i nadal będzie zajmować główną pozycję w produkcji roślinnej. Powierzchnia upraw ekologicznych wzrosła w przeciągu ostatnich pięciu lat ponad 60%, ale nadal ich obszar jest niewielki. W ostatnim okresie nastąpił bardzo duży spadek pogłowia bydła ogółem, w tym krów. W ostatnich kilku latach pogłowie trzody chlewnej w województwie zachodniopomorskim wykazuje tendencję wzrostową. Nadal zbyt mało podmiotów ma uprawnienia do sprzedaży swoich towarów na wszystkich rynkach Wspólnoty Europejskiej. Analiza danych statystycznych wskazuje, że potencjał przetwórczy przemysłu rolno-spożywczego, zlokalizowanego w województwie zachodniopomorskim, nie jest w pełni wykorzystany, a 44 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 przewaga produkcji surowcowej nad możliwościami przetwórczymi, szczególnie wysoko przetworzonymi, jest znaczna. Wskaźnik jakości użytków rolnych w zachodniej części województwa jest wysoki i wynosi 0,92, we wschodniej części regionu 0,74. Syntetyczny wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej dla województwa zachodniopomorskiego (w skali 100-punktowej) jest nieco lepszy niż średnia dla Polski i wynosi 67,1 (dla Polski 65,7).19 19 Źródło: Program rolny dla województwa zachodniopomorskiego 45 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 5. Analiza problemów branży spożywczej Problemy makroekonomiczne Dotychczas polskie rolnictwo i przemysł spożywczy odnosił sukces dzięki najprostszym przewagom konkurencyjnym. Jednak przewaga ta powoli maleje. W Polsce dużym problemem jest brak kapitału, a koszt pozyskania pieniądza jest dużo większy niż na zachodzie Europy. Polska ma więc tańszą ziemię, tańszą siłę roboczą, ale jednocześnie droższy kapitał. W przypadku handlu zagranicznego aż 80 proc. eksportu i prawie 70 proc. importu to wymiana między Polską a krajami Europy Zachodniej. W ciągu ostatnich lat mierniki konkurencyjności związane z handlem zagranicznym, czyli udział eksportu żywności w relacji do eksportu ogółu towarów jest większy niż przypadku innych krajów UE. To oznacza, że sektor żywnościowy wykorzystuje swój naturalny potencjał. Jednak z punktu widzenia tego co dzieje się poza granicami UE przewagi sektora żywnościowego są coraz mniejsze i powoli topnieją. Według analiz banku BGŻ dotyczących najbardziej atrakcyjnych polskich towarów w kontekście przewag konkurencyjnych wygrywają takie produkty jak mrożonki (np. truskawki), czy zagęszczony sok jabłkowy, dobrze również wypadają takie wyroby jak np. śruta, czy makuch rzepakowy. Jednak obserwowany przez ostatnie lata sukces w przypadku tych produktów wynika przede wszystkim z przewag kosztowych. Gdy spojrzeć jednak na inne przewagi np. pokrycie konsumpcji krajową produkcją, to widać, że 46 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 sytuacja rodzimych producentów nie jest już tak dobra. Wynika to z tego, że systematycznie w większości kategorii produktowych widać rosnący udział wyrobów importowanych. Od strony produkcyjnej przewagi rynku to ciągle np. koszt ziemi, który w porównaniu z takim krajami jak Holandia czy Belgia jest 9-10 raz niższy. W przypadku dzierżawy koszt jest 3-4 razy niższy. Jednak nawet jeżeli przyjąć, że wydajność z polskiego „taniego" hektara ziemi jest mniejsza, niż hektara na zachodzie Europy, to i tak produkcja jest ciągle bardziej opłacalna. Znikają także inne przewagi, takie jak chodźmy wydajności pracy. W kontekście następnych kilkudziesięciu, a nawet już kilku lat przełoży się to na szybszy wzrost płac