I. Wstęp Fort nr 49, Krzesławice, wpisany jest do rejestru zabytków

Transkrypt

I. Wstęp
Fort nr 49, Krzesławice, wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem:
A-830, 10.XI.1995.
Przedmiotem opracowania są zachowane kaponiery fortu: czołowa, a
ściślej podwójna oraz barkowa wschodnia (pojedyncza).
Opracowanie wykonano z związku z wykonywanym projektem dla tychŜe
kaponier.
1. Bibliografia
Janusz Bogdanowski, Warownie i zieleń twierdzy Kraków, Kraków 1979.
TenŜe, Krakowskie forty artyleryjskie. Przemiany rozwojowe i problemy
rewaloryzacji [w:] Fortyfikacja austriacka w Polsce. Stan badań i problemy
ochrony. Materiały konferencji naukowej 12-13 III 1993 Kraków,
„Fortyfikacja”, t. II, Warszawa-Kraków 1995.
Waldemar Brzoskwinia, Fort 49 „Krzesławice” [w:] Atlas twierdzy Kraków,
seria I, t. 2, Kraków 1994.
Waldemar Brzoskwinia, Jan Janczykowski ,Zabytki fortyfikacji twierdzy
Kraków. Ochrona i konserwacja w latach 1991-1998 [w:] Atlas twierdzy
Kraków, seria II, t. 1, Kraków 1998.
Jan Janczykowski, Mapa twierdzy(1899-1904) [w:] Atlas twierdzy Kraków, seria
I, t. 12, Kraków 2000.
Wiktor Kucharski, Obóz warowny Kraków 1849-1039, „Krzysztofory”, nr 16,
1989.
Twierdza Kraków. Fort 49 Krzesławice, biała karta obiektu, zbiorcza; zał. B.
Guzy, R, Jurga, L. Krupa, KI. Wielgus, X. 1987; w archiwum Wojewódzkiego
Konserwatora w Krakowie (dalej jako: biała karta A).
Twierdza Kraków. Fort 49 Krzesławice, biała karta obiektu B, koszary szyjowe;
zał.: B. Guzy, R, Jurga, L. Krupa, K. Wielgus; w archiwum Wojewódzkiego
Konserwatora w Krakowie (dalej jako: biała karta B).
Twierdza Kraków. Fort 49 Krzesławice, biała karta obiektu C, schron główny;
Konserwatora w Krakowie (dalej jako: biała karta C).
1
Twierdza Kraków. Fort 49 Krzesławice, biała karta obiektu D, kojec podwójny;
Konserwatora w Krakowie (dalej jako: biała karta D).
Twierdza Kraków. Fort 49 Krzesławice, białe karty obiektu: E, F, schrony w
poprzecznicach, zał.: B. Guzy, R, Jurga, L. Krupa, K. Wielgus; w archiwum
Wojewódzkiego Konserwatora w Krakowie (dalej jako: białe karty E i F).
Tadeusz Wroński, Fort krzesławicki – miejsce masowych egzekucji Polaków w
Krakowie w latach 1936-1941, Warszawa 1981.
2. Spis tablic
Tabl. nr 1 Plan wału artylerii fortu nr 49; rok 1883; oryg. w: Centralne
Archiwum Wojskowe, Warszawa – Rembertów (mikrofilm negatywowy w
zbiorach Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie).
Tabl. nr 2
Szkic sytuacyjny fortu nr 49; rok 1926; oryg. w: Centralne
Archiwum Wojskowe, Warszawa – Rembertów (mikrofilm negatywowy w
zbiorach Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie).
.
Tabl. nr 3 Plan ogólny fortu, dawniej nr 49, z przekrojami; rok 1927; oryg. w:
Centralne Archiwum Wojskowe, Warszawa – Rembertów (mikrofilm
negatywowy w zbiorach Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie).
.
Tabl. nr 4
Przekroje fortu 49; rok 1927; oryg. w: Centralne Archiwum
Wojskowe, Warszawa – Rembertów (mikrofilm negatywowy w zbiorach
Miejskiego Konserwatora Zabytków w Krakowie).
Tabl. nr 5 Schemat fortu nr 49; repr. z: J. Bogdanowski, Warownie, s. 177, il.
21.
Tabl. nr 6 Schematyczny plan twierdzy Kraków, oprac. J. Wielgus i K.
Wielgus, wg J. Bogdanowskiego; repr. z: Waldemar Brzoskwinia, Fort 49.
Tabl. nr 7 Fragment mapy twierdzy Kraków; lata 1899-1904; repr z: Jan
Janczykowski, Mapa twierdzy.
2
II. Dane historyczne
1. Wstęp
Twierdza Kraków to dzieło zaborcy, powstałe jednak w znacznej mierze
w okresie złagodzenia rygorów narzuconych przez obcą monarchię i w końcu
przyznania pełnych praw obywatelskich ludności Krakowa (po roku 1866).
Jak słusznie zauwaŜono „Twierdza Kraków naleŜała przez z górą
półwiecze do najpowaŜniejszych inwestycji państwowych na tym terenie –
istotnych dla bezpieczeństwa państwa. Z chwilą upadku państw centralnych i
rozkładu Austro-Węgier ich baza militarna i gospodarcza przeszła w ręce
państw uzyskujących niepodległość. Kraków zatem – dzięki twierdzy i jej
zapleczu – spełnił rolę w formowaniu siły zbrojnej odradzającego się Państwa
Polskiego (...). Wcześniej twierdza krakowska wzięła faktycznie bezpośredni i
istotny udział w zatrzymaniu ofensywy wojsk carskich jesienią 1914 roku”1.
Przytoczmy tez jeszcze jeden cytat2: „Twierdza Kraków, budowana w
okresie od połowy XIX wieku do I wojny światowej, jest zabytkiem klasy
europejskiej, stanowiąc największy zespół obronny tego rodzaju w centralnej
części naszego kontynentu” (zob. tabl. nr 6). Zespół stanowią „trzy pierścienie
linii obronnych, z kilkudziesięcioma zachowanymi fortami, szańcami, bateriami
oraz zapleczem, tj. koszarami, zbrojownią, strzelnicami, szpitalami i
lotniskiem”. Istotnym elementem jest tu teŜ nadal czynny system dróg.
Poszczególne zabytki twierdzy, zwłaszcza te wzniesione w późniejszych
jej fazach (co dotyczy teŜ fortu 49), to dzieła „złoŜone strukturalnie, powstałe z
materiału ziemnego jako jedynego lub głównego tworzywa, pozbawione lub
zredukowane w tym, co powszechnie traktuje się jako znamię zabytku:
artystycznego detalu architektonicznego, nowoczesne pod względem
technicznym w sensie konstrukcji i wyposaŜenia bojowego oraz pomocniczego,
szczęśliwie tu i ówdzie jeszcze zachowanego. Mają i te zabytki swoją estetykę –
lecz specyficzną, bliską właśnie zabytkom techniki”3.
2. Dzieje i rozwój twierdzy Kraków
Austriacką twierdzę Kraków uwaŜa się powszechnie za kolejny etap
dzieła fortyfikowania miasta, począwszy od czasów przedhistorycznych4. W
rzeczywistości pewną ciągłość i konsekwencję w obwarowaniu nie tylko
1
W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 4.
Cały akapit poniŜej jest cytatem bądź streszczeniem „Przedmowy” napisanej przez
Zbigniewa Beiersdorfa w: W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 3.
3
4
J. Bogdanowski, Warownie, s. 10; W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s.: 6, 7.
2
3
centrów miast krakowskiej aglomeracji (i tak juŜ otoczonych murami
średniowiecznymi - Kraków, Kazimierz), ale i przedmieść, zapoczątkował pod
koniec wieku XVIII Tadeusz Kościuszko5.
Od roku 1849 (po upadku powstania i Wolnego Miasta w roku 1846)
Kraków znalazł się ostatecznie w zaborze austriackim.
„Galicja stanowiła nadgraniczną prowincję monarchii, dlatego przypadała
jej waŜna rola w planach strategicznych Austrii, tak ofensywnych, jak
defensywnych” (...) Łuk Karpat stanowił zasadniczą przeszkodę naturalną dla
rozwinięcia i pogłębienia ofensywy z północy. Stąd jego przedpole, a więc
terytorium Galicji, miało być obszarem manewrowych operacji wojsk
austriackich, powstrzymujących ofensywę rosyjską6. W miarę upływu czasu i
rozwoju twierdzy Kraków koncepcja wojenna była utrzymywana w jej
generalnych załoŜeniach. „Galicja, uznana za obszar manewrowy, posiadała
dwie tylko duŜe twierdze, lecz stanowiące potęŜne przedbramia ryglujące
przejścia wału Karpat: Kraków strzegący strategicznie samego Wiednia oraz
Przemyśl – niziny węgierskiej”7. Mniej istotne dla duŜych operacji wojennych
zadania stawiano przed twierdzą Lwów; pomińmy zaś pomniejsze załoŜenia, o
charakterze półstałym, w tym nieco silniejszy Halicz8.
W drugiej połowie wieku XIX Kraków, od lat kilkudziesięciu scalony z
Kazimierzem i Kleparzem oraz przedmieściami w jeden organizm miejski, wraz
z Podgórzem (wówczas osobnym miastem) „stanowił ponadlokalny węzeł
komunikacyjny, lokalne centrum gospodarcze i ośrodek administracji
państwowej”9. Oczywiście funkcje te pełnił wówczas w ramach monarchii
habsburskiej. Natomiast następujący od roku 1868 rozwój polskiego Ŝycia
kulturalnego i artystycznego, szczególnie silny w Krakowie, nie wynikał w
Ŝadnej mierze z faktu istnienia twierdzy, lecz był kontynuacją (rekonstrukcją)
świetnych tradycji stołecznego miasta, a moŜliwy był dzięki łagodniejszej i
bardziej wolnościowej, niŜ w pozostałych zaborach, koncepcji rządów nad
ludami monarchii habsburskiej mocno obolałej po wojnach wieku XVIII i XIX.
W pierwszej połowie wieku XIX władze Wolnego Miasta Krakowa dosyć
osobliwie traktowały zabytki przeszłości i symbole dawnej świetności, a
zarazem znaczenia miasta stołecznego, czego wyrazem było zburzenie większej
części fortyfikacji średniowiecznych (lata 20 wieku XIX), zaniedbanie Wawelu
oraz liczne wyburzenia wewnątrz miasta – zabudowa handlowa Rynku, Ratusz,
niektóre kościoły. Słabe państewko pozostawiło jednak „dawny polowy front
północny, zbudowany przez Tadeusza Kościuszkę w czasie powstania,
dowiązany potem długimi odcinkami po stronie wschodniej i zachodniej do
5
J. Bogdanowski, Warownie, s. 66 i n.
7
J. Bogdanowski, Warownie, s. 157.
8
9
TamŜe.
6
4
Wisły na południe”10. Dzieło kościuszkowskie było pierwszym rozwiązaniem
typu obóz warowny obejmującym terytorium Krakowa wraz z przedmieściami i
dawnymi jurydykami11.
Wkroczywszy do Krakowa (1846) Austriacy początkowo zajęli Wawel,
doraźnie uzupełniając jego fortyfikacje, ale swobodę ich działania ograniczała
obecność wojsk obu pozostałych zaborców12. Stąd teŜ realizacja austriackich
planów ufortyfikowania Krakowa moŜliwa była dopiero od roku 1849 (zob.
niŜej).
Kolejne etapy i fazy budowy twierdzy wynikały ze zmienności koncepcji
fortecznych oraz gwałtownego rozwoju artylerii i jej moŜliwości
niszczycielskich.
Faza I, lata 1849-1869, twierdza poligonalna – I i II pierścień13
Ustąpienie z Krakowa Rosjan i Prusaków, w roku 1849, uznaje się za
początek budowy twierdzy - pierwsze prace na Wawelu i przy kopcu Krakusa14.
12 kwietnia roku 1850 została ogłoszona decyzja cesarza Franciszka
Józefa I o budowie Twierdzy Kraków – pierwsze prace przy kopcu Kościuszki i
rogatce warszawskiej15.
„W myśl teorii Rogniata w połowie XIX w. ufortyfikowany został
równieŜ Kraków; sama zaś idea narodziła się i dojrzewała w dość
skomplikowanej i stale zmieniającej się konstelacji politycznej miasta. Źródeł
owej idei szukać naleŜy w końcu wieku XVIII, kiedy zatoczony został pierwszy,
nowoŜytny obwód fortyfikacji polowych typu obozu warownego. (...)