w stosunku do wzrostu wydajności pracy i spowoduje pogorszenie konkurencyjności kosztowej firm związanej z płacami, a to obniży ogólną konkurencyjność. Jednocześnie konkurencyjnej coraz polskiego większą przemysłu rolę w determinowaniu spożywczego odgrywają pozycji czynniki rynkowe. Pewna szansa tworzy się na rynku w związku z kryzysem. Chodzi o deprecjację złotego, do której doszło pod koniec 2008 i na początku 2009 r., i która ma miejsce także obecnie. Jest ona pewną szansą dla przemysłu spożywczego ponieważ wraz z deprecjacją waluty poprawia się saldo wymiany handlowej z zagranicą. W najbliższym czasie prawdopodobna jest presja na wzmocnienie złotego. Jedną z przyczyn będzie rosnący coraz szybciej eksport polskich produktów nieżywnościowych, który rośnie szybciej niż eksport naszej 47 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 żywności. A to powoduje, że cała sfera gospodarki poza polskim przemysłem żywnościowym będzie wymuszała umocnienie złotego, co w efekcie będzie pogarszało warunki konkurowania jeśli chodzi o warunki kursowe dla polskiego sektora żywnościowego. 20 Z roku na rok rośnie liczba gospodarstw ekologicznych w Polsce. Polacy przeznaczają coraz większe obszary pod tego typu uprawy. Jak twierdzi Krajowa Federacja Producentów Zbóż problem jest w tym, że wraz ze wzrostem powierzchni pod uprawy ekologiczne, nie obserwuje się przyrostu produktów ekologicznych. Według czerwcowego raportu /VI 2010/ Komisji Europejskiej nt. rolnictwa ekologicznego, na przestrzeni pięciu lat od wejścia Polski do UE powierzchnia pod uprawy ekologiczne wzrosła ponad sześciokrotnie. W 2008 r. wynosiła już 314 tys. ha. W Polsce jest wiele gospodarstw, które z zaangażowaniem prowadzą produkcję ekologiczną. Jednak warto zwrócić uwagę na tę część tego sektora, która powstała tylko pod kątem pozyskiwania unijnych dopłat. Są spółki prowadzące uprawy ekologiczne tylko w takim zakresie, który jest niezbędny do otrzymania dotacji. Często ekologią zajmują się też osoby fizyczne, które są rolnikami z przypadku, a bardzo często po prostu pracują zawodowo i biorą tylko dotację. Dlatego część zbiorów pozostaje na polach. Brakuje nam przede wszystkim wiedzy Artykuł z dn. 18.06.2010 r. „Polski przemysł spożywczy powoli traci swoje przewagi konkurencyjne”, D. Winiek, www.portalspozywczy.pl 20 48 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 na temat rolnictwa ekologicznego oraz zaangażowania w funkcjonowanie takich przedsiębiorstw.21 Jeśli Polska nie stworzy dobrej polityki, ze znaczącego eksportera może stać się dużym importerem zbóż. Tegoroczne zbiory zbóż konsumpcyjnych według GUS wyniosą nie więcej niż 26,1 mln ton, zdaniem organizacji branżowych mogą być jeszcze niższe. Według Krajowej Federacji Producentów Zbóż mimo, że potencjał produkcyjny kraju wynosi 40-50 mln ton, od kilkunastu lat nie może przekroczyć magicznego poziomu 30 mln ton. Zapotrzebowanie na zboża konsumpcyjne w Polsce to ok. 26 mln ton, w tym roku ziarna może więc zabraknąć. Zbiory w tym roku są niższe ze względu na pogodę. Jak wskazuje prezes KFPZ obecna polityka nie skłania do zwiększania produkcji w kolejnych latach, raczej odwrotnie: coraz bardziej ogranicza produkcję zbóż. Jako jedną z przyczyn wymieniany jest system dofinansowań, który promuje zmniejszanie produkcji poprzez chociażby dopłaty do ziem ugorowanych. W obszarze zarządzania Kluczowe problemy to: • Rozdrobnienie branży w Polsce > wniosek należy tworzyć klastry i sieci współpracy aby mieć szanse na