Koncepcja obozu warownego wypracowana została przez Centralną Komisję
Fortyfikacyjną, w której dominującą rolę odgrywał naczelny inŜynier i dyrektor
cesarsko-królewskiej słuŜby fortyfikacyjnej gen. graf August von Caboga”16.
Początkowo oparto się o stary obwód wału Wolnego Miasta (niejako
kontynuację dzieła z czasów kościuszkowskich), tworząc rdzeń (Noyau), z
czterema samodzielnymi fortami na przedpolu – fort cytadelowy „Kościuszko”
na wzgórzu Św. Bronisławy; luneta Warszawska i luneta Grzegórzecka;
cytadelowy fort „Krakus”, a w jego tyle dwa forty wieŜowe. Do tego dochodził
10
Janusz Bogdanowski, Warownie, s. 68.
12
13
Faza wyodrębniona wg: W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 8 i n.
14
TamŜe.
15
TamŜe.
16
W. Kucharski, Obóz, s. 67.
11
5
Wawel jako cytadela (śródszaniec)17. Prace budowlane zakończono w latach
1856-185718.
Na pierwszy etap budowy twierdzy nałoŜył się w czasie etap drugi. W
związku z wojną krymską „podjęto szybką realizację polowego obozu
warownego w postaci obwodu ziemnych, wielobocznych szańców polowych FS
(Feldschanze) na przedpolach rdzenia”. Szańców tych zbudowano trzydzieści, a
ich realizacje ukończono w roku 185619.
Trzeci etap rozbudowy budowy twierdzy przypadł na sześćdziesiąte lata
wieku XIX. Jeszcze w latach pięćdziesiątych hrabia von Caboga zaprojektował
nowy, silniejszy noyau z dziełami – bastionami - skrzydłowej obrony, jednakŜe
reprezentującymi róŜne typy rozwiązań; przystąpiono takŜe do przekształcania
na forty reditowe części szańców zewnętrznego pierścienia20.
Opisane powyŜej trzy etapy budowy doprowadziły do uformowania
silnego obozu warownego wojsk, z dziełami trwałymi jak i polowymi. Nie
nadąŜano wówczas z budową zaplecza, na czym szczególnie cierpiało miasto szereg jego budynków zajęto dla celów wojskowych, w tym Wawel; natomiast
nowe koszary powstały przy ulicy Rajskiej21.
Podsumowując pierwsza fazę budowy twierdzy naleŜy podkreślić, Ŝe
wznoszono wówczas struktury w częściach murowanych ceglane, realizowane z
pewnymi ambicjami estetycznymi – powszechnie występował tu styl arkadowy i
neogotycki – wszystko to w „wersji fortecznej”, z eksponowanym wątkiem
ceglanym oraz tu i ówdzie detalem kamieniarskim22.
Faza II, lata 1872-1888, twierdza dzieł artyleryjskich – III pierścień23;
twierdza artyleryjskich fortów24
O zmianach w koncepcji całej twierdzy krakowskiej jak i poszczególnych
jej dzieł zadecydował gwałtowny postęp techniczny artylerii. „Poligon”, wojny
francusko-pruskiej był tu punktem zwrotnym i „stanowił zapowiedź
zasadniczych przemian, jakie miały nastąpić w 15 lat później”25.
17
TamŜe.
W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 8-9.
19
TamŜe, s. 9.
20
TamŜe, s. 10.
21
TamŜe, s. 11.
22
Znamienne jest lekcewaŜenie tego masowego i nowatorskiego na gruncie krakowskim
zjawiska przez współczesnych nam historyków sztuki.
23
Faza wyodrębniona wg: W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 11 i n.
24
Termin wg: J. Bogdanowski, Warownie, s. 156.
25
J. Bogdanowski, Krakowskie forty, s. 7.
18
6
„Kryzys europejskiej fortyfikacji po roku 1870 nie trwał długo.
InŜynierowie wojskowi wybrnęli z niego wprowadzając regułę dalekiego
wysunięcia na zewnątrz pierścienia umocnień twierdzy (średnio teoretycznie
przyjmowano 6-9 km) oraz nową formułę fortu: fort artyleryjski. Odległość
wynikała z wzrostu donośności dział. Fort jednocześnie miał dawać osłonę
przed zwiększoną siła raŜenia oraz tworzyć ześrodkowany zespół stanowisk
artylerii, panującej ogniem nad przedpolem dla skutecznego zwalczania baterii
oblęŜniczych. W tym systemie obronnym zdecydowanie dominowała funkcja
walki dalekiej, a tym samym rola cięŜkiej artylerii”26. Zacytujmy jeszcze raz
Janusza Bogdanowskiego: „Teoria fortyfikacji odpowiedziała na to uznaniem
artylerii za broń główną i postawieniem dalekiej walki na pierwszym miejscu
oraz ostatecznym zarzuceniem systemu bastionowego. Tym sposobem
fortyfikacja znalazła się w przełomowym okresie pomiędzy systemami
nowoŜytnymi a nowoczesnymi. Pomiędzy systemem poligonalnym a
rozproszonym, w krótkim czasie panowania systemu ześrodkowanego, kiedy
jeden fort prowadził jednocześnie walkę daleką i bliską – był więc zarówno
dziełem piechoty, jak i artylerii. W praktyce prowadziło to do dalszego
wysunięcia fortów na przedpole i barykadowania nimi głównych ciągów
komunikacji”27.
Twórcą nowej struktury twierdzy Kraków był gen. Salis Soglio – szef
inŜynierii wojskowej (Genieinspektor)28.Podsumowanie jego działalności
najlepiej oddaje cytat: generał „prawie kończy swe dzieło w połowie lat
osiemdziesiątych, nadając twierdzy postać, która w głównym zarysie przetrwa
do lat wojny światowej. Uformowany, bowiem, zostaje trzeci i ostatni obwód
obronny twierdzy. Powstaje jedna z najpotęŜniejszych twierdz pierścieniowych
opatrzona 644 działami zwróconymi ku wszystkim przedpolom Krakowa”29.