rozdrobnionym i konkurencyjnym runku • Saba współpraca między firmami z branży Artykuł z dn. 03.09.2010 r. „KFPZ: Rolnictwo ekologiczne w Polsce kuleje”, www.portalspozywczy.pl 21 49 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • Coraz wyższe wymagania i standardy, które muszą spełnić produkty żywnościowe • Coraz silniejsza pozycja przetargowa odbiorców • Niejasne i niestabilne przepisy prawne i podatkowe • Niesprawność instytucji, np. urząd skarbowy • Niedostateczna podaż surowca i jego wysokie ceny • Konkurencja ze strony międzynarodowych koncernów W obszarze marketingu i PR Kluczowe problemy to: • Brak promocji marki w oparciu o ekologie • Brak dobrze przygotowanej oraz skutecznie realizowanej strategii marketingowej małych i średnich firm W obszarze zasobów ludzkich Kluczowe problemy to: • Emigracja dobrze wykwalifikowanych pracowników • Rosnące koszty zatrudnienia • Niedobór wykwalifikowanych pracowników W obszarze technologii Kluczowe problemy to: • Brak specjalizacji przedsiębiorstw pomimo dużego rozdrobnienia rynku 50 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • Trudny i kosztowny proces logistyczny, m.in. przechowywanie produktów, liczne kontrole i certyfikaty • Zakaz produkowania genetycznie zmodyfikowanych produktów • Słaba współpraca przemysłu z sektorem badawczo-rozwojowym W obszarze finansów Kluczowe problemy to: • Niskie marże • Wahania kursów walut – problemy z eksportem oraz napływ tanich produktów z zagranicy • Brak wspólnej waluty – euro • Ograniczony dostęp do oferty kredytowej i wysokie wymagania banków przy określaniu zdolności kredytowej • Niedostateczna ilość własnych środków finansowych przedsiębiorstw • Wysokie podatki • Zatory płatnicze – problemy z płynnością W obszarze współpracy międzynarodowej Kluczowe problemy to: • Utrata dużej części rynku na Wschodzie w związku z kryzysem na linii Polska – Rosja (m.in. wprowadzane embarga przez Rosję) • Konkurencja ze strony rynku chińskiego 51 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 6. Program wdrożeń oraz propozycje działań niezbędnych do rozwoju branży spożywczej w regionie oraz ich priorytetyzacja. Opracowany i przedstawiony poniżej plan działań dla branży spożywczej w województwie zachodniopomorskim został opracowany na podstawie analizy problemów branży w obszarze: • Zarządzania • Marketingu • Technologii • Finansów • Zasobów ludzkich • Internacjonalizacji Zaprezentowany plan działań zawiera propozycje krótko, średnio i długoterminowe. 52 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 6.1 Program wdrożeń - krótkoterminowy (listopad 2010 – październik 2011) Lp. Miesiąc Temat projektu Propozycja działań „Okrągły stół przedsiębiorców i naukowców”. Celem spotkania „Współpraca trzech sektorów( biznesu, sfery 1 Listopad 2010 badawczo-rozwojowej i samorządów w branży spożywczej)” (warsztatu) jest wymiana oczekiwań i możliwości wspólnych działań przy projektach badawczych jak również możliwościach komercjalizacji rozwiązań wypracowanych w sferze badawczo-rozwojowej dla branży spożywczej.” Warsztat „Jak przygotować profesjonalną strategię marketingową dla firmy i powiązania kooperacyjnego?” 2 Grudzień 2010 „Nowoczesny marketing Celem warsztatu będzie branży spożywczej” kompleksowe przygotowanie przedsiębiorstw branży spożywczej do nowoczesnego marketingu i komunikacji z docelowym klientem. Spotkanie panelowe: „Problemy kadrowe branży chemicznej” Spotkanie mające na celu analizę problemów kadrowych w branży. Efektem spotkania ma być 3 Styczeń 2011 „Zasoby ludzkie w branży spożywczej” wypracowanie działań lobbystycznych w celu uruchomienia kierunków i sposobów kształcenia kadr (średniego i wyższego personelu) oraz podniesienia jakości kształcenia w zakresie chemii organicznej i nieorganicznej. 4 Luty 2011 53 | S t r o n a „Nowinki Spotkanie prezentacyjno- Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 technologiczne branży dyskusyjne: „Co mam najlepszego spożywczej” do zaoferowania?” Prezentacja przez przedstawicieli sfery nauki i biznesu swoich nowości i innowacji, procesowych i technologicznych swoim potencjalnym klientom lub partnerom biznesowym. Dzięki tym spotkaniom możliwe będzie nawiązanie kontaktów biznesowych w branży spożywczej, które mogą zaowocować komercjalizacją rozwiązań naukowych. 5 Marzec 2011 „Skąd wziąć pieniądze Szkolenie: „Prezentacja możliwości na rozwój swojej dofinansowania działalności w działalności branżowej?” branży spożywczej z funduszy UE.” Szkolenie: „Instrumenty finansowe wspierania działalności eksportowej firm z sektora 6 Kwiecień 2011 „Jak zaistnieć na arenie spożywczego”. Celem szkolenia międzynarodowej?” będzie przedstawienie źródeł finansowania działalności eksportowej przedsiębiorstw z branży spożywczej. Celem spotkania będzie opracowanie koncepcji i planu działań stworzenia silnej parasolowej marki regionalnej 7 Maj 2011 „Strategia marki” produktów i usług oferowanych przez branże spożywczą w województwie. Efektem końcowym będzie opracowanie strategii marki. Zacieśnianie współpracy przy tworzeniu sektorowej strategii 8 Czerwiec 2011 „Kawiarenka polityczna” województwa dla branży spożywczej – „kawiarenka polityczna” z udziałem samorządowców i 54 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 przedsiębiorców. Zagraniczna wizyta studyjna 9 Lipiec 2011 „Wizyta studyjna” przedsiębiorców z branży spożywczej w regionie w celu poznania dobrych praktyk. Przeprowadzenie badań wśród przedsiębiorców z branży spożywczej w województwie na zapotrzebowanie kapitału 10 Sierpień 2011 „Zapotrzebowanie ludzkiego od kadry zarządzającej kapitału ludzkiego” poprzez specjalistów i pracowników szeregowych. Celem tych badań będzie diagnoza potrzeb i braków w zasobach ludzkich przedsiębiorstw. Stworzenie listy strategicznych dostawców dla branży spożywczej 11 Wrzesień 2011 „Analiza strategicznych w województwie dostawców” zachodniopomorskim – w formie bazy danych dostawców oraz odbiorców – internetowa giełda. Przeprowadzenie audytów technologicznych w 12 Październik 2011 „Audyt technologiczny” przedsiębiorstwach branży spożywczej w województwie w celu diagnozy potrzeb i zbadania zapotrzebowania na technologię. 6.2 Program wdrożeń - średnioterminowy średnioterminowy (listopad 2011 2011 – październik 2012) 2012) Lp. Miesiąc Temat projektu Propozycja działań Analiza województwa 1 Listopad 2011 „Grupy producenckie” zachodniopomorskiego pod kątem możliwości tworzenia grup producenckich w branży 55 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 spożywczej. Warsztaty: „Tworzenie grup producenckich szansą rozwoju branży spożywczej w regionie” 2 Styczeń 2012 „Grupy producenckie” Celem warsztatu będzie ukazanie korzyści z tworzenia grup producenckich. Będzie to również okazja do nawiązania kontaktów biznesowych. Stworzenie bazy danych skupiającej informacje na temat zasobów wiedzy i możliwości 3 Luty 2012 „Baza wiedzy” współpracy z uniwersytetami (z regionu, kraju i zagranicy). Celem tej bazy będzie sprawny i szybki przepływ informacji pomiędzy sferą B+R a przedsiębiorstwami. Spotkanie panelowe branży i 4 Marzec 2012 „Zasoby ludzkie w branży spożywczej” sfery badawczo rozwojowej na temat programu staży i praktyk w przedsiębiorstwach branży rolno-spożywczej. Budowa systemu informacji o zmianach w prawie, podatkach, itp. ważnych dla przemysłu spożywczego a także aktualnych prac nad tworzonym prawem. 