W nowym systemie nie przekształcono zbytnio rdzenia, stanowiącego juŜ,
w organizacji obrony, nie podstawowy, lecz drugorzędny obwód30.
Pierwszoplanowymi dziełami tego czasu były forty artyleryjskie, a więc i
omawiany fort 49. Nowa epoka rozwoju twierdzy krakowskiej była
gigantycznym dziełem powstającym stopniowo i znajdującym odpowiedniki w
fortyfikacjach innych państw europejskich. NaleŜy teŜ pamiętać, Ŝe szeroko
stosowana formuła stałego fortu artyleryjskiego (na duŜą skalę we Francji i w
Niemczech) poprzedzona była pierwowzorami opracowanymi i zrealizowanymi
takŜe w kręgach austriackiej inŜynierii wojskowej (np. Werona 1866)31.
26
28
29
TamŜe, s. 171.
30
TamŜe, s. 157.
31
27
7
Wróćmy jednak do Krakowa, pierwsze dzieła nowego typu powstały w
jego twierdzy w latach 1872-1878 (Węgrzce – Łysa Góra, Pasternik). Okres ten
stanowi pierwszy etap realizacji nowej fazy rozwoju twierdzy32.
„Drugi etap rozpoczął się nagle”33. Wobec zagroŜenie wojną z Rosją
(1878-1879) postanowiono „ufortyfikować Kraków pierścieniem dzieł
obronnych w tym promieniu, który wyznaczały w terenie dzieła „Pasternik” i
„Łysa Góra”. Realizowano samodzielne baterie dla artylerii (ziemne) oraz
półstałe szańce, czyli forty artyleryjskie (lata 1878-1879). Zrealizowano
kilkanaście dzieł wyznaczających nowy obwód, który był zaczątkiem trzeciego
pierścienia twierdzy; „obiekty z tego etapu najwyraźniej lokalizowano podług
planu, który później był kontynuowany”34.
Kolejny etap, trzeci, przypadał na lata 1881-1888. W okresie tym
„Kraków stał się twierdzą fortów artyleryjskich, zbudowanych w trzecim
pierścieniu. Klasyczny standard – stały fort artyleryjski w wersji jednowałowej
– reprezentowało osiem nowo powstałych i przebudowanych dzieł”35.
Zbudowano je w latach 1881-1886, wśród nich fort nr 49 – „Krzesławice”36.
W rejonie lasu Wolskiego tworzono w tym czasie struktury będące
zaląŜkiem następnej (III) fazy rozwoju twierdzy - powstała prekursorska grupa
fortowa, a fort pancerny 38 („Skała”) otrzymał nowoczesną, na owe czasy,
wieŜę pancerną37.
Dodajmy, Ŝe pod koniec fazy II, w latach 1887-1888, dokonano pewnych,
mało istotnych, zmian w obrębie rdzenia twierdzy38.
Rok 1888 stanowi faktyczny kres II fazy rozwoju fortyfikacji twierdzy
Kraków; zwano ją wówczas mianem Lagerfestung, „od funkcji obozu
warownego, którą to funkcję kontynuowała po I wojnę światową”39.
JuŜ w roku 1888 wprowadzono nową organizację obrony, którą
„nałoŜono” na utworzoną dotąd strukturę twierdzy. Krakowski obóz podzielono
na osiem sektorów obronnych (Verteidigungsbezirk), w których wyodrębniono:
skład, dowództwo i odwody40.
32
TamŜe.
34
Cały ustęp wg: tamŜe, s. 12-13.
35
TamŜe, s. 13.
36
TamŜe, przypis 23.
37
TamŜe, s.: 13, 14.
38
TamŜe, s. 14.
39
TamŜe.
40
TamŜe, s. 15.
33
8
Do końca lat osiemdziesiątych znacznie teŜ rozwinięto zaplecze twierdzy,
budując nowe zespoły koszarowe41.
Fortyfikacje wyŜej omówione, co przeniosło się teŜ na fazę następną, to
czysta inŜynieria z bardzo ograniczonymi środkami typowo architektonicznymi i
detalem. Niewątpliwie duŜy wpływ na to miało zastosowanie na duŜą skale
betonu.
Faza III, lata 1892-1914, twierdza grup fortowych42 (tabl. nr 6, 7)
Zmianę koncepcji twierdzy niejako spowodowały „wypadki pod
Plewną”43; czyli, Ŝe o dalszych losach Twierdzy Kraków zadecydował, jak
zwykle, rozwój artylerii – pojawienie się pocisku burzącego o zapalniku ze
zwłoką. Wywołało to kolejny kryzys koncepcji fortyfikacji w całej Europie44.
Konieczne były gruntowne zmiany w organizacji obrony. „Podział
obwodu twierdzy na grupy warowne, stosowany od 1870 r., stworzył
współdziałające człony obronne, w powiązaniu z towarzyszącymi bateriami (po
1877)45. Grupy, złoŜone z fortów, szańców i baterii, stanowiły z załoŜenia
samodzielne zespoły obronne, wzajemnie się wspierając, a w dodatku
międzypola w grupach miały być zabudowane, na wypadek wojny, dziełami
polowymi46.
Zmieniała się teŜ struktura poszczególnych dzieł. „Przełom w fortyfikacji
europejskiej datował się od lat 1887-1891. Od tej chwili w Europie
upowszechnił się model fortu pancernego w róŜnych typach i odmianach.
Wyznacznikiem klasy było jednak zawsze rozwiązanie struktury z dominującym
udziałem wieŜ pancernych w osłonie głównych środków walki, a rozwiązanie
formy podporządkowane warunkom funkcjonowania broni pod pancerzem”47.
Pomimo wszystko system utworzony w fazach poprzednich pozostawał
głównym trzonem modernizowanego obozu warownego. Znów posłuŜmy się
cytatem: „Doktryna związana z budową samych twierdz niewiele odbiegała od
ogólnie podówczas przyjętych zasad. Poligonalne stare obwałowania rdzenia,
otoczone pierścieniem fortów ryglujących główne drogi dojazdowe, tworzyły
trzon organizacji obrony. Z tym, Ŝe milowym krokiem naprzód stało się
rozbudowanie tych fortów w małe jeszcze, ale wyraźnie juŜ czytelne grupy
41
TamŜe.