5 Kwiecień 2012 „Sprawna Komunikacja” Celem systemu będzie zebranie w jednym miejscu wszystkich rozwiązań legislacyjnych związanych z branżą spożywczą. Będzie to również miejsce do dyskusji nt aktualnych rozwiązań oraz potrzeby ich zmian. Warsztat: Nowoczesne „Nowinki 6 Maj 2012 technologiczne branży spożywczej” rozwiązania logistyczne w branży rolno-spożywczej. Celem będzie podniesienie innowacyjności i konkurencyjności branży spożywczej poprzez rozwój 56 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 nowoczesnych technologii. „Okrągły stół sektora przedsiębiorstw i przedstawicieli administracji publicznej”. Celem panelu dyskusyjnego jest „Współpraca trzech 7 Lipiec 2012 sektorów( biznesu, sfery badawczo-rozwojowej i samorządów w branży spożywczej)” przedstawienie obopólnych oczekiwań dotyczących możliwości współpracy i propozycji wdrożeń rozwiązań dla sektora publicznego i jednostek samorządu terytorialnego, w tym również dyskusja nad nowym podejściem do zamówień publicznych.” Prezentacja: „Instrumenty 8 Wrzesień 2012 „Skąd wziąć pieniądze finansowe wspierania na rozwój swojej działalności biznesowej w działalności branżowej?” sektorze spożywczym – oferta banków i instytucji finansowych.” Warsztat: „Kryteria wyboru 9 Październik 2012 „Jak zaistnieć na arenie międzynarodowej?” rynków zagranicznych przez sektor spożywczy”. Diagnoza możliwości wejścia na określone rynki zagraniczne. 6.3 Program wdrożeń - długoterminowy długoterminowy (styczeń 2013 2013 – grudzień 2015) 2015) Lp. Miesiąc Temat projektu Propozycja działań Warsztat: „ Klastry rolno – 1 Styczeń 2013 „Współpraca w branży rolno-spożywczej” spożywcze jak instrument budowania wartości dodanych dostawców surowca, przetwórców i dystrybucji.” Konkurs na Innowacyjny produkt, 2 Marzec 2013 „Innowacje w branży rozwiązanie lub usługę dla branży spożywczej” spożywczej. Celem konkursu będzie zachęcenie sfery B+R do 57 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zaprezentowania oraz komercjalizacji swoich rozwiązań naukowych skierowanych do branży spożywczej. „I Ty grasz o staż” Projekty stażowe – pozwalające zapoznawać się absolwentom uczelni, ze specyfiką pracy w firmach rynkowych branży, 3 Maj 2013 „Zasoby ludzkie w oraz przekazywać im wiedzę branży spożywczej” praktyczną i techniczną zgromadzoną w tych firmach przy jej konfrontacji z teoretycznym wykształceniem i jego wykorzystaniu „Nowoczesne 4 Lipiec 2013 zarządzanie w branży rolno-spożywczej.” Prezentacja panelowa: „ Systemy jakości dla branży rolnospożywczej oraz zasady certyfikacji w ramach systemu” Warsztaty: „Innowacyjność w „Nowinki 5 Wrzesień 2013 technologiczne branży spożywczej” usługach” – dobre praktyki czyli jak to robią inni. Prezentacja przykładów z wdrożenia nowoczesnych technologii, ukazanie korzyści. Warsztat: „ Zasady opracowywania 6 Październik 2013 „Nowoczesny marketing strategii promocji produktów branży rolno- branży rolno –spożywczej w tym spożywczej” produktów regionalnych, lokalnych, tradycyjnych i ekologicznych.” Warsztat: „Jak przygotować 7 Grudzień 2013 „Jak zaistnieć na arenie profesjonalny plan rozwoju międzynarodowej?” eksportu oraz program wdrożeń działań eksportowych”. Szkolenie : „Rejestracja i promocja produktów regionalnych branży 8 Styczeń 2014 „Produkty regionalne” spożywczej.” Celem będzie przedstawienie zasad oraz wytycznych jakie muszą zostać spełnione aby dany produkt 58 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 zarejestrować jako regionalny i tradycyjny. Spotkanie będzie skierowane do przedsiębiorców i przedstawicieli samorządu terytorialnego. Warsztat nt ekoInnowacji w branży spożywczej. Celem będzie zaprezentowanie korzyści jakie 9 Marzec 2014 „Ekoinnowacje” niesie ze sobą budowanie wizerunku firmy poprzez innowacyjne rozwiązania branżowe pozytywnie oddziaływujące na środowisko naturalne. „Akademia młodego menadżera”. 10 Maj 2014 „Zasoby ludzkie w branży spożywczej” Celem projektu jest poszerzenie wiedzy młodych adeptów w zakresie zarządzania, przedsiębiorczości, etc.. Warsztat nt certyfikatów jakości dla branży spożywczej. Celem będzie przedstawienie aktualnych 11. Lipiec 2014 „Certyfikaty w branży wytycznych co do norm jakości spożywczej” jakie musi spełniać branża spożywcza, a także zaprezentowanie aktualnych rozwiązań. Prezentacja panelowo –dyskusyjna: „Nowinki 11 Wrzesień 2014 technologiczne branży spożywczej” „Systemy informatyczne dla branży spożywczej (systemy logistyczne, systemy marketingowe, systemy wspomagające proces produkcji, systemy e-handlu).” Warsztat: „Rachunkowość zarządcza w branży spożywczej”. Celem 12 Październik 2014 „Finanse MSP” warsztatu jest podniesienie wiedzy nt. finansów w przedsiębiorstwach, zwłaszcza MSP. 13 Grudzień 2014 59 | S t r o n a „Dobre praktyki w Wizyta studyjna w klastrze branży branży spożywczej” spożywczej w Unii Europejskiej w Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 celu poznania dobrych praktyk. Nowoczesne 14 Styczeń 2015 zarządzanie w branży spożywczej. Warsztat: „Oddziaływanie branży spożywczej na środowisko – jak branża może pomóc środowisku” – ekoInnowacje w branży chemicznej. Organizacja misji gospodarczej w celu nawiązania kontaktów 15 Marzec 2015 „Internacjonalizacja” biznesowych przez przedsiębiorstwa z branży spożywczej. Warsztat: „Przegląd aktualnych 16 Maj 2015 „Prawo w branży wytycznych i rozwiązań prawnych spożywczej” skierowanych do branży spożywczej” Stworzenie specjalnej platformy ułatwiającej kontakty i Lipiec 2015 „Stworzenie intranetu podejmowanie wspólnych dla branży spożywczej” przedsięwzięć (inwestycje, realizacja większych zleceń, zaopatrzenia, transportu) Warsztaty: „Certyfikacja produktów przeznaczonych na rynki zagraniczne”. Celem będzie 17 Wrzesień 2015 „Internacjonalizacja” zaprezentowanie wymogów i niezbędnych zezwoleń w celu eksportu produktów spożywczych na określone rynki zagraniczne. Analiza nt utworzenia klastra spożywczego w województwie 18 Październik 2015 „Klaster spożywczy” zachodniopomorskim –analiza możliwości utworzenia, diagnoza regionu, mapowanie klastra. 19 Grudzień 2015 60 | S t r o n a „Jak zaistnieć na arenie międzynarodowej?” „Nowoczesny marketing wystawienniczy na wybranych rynkach Unii Europejskiej” Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Wnioski i rekomendacje Objęcie Polski Wspólną Polityką Rolną i handlową oraz udostępnienie rolnictwu i wsi funduszy strukturalnych wpłynęło na zmianę ekonomicznych uwarunkowań funkcjonowania i rozwoju przemysłu spożywczego. Łączne transfery środków publicznych (unijnych i krajowych) do gospodarki żywnościowej po wejściu do UE przekroczyły 