Faza wyodrębniona wg: tamŜe, s. 11.
43
44
45
46
TamŜe, s. 172.
47
42
9
warowne, nasycone towarzyszącymi bateriami cięŜkiej artylerii. Wprowadzenie
pancerza oraz intensywne prace eksperymentatorskie z najróŜniejszymi formami
fortów wysunęły w tym czasie szkołę austriacką (...) na czoło ówczesnej
europejskiej myśli fortyfikacyjnej. Klasycznym zaś obiektem, w którym doszło
do ich realizacji stał się właśnie Kraków48”.
W ramach trzeciej fazy rozwoju twierdzy, od roku 1907,
przebudowywano rdzeń, częściowo go likwidując, zaś jego funkcje przenoszono
na drugi pierścień (FS)49.
Pierwowzorem dla rozwiązań fazy III, grup fortowych (o dziełach
róŜnego typu), charakterystycznych dla systemu fortowego rozproszonego, był
wspomniany juŜ zespół umocnień w Lesie Wolskim (z fortem „Skała”),
uformowany jeszcze w latach osiemdziesiątych wieku XIX50. Od około roku
1910 modernizowano teŜ forty artyleryjskie III pierścienia51.
Ostatecznie w twierdzy Kraków o podziale na grupy decydowały doliny
rzek - Wisły i jej dopływów. Początkowo powstało sześć grup fortowych52, a
ostatecznie osiem53. „Powstał oryginalnie ukształtowany pierścień, jeszcze
oparty na systemie ześrodkowanym, a juŜ wkraczający w kolejną epokę
nowoczesnej fortyfikacji rozproszonej”54. W pierścieniu tym znalazła się VI
grupa fortowa, z fortem 49 – Krzesławice, ryglującym drogę na Kocmyrzów55.
JednakŜe o sile grupy VI, początkowo stosunkowo słabej, stanowił juŜ nie fort
49, lecz inne dzieła: „uzyskała [grupa] równieŜ nowe silne obwarowania.
Wzniesiono główny fort pancerny Dłubnia 49a, małe forty pod Grębałowem: 49
¼ pancerny oraz zwykłe – Wanda 49 ½ i Mogiła 49 ½a, a wzmocniono ten
słabszy kordon trzema szańcami piechoty przy Dłubni (FS VI/q) i międzypolu
obok (FS VI/2)”56. Wszystko to zgodne było z ówczesnym prądem wyrzucenia
cięŜkiej artylerii na przyległe do fortu „baterie towarzyszące” oraz budowy dla
piechoty dodatkowych prostych szańców”57.
Według Janusza Bogdanowskiego „część północna zespołu VI ma bardzo
silnie rozbudowane pozycje na lessowych wzgórzach Krzesławic, południowa
zaś zaledwie przesłonę na tarasie wiślanym”58. Bogdanowski zauwaŜył z
niepokojem, Ŝe współczesne mu zmiany (juŜ lata siedemdziesiąte wieku XX)
48
50
TamŜe, s. 13-14.
51
TamŜe, s. 18-19.
52
53
TamŜe, s. 199-207.
54
TamŜe, s. 176.
55
TamŜe.
56
TamŜe, s. 206.
57
58
J. Bogdanowski, Warownie, s. 218-219
49
10
wprowadzane na Wzgórzach Krzesławickich „zacierają ślady dawnych
rokadowych dróg”. Tu teŜ częściowemu zniszczeniu uległ fort nr 49
„Krzesławice”59.
Wojenna rozbudowa twierdzy (1914 – 1916)60
W obliczu wojny Twierdza Kraków stanowiła rozbudowany zespół dzieł
obronnych, zarówno nowoczesnych, jak i przestarzałych, „tworząc szkielet dla
polowej rozbudowy fortyfikacji”61. „Realnej siły bojowej nabrała Twierdza
Kraków latem 1914 roku, kiedy międzypola wypełniły się ciągami okopów w
funkcji pozycji ogniowych i rowów łącznikowych. Jako dzieła polowe
powstawały tzw. punkty oporu (Stützpunkt - praktycznie fort polowy) dla
piechoty i baterie dla artylerii. (...) Podobną, choć w mniejszym zakresie,
rozbudowę przejść musiały dzieła stałe”62. Jednym słowem trzeci pierścień
twierdzy zachowano jako główną pozycję obrony, zaś z fortyfikacji polowych
utworzono polowych zewnętrzny IV pierścień63.
Jak wiemy siła i gotowość bojowa twierdzy uchroniła Kraków przed
zajęciem przez wojska rosyjskie; starcie z nieprzyjacielską armią (XI i XII
1914) zakończone zostało sukcesem i jej odwrotem; odtąd juŜ fortyfikacje
krakowskie nie brały bezpośredniego udziału w bojach I wojny światowej64.
Dalsze losy twierdzy
Z chwila odzyskania niepodległości obiekty twierdzy odegrały istotna role
zaplecza dla formujących się sił zbrojnych niepodległej Polski65.
Twierdza Kraków miała jeszcze pewne znaczenie we wrześniu roku 1939,
umoŜliwiając sprawny odwrót Armii Kraków66.
Do krótkotrwałych starć, pomiędzy Niemcami (zajmowali forty
północnego i wschodniego frontu III pierścienia) i Rosjanami, doszło w roku
194567.
59
TamŜe, s. 307.
Okres wyodrębniony wg: W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 19 i n.
61
TamŜe, s. 19.
62
TamŜe.
63
TamŜe, s. 19-20.
64
TamŜe, s. 21.
65
TamŜe.
66
J. Bogdanowski, Warownie, s. 249-251; W. Kucharski, Obóz, s. 77-79.
67
60
11
Po okresie pochopnych powojennych wyburzeń opracowano koncepcję
nowego wieńca zieleni opartego o fortyfikacje twierdzy (prof. Zygmunt Novák,
rok 1954)68.
Powojenne projekty i próby połączenia ochrony twierdzy z planami
miasta ogrodu przedstawił Janusz Bogdanowski69.