62 mld zł, w tym w 2007 roku 14,3 mld zł (większość płatności bezpośrednich oraz ONW za rok 2007 zostanie wypłacana dopiero w połowie 2008 roku). Tak wysokie wydatki publiczne, w połączeniu z regulacjami unijnymi w zakresie polityki rynkowej i strukturalnej, spowodowały m.in.: 1. Przyspieszenie procesu modernizacji gospodarki żywnościowej, poprawę jej konkurencyjności zarówno na rynku wewnętrznym, jak i rynkach produkcji międzynarodowych, żywności oraz poprawę jakości przyspieszenie i bezpieczeństwa rozwoju społeczno- gospodarczego obszarów wiejskich. Przemysł spożywczy umiejętnie wykorzystał szanse, jakie dają fundusze strukturalne. W ciągu czterech lat kilkakrotnie wzrosła liczba zakładów uprawnionych do handlu z innymi krajami UE. 2. Zwiększenie możliwości sprzedaży artykułów rolno-spożywczych na wspólnym rynku oraz wzrost możliwości ich eksportu na rynki krajów trzecich z wykorzystaniem subwencji eksportowych. Objęcie Polski wspólną taryfą celną UE przyczyniło się do lepszej ochrony rynku wewnętrznego. 61 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 3. Stabilizację cenową i produkcyjną na rynkach rolno-spożywczych objętych regulacjami WPR. Działalność rolnicza, a także przetwórstwo żywności stały się bardziej przewidywalnymi obszarami prowadzenia działalności gospodarczej. 4. Znaczące wsparcie dochodów rolniczych, głównie poprzez wprowadzenie dopłat bezpośrednich oraz płatności z tytułu ONW. Płatności te przyczyniły się także do zachowania konkurencyjności produkcji rolnej i mniejszej presji na zwyżkę cen zbytu surowców rolnych, pomimo przejmowania części transferów finansowych do rolnictwa przez dostawców środków produkcji. Tak daleko idąca ingerencja w mechanizmy rynkowe niesie ze sobą również szereg skutków niekorzystnych dla gospodarki: • Wzrost kosztów administrowania systemami zarządzania i kontroli na rynkach rolnych oraz w zakresie udzielanej pomocy strukturalnej. Równolegle zwiększone wymagania jakościowe oraz sanitarno- weterynaryjne wiążą się z dodatkowymi kosztami dla podmiotów gospodarczych. • Zwiększenie barier wejścia na rynek rolno-spożywczy, głównie dla nowych podmiotów, w wyniku wprowadzenia kwotowania produkcji (czy coraz ostrzejszych rygorów jakościowych, norm ochrony środowiska itp.). Kwotowanie, choć jest instrumentem porządkowania rynku, w warunkach rzeczywistych przewag konkurencyjnych prowadzi do ograniczenia produkcji i eksportu do wysokości przyznanych limitów. 62 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 • Osłabienie przejrzystości rachunku ekonomicznego. Beneficjenci pomocy publicznej są uprzywilejowani w stosunku do tych podmiotów, które z niej nie korzystają. Środki publiczne są zatem formą subwencjonowania produkcji, a pośrednio także konsumpcji. Wszystkie wydatki związane z WPR w ostatecznym rozrachunku obciążają budżet, tj. wszystkich podatników.22 W związku z tym rekomenduje się następujące działania: • Promowanie idei funkcjonowania w ramach klastrów, • Promowanie innowacji i kształcenie w zakresie transferu technologii, • Pomoc w ekspansji poprzez organizację wyjazdów studyjnych i na targi branżowe, • Przyczynianie się do rozwoju sfery B+R oraz kształcenia pracowników dla branży, • Prowadzenie badań w zakresie zachowań konsumentów i udostępnianie wyników tych badań. Propozycje działań projektowych przedstawione w raporcie wynikają głównie z problemów nurtujących branżę rolno – spożywczą w obszarach: zarządzania (w tym zarządzania powiązaniami kooperacyjnymi i klastrami gospodarczymi oraz współpracy międzysektorowej), marketingu, zasobów ludzkich, technologii, finansów i współpracy międzynarodowej a także trendów i kierunków rozwoju branży rolno – spożywczej w regionie zachodniopomorskim. Uwzględnione zostały również propozycje środowiska 22 Art. z dn. 01.07.2008, „Przemysł spożywczy w Polsce”, J.B. Lipszyc, www.portalspozywczy.pl 63 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 przedsiębiorców reprezentujących branżę oraz ich potrzeby i kierunki działań. Po wnikliwej analizie propozycje projektów i działań zostały ustalone na podstawie hierarchizacji priorytetów wskazywanych przez świat biznesu działającego w branży rolno - spożywczej. O kolejności ich wdrażania decydowały również korzyści możliwe do osiągnięcia dla przedsiębiorców najpierw w krótkiej, a następnie w długiej perspektywie czasowej. Mamy nadzieję że opracowanie to będzie swoistego rodzaju „mapą drogową” dla rozwoju branży rolno-spożywczej w regionie jak również przyczyni się do kolejnych pomysłów na projekty służące poprawie konkurencyjności branży zachodniopomorskiego regionalnych, lokalnych jak poprawi , również swoja tradycyjnych sam pozycje i na region woj. rynku produktów ekologicznych. Obecnie województwo zajmuje niechlubne ostatnie miejsce w Polsce w zakresie zgłoszonych i zarejestrowanych na liście Produktów Regionalnych i Tradycyjnych prowadzonej przez Ministerstwo Rolnictwa. Mamy nadzieję iż wdrążając prezentowany program wdrożeń odwróci ten stan rzeczy i poprawi konkurencyjność rynku oraz firm na nim działających. Zaprezentowane trendy oraz normy staną się wyznacznikiem działań dla firm, które poszukują nowych rozwiązań oraz kierują się dobrem konsumenta. 64 | S t r o n a Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 Bibliografia: Bibliografia: 1. Proponowane działania firm przemysłu spożywczego w województwie zachodniopomorskim w aspekcie wdrażania regionalnej strategii innowacyjności – Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, dr Irena Łącka 2. Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do roku 2015, Szczecin, 2000r. 3. Przemysł spożywczy przed i po integracji z Unią Europejską – Kancelaria Sejmu – Biuro Studiów i Ekspertyz, 2005r. 4. Polski przemysł spożywczy – Państwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych, 2001r. 5. Główny Urząd Statystyczny – Informacja o sytuacji społecznogospodarczej województw, kwiecień 2010 6. Raport „Ocena konkurencyjności głównych sektorów gospodarki żywnościowej” – pod. red. I. Szczepaniak, 2007r. 7. Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 2006r. – pod. red. A Wosia, 2007r. 8. Eurostat yearbook 2009 – Agriculture, forestry, and fisheries, 2010r. 9. „Wpływ globalizacji na spożycie żywności w Polsce”, prof. dr hab. Bożena Gulbicka, dr inż. Mariola Kwasek 10. „Polski Przemysł Zagranicznych S.A. 65 | S t r o n a Spożywczy”, Państwowa Agencja Inwestycji Strategia rozwoju branży spożywczej – plan działania 2010 11. „Handel detaliczny artykułami spożywczymi w Polsce 2010. Analiza rynku i prognozy rozwoju na lata 2011-2013”, Dominika Kubacka, PMR, Grudzień 2010 12. „Polski przemysł spożywczy powoli traci swoje przewagi konkurencyjne” Dariusz Winek, www.portalspozywczy.pl, 18.06.2010r. 13. „KFPZ: Rolnictwo ekologiczne w Polsce kuleje”, www.portalspozywczy.pl, 03.09.2010r. 14. „Przemysł spożywczy w Polsce”, Jan www.portalspozywczy.pl 01.07.2008 15. „Przemysł spożywczy w Polsce” Raport ING, 2008 66 | S t r o n a Bazyl Lipszyc,