3. Dzieje fortu 49 „Krzesławice”
Fort 49 naleŜy do „północnego frontu trzeciego, zewnętrznego pierścienia
fortyfikacji stałych Twierdzy Kraków. Umieszczono go w centrum pasma
wzgórz polodowcowych, rozciągających się łukiem od doliny Wisły (Grębałów)
do doliny Dłubni (Zesławice) – na północny wschód od centrum Krakowa. Do
głównych funkcji bojowych fortu naleŜała obrona traktu sandomierskiego,
biegnącego ponad doliną Wisły (od 1899 r. wraz z linią kolejową dp
Kocmyrzowa). Nazwę fort otrzymał od wsi Krzesławice, która leŜała u stóp linii
wzgórz na południe od fortu”70.
Początkowo fort „Krzesławice” powstał w roku 1878 jako fort półstały71;
wraz z szańcem przy kopcu Wandy naleŜał on do wschodniego frontu
twierdzy72.
Autorzy „białej karty” zabytku widzą rozpoczęcie budowy, jako dzieła
ziemnego, w roku 1878, zaś ukończenie fortu, w „obecnym jego narysie”, w
roku 188173. Dość niejasno o datowaniu budynków murowanych (betonowych)
wypowiadają się ciŜ autorzy; moŜna by sądzić, Ŝe do roku 1881 zbudowano:
koszary szyjowe74, schron główny75, kojec podwójny i niewątpliwie boczne76,
schrony w poprzecznicach77.
Datowanie budowy dzisiejszego, rozwiniętego strukturalnie dzieła ustalił
ostatecznie Waldemar Brzoskwinia - na okres pomiędzy rokiem 1882 a 1887
(zob. plan stanowisk dział i poprzecznic oraz fragmentów potern na planie z
roku 1883 – tabl. nr 1). Przebudowany wówczas fort reprezentował „typowy
układ
artyleryjskiego
fortu
jednowałowego
austriackiej
szkoły
68
TamŜe, s. 259-264.
70
Fort 49, s. 1.
71
W. Brzoskwinia, J. Janczykowski, Zabytki, s. 46; zob.: J. Bogdanowski, Warownie, s. 171.
72
73
Biała karta A.
74
Biała karta B.
75
Biała karta C.
76
Biała karta D.
77
Białe karty E i F.
69
12
fortyfikacyjnej”78. W innej publikacji, napisanej z udziałem W. Brzoskwini
przebudowa fortu miała przypadać na lata 1881-188679.
Dodajmy, Ŝe w przebadanych ostatnio fragmentach fortu nie
potwierdzono rozbicia jego faz na wstępną (ziemną) i główną („betonową”), co
niewątpliwie wynika z nikłego zakresu prac w obrębie zrujnowanego wału
artylerii.
Jak juŜ wspomniano pod koniec wieku XIX fort 49 znajdował się w
grupie fortowej VI, rozłoŜonej pomiędzy Dłubnią, a dolnym biegiem Wisły80.
Utracił wówczas pierwszoplanową rolę81.
Od około roku 1910 modernizowano forty artyleryjskie III pierścienia. Na
ogól zakres prac był następujący:
„wzmocnienia centralnych schronów głównych (ściany i stropy pogrubione
średnio do 300 cm), które pełnić miały funkcję schronów pogotowia, burzono
takŜe mury Carnota;
pracami objęto teŜ szyjowe mury przedbrami, więc te forty, które miały szyję
prostokreślną, zamiast tego otrzymały sponsony pancerne dla karabinów
maszynowych dla jej obrony;
w niektórych fortach wykonano wzmocnienie czół kaponier nasypami od
zewnątrz;
w większości kaponier przebudowano strzelnice broni ręcznej dla dostosowania
do stałych lawet dla karabinów ręcznych (nowe strzelnice o profilu
przeciwrykoszetowym z małą płytą pancerną, jak w nowych fortach);
przypuszczalnie w tym czasie zmieniono program uzbrojenia fortów
artyleryjskich, znosząc lub redukując do minimum artylerię cięŜką, jednak nie
zmieniło to generalnie ich formy;
większy zakres przebudów objął tylko forty północne (45, 47, 48, 49)82.
PowyŜej omówione przekształcenia, tuŜ przed I wojną światową,
nastąpiły takŜe w forcie 49; główne zmiany to:
wzmocnienie konstrukcyjne schronu głównego83;
78
Fort 49, s. 1.
80
81
Biała karta A.
82
79
13
likwidacja muru Carnota w fosie 84 (co potwierdzają badania terenowe);
prawdopodobnie przebudowano strzelnice w kojcach85;
zaś na pewno (co potwierdzono w badaniach terenowych) wzmocniono nowym
nasypem w fosie czoło kaponiery podwójnej;
w ramach przygotowania fortu do obrony przeprofilowano wał artylerii86.
Fort został uŜyty w działaniach I wojny światowej, w pierwszej fazie
bitwy o Kraków, w dniach 20-22 listopada 1914 r.87; podwójna (czołowa
kaponiera fortu otrzymała wówczas dwa trafienia artylerii nieprzyjacielskiej88.
W październiku roku 1918 nastąpiło przejęcie fortu przez administrację
odradzającego się Państwa Polskiego, podległą pułkownikowi Bolesławowi
Roji89.
W okresie międzywojennym fort pozostawał w administracji wojskowej,
jako obiekt „Obszaru Warownego Kraków”, pełniąc funkcje magazynowe90.
Z tego teŜ okresu zachowane są w miarę kompletne plany fortu – w tym
„Zeszyt ewidencyjny” z roku 1927, wykonany przez Wojsko Polskie w ramach
prowadzonej w latach 1925-1927 ewidencji dzieł obronnych Twierdzy
Kraków91 (fot. nr 2-4).
Około roku 1935 zbudowano na forcie maszt nasłuchu radiowego
polskiego kontrwywiadu92.
Przed wrześniem 1939 zgromadzono w forcie duŜą ilości amunicji, którą,
po zajęciu Krakowa, wywieźli Niemcy93.
83
Fort 49, s. 1.
TamŜe.
85
Biała karta A.
86
TamŜe.
87
TamŜe; Fort 49, s. 1.
88
Informacja od Dyrekcji Domu Kultury.
89
Biała karta A.
90
TamŜe.
91
Centralne Archiwum Wojskowe przy Akademii Obrony Narodowej, Warszawa –
Rembertów, Zespół: DOK V – Szefostwo fortyfikacji, sygn. 1.371.5.2.
92
Biała karta A; Fort 49, s. 1.
93
T. Wroński, Fort krzesławicki, s. 8; Biała karta A.
84
14
Od 11 października 1939 do 12 marca 1941 r. Niemcy dokonywali w
forcie zbrodniczych egzekucji na więźniach z więzień Montelupich i Św.
Michała w Krakowie94. W nieco starszej publikacji okres egzekucji ustalono na
lata 1939 (od października) i 194095.
Ofiary zbrodni zabijano głównie w fosie i w tejŜe fosie chowano zwłoki byli to ludzie oskarŜeni o przynaleŜność do ruchu oporu, więźniowie śledczy,
uciekinierzy (głównie przez Słowację) do Wojska Polskiego na Zachodzie96;
zginęli tu głównie Polacy, ale i pewna liczba śydów97.
Od października do grudnia roku 1945 na terenie fortu działała Główna
Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce; odkryto 29 grobów, 23 w
fosie i 6 na dziedzińcu fortu; ekshumowano 440 ciał, w tym 18 kobiet98.
Po ekshumacji utworzono Komitet Obywatelski Budowy Pomnika99.
Cmentarz ofiar załoŜono przy forcie, gdzie teŜ obecnie znajduje się pomnik
(zbudowany później)100.
Po wojnie fort na krótko pozostawał w administracji wojskowej; w jego
wnętrzach nastąpiły pewne zmiany: zbudowano nowe ścianki działowe,
usunięto stolarkę, zlikwidowano częściowo i tak skromny detal
architektoniczny, zniesiono obramienia okien i wywietrzników, zamurowano
większość okien101.
W roku 1952 część fortu zajęto na wodociągi dla Nowej Huty102.
27 maja 1956 – odsłonięto tablice wmurowane w ściany kojców i koszar,
upamiętniające miejsca masowych egzekucji oraz odsłonięto pomnik
pomordowanych, na terenie cmentarza obok fortu103.
Niedługo potem nastąpiło przekazanie fortu administracji cywilnej, a w
jego następstwie rozparcelowanie pomiędzy róŜnych uŜytkowników:
Spółdzielnię „Pszczelarz”, MPWiK i ogródki działkowe104.
94
TamŜe, s. 8.
96
TamŜe, s. 10.
97
TamŜe, s. 24.
98
TamŜe, s. 24-25.
99
TamŜe, s. 27.
100
TamŜe, s. 24-25; Fort 49, s. 1.
101
Biała karta A.
102
TamŜe.
103
T. Wroński, Fort krzesławicki, s. 27.
104
Biała karta A.
95
15
Pomimo tego, iŜ fort, oprócz wartości zabytkowej, którą doceniali na razie
nieliczni, miał rangę miejsca pamięci narodowej, doszło do jego świadomej
dewastacji.
W drugiej połowie lat pięćdziesiątych zasypano lewy (zachodni) barku
fortu; w latach 1956-1970 zniszczono poprzecznice i schrony lewego
(zachodniego) barku oraz tegoŜ barku kojec pojedynczy; nastąpiła ogólna
dewastacja zabytku i rozwój ogródków działkowych105.
W roku 1978 PGM „Na stoku” zarządziło adaptację wału fortu na ogródki
działkowe106.
Dewastacja budynków postępowała w latach 1979-1986; prawie
całkowicie zasypano fosę, pozostawiając odcinek przy barku wschodnim, w
którym urządzono śmietnisko; usunięto tablice pamiątkowe - przeniesiono je
nad bramę główną koszar i na elewację schronu głównego; w latach 1981-1983
zlikwidowano nasyp na koszarach, zdewastowano pochylnie dziedzińca
wewnętrznego, zniwelowano wał artylerii107 - z którego jednak coś pozostało,
sadząc po nadal istniejących schronach pogotowia w poprzecznicach.
W roku 1994 fort nr 49 „Krzesławice” został przejęty przez MłodzieŜowy
Dom Kultury z Osiedla na Stoku; przystąpiono do jego kompleksowego
remontu, który objął jak dotąd remont generalny i pełną adaptację budynku
koszarowego (1995-1997); projekt opracowano w firmie PKZ „ARKONA” sp. z
o. o108.
III. Ogólny opis fortu (tabl. nr 3; rys. nr 1-3; fot. nr: 1-46)
Fort połoŜony jest na wys. 275 m. n.p.m., 150 m od szczytu wzgórza, na
styku osiedli Na Stoku i Wzgórza Krzesławickie; w obszarze wydzielonym
ulicami: Architektów (od południa), Urbanistów (od wschodu), Kantorowicką
(od północnego zachodu)109.
Jest to obiekt o złoŜonej konstrukcji; w znacznej części ziemnej oraz
betonowej (ściany i kolebki betonowe pokryte tynkiem) i w znikomej części
ceglanej (niektóre ściany w koszarach szyjowych).
Poddając analizie obecny stan fortu i porównując go ze stanem
pierwotnym, stwierdzamy, Ŝe pomimo niekorzystnych zmian, zwłaszcza
dotyczących wału artylerii oraz fosy, czytelny jest jego rzut „w granicach fosy
105
Biała karta A.
107
TamŜe.
108
109
Biała karta A.
106
16
oraz równi ogniowej – o narysie lunety z półbastionowo załamaną linią koszar
szyjowych”110.
PrzewaŜające gabarytem struktury ziemne - wał i fosa w znacznej części
są zniszczone. Wał obecnie zniwelowany, na koronie jego części zachodniej
zachowana część betonowych schronów w poprzecznicach.
Fosa w większej części zasypana, zachowana tylko w we wschodnim
odcinku barkowym (fot. nr 3) oraz w odcinku zapola.
Częściowo zachowane są wały zapola, ale zniekształcone przez zbiorniki
wodne; nie istnieje bastion zapola.
Dobrze zachowane są:
koszary szyjowe (nasyp na nich ostatecznie zniesiono);
schron główny częściowo wtopiony w wał artylerii;
kaponiera podwójna (kojec podwójny), w opracowaniu zwana czołową,
wbudowana w czoło wału, z prowadząca do niej poterną główną;
kaponiera barkowa (kojec barkowy) wschodnia, równieŜ z prowadzącą do niej
poterną.
PoniŜej podajemy krótkie opisy betonowych części fortu:
Koszary szyjowe, załoŜone wzdłuŜ osi wschód-zachód, o półbastionowo
załamanej linii; są budynkiem monolitycznym zbudowanym z lanego betonu
fortecznego (bez zbrojeń), o komorach nakrytych kolebkami wylanymi z tegoŜ
materiału; ściany czołowe pod kolebkami (występujące w elewacjach)
zbudowane są z cegieł.
Schron główny, o rzucie wydłuŜonym w kierunku wschód-zachód, budynek o
konstrukcji monolitycznej z lanego betonu fortecznego (bez zbrojeń); wtórnie
podzielony poprzecznymi, betonowymi ścianami, wnętrza nakrywają betonowe
kolebki; detal elewacji ograniczony do prostych opasek niektórych otworów
(wejście, otwory wentylacyjne) oraz gzymsu koronującego o prostym przekroju
– detal wyrobiony w tynku na rdzeniu betonowym (fot. nr 1, 2).
Kaponiera podwójna, w opracowaniu zwany czołową - kojec czołowy (fot.
nr 4-27), znajduje się pod nasypem (obecnie zdeformowanym), w centralnej
części fosy czołowej, połoŜona symetrycznie na osi fortu (północ-południe); rzut
symetryczny; dostępna poterną załoŜona na osi i przecinającą schron główny.
110
TamŜe.
17
kaponiera, jak i poterna, wykonane w całości z betonu, jako struktury
monolityczne; wnętrza nakryte lanymi z betonu kolebkami – formy kubiczne, w
zasadzie brak detalu architektonicznego (zob. niŜej opis badań); wnęki i otwory
nakryte monolitycznie wylanymi łękami odcinkowymi. Posadzkę stanowi
wylewka cementowa – trudno ustalić czy pierwotna.
Kaponiera barkowa, pojedyncza, wschodnia - kojec barkowy prawy (fot. nr
27-46), załoŜona w prawym barku, pod nasypem (obecnie zdeformowanym);
dostępna korytarzem z poziomu częściowo zniszczonego wału artylerii; w barku
zachodnim odpowiadał jej identyczny kojec, obecnie zniszczony. Konstrukcja
jak wyŜej opisanej kaponiery czolowej.
IV. Opis odkrytych struktur i badań architektonicznych
Przedmiotem badań są odkryte fragmenty elewacji kaponiery czołowej,
czyli podwójnej, mur oporowy nasypu przy niej oraz odkryte fragmenty
elewacji kojca barkowego – wschodniego; ponadto fragmenty muru Carnota
przy tychŜe kaponierach oraz zachowane w dnie fosy, w odcinku przy
wschodnim barku.
Badania przeprowadzono w wykopach załoŜonych: po wschodniej stronie
kaponiery czołowej oraz, od południa, w załamaniu rzutu kaponiery barkowej.
Ponadto dokonano oględzin i analizy wnętrza kaponier.
1. Kaponiera „czołowa” czyli podwójna
W roku 1927 niezbyt precyzyjnie nazwana kojcem czołowym, tak teŜ
zwana w obecnym projekcie. Dla jej pomieszczeń, w dalszej części opisu,
uŜywamy terminów: kazamata działowa (wg opisu z r. 1927) oraz kazamaty
strzeleckie.
Jak juŜ wspomniano kaponiera znajduje się w centralnej części fosy
czołowej, załoŜona pod zdeformowanym nasypem, symetrycznie w stosunku do
osi fortu; rzut podporządkowany ww. symetrii, dostępna poterną główną (fot. nr
12) z dwoma podręcznymi magazynami amunicji po bokach; z poterny głównej
dwie mniejsze, obiegające kaponierę od południa oraz wschodu i zachodu ,
wychodzą do fosy (pierwotnie na chodnik ukryty za murem Carnota) – obecnie
wyjścia zagruzowane (fot. nr: 13,14).
W kaponierze, od północy, wyodrębniona jest kazamata działowa - czołowa, za
nią (od południa) znajdują się szerzej załoŜone kazamaty strzeleckie - izby
bojowe na rzucie sferycznych prostokątów.
18
Kazamata działowa posiadała dwa stanowiska dla dział lub kartaczownic i 12
strzelnic dla broni ręcznej.
Kazamaty strzeleckie, takŜe z dwoma stanowiskami dla kartaczownic (ich
ogniem objęte były północne odcinki potern z wyjściami za mur Carnota,
później do fosy) oraz przynajmniej czterema strzelnicami dla broni ręcznej.
Jak juŜ wspomniano kaponiera czołowa dostępna jest poterną
wyznaczającą oś poprzeczną fortu i przechodzącą przez schron główny; dwie
komory amunicyjnie rozmieszczone są symetrycznie przy odcinku poterny
stycznym z kaponierą.
Konstrukcja: ściany z betonu fortecznego, nie zbrojonego, monolityczne;
pomieszczenia nakryte kolebkami wylanymi z tegoŜ materiału; wnętrze
pobielone; strzelnice i wyjścia za mur Carnota częściowo zamurowane;
zachowany system wentylacji grawitacyjnej.
Posadzka: wylewka betonowa.
A. Badania na zewnątrz
Odkryto wschodni fragment bryły i częściowo elewacje kaponiery (rys. nr 2; fot.
nr 4-13)
Kazamata działowa: odkryto jej północno-wschodni, wyoblony naroŜnik (fot.
nr: 4, 5, 8) oraz część jej stropu, od wnętrza stanowiącego spłaszczoną kolebkę,
nieznacznie wyobloną od zewnątrz, występującą gzymsem o prostokątnym
przekroju przed lico elewacji kaponiery (fot. nr: 4-6, 8, 13);
elewacja wschodnia – odkryta w całości (fot. nr 4—8); występują tu:
osiowo załoŜona strzelnica działowa zamknięta wysklepkiem odcinkowym, z
prostokątnym otworem wentylacyjnym powyŜej (na osi); strzelnica zabudowana
jest cegłami maszynowymi w wieku XX, w tej chwili pozostaje częściowo
otwarta, nie stwierdzono występowania w niej tarczy (fot. nr 5, 6);
strzelnicę działową flankują dwie mniejsze strzelnice, tarczowe – prostokątne z
prostymi glifami; resztki drewnianej okładziny glifów występują w górnym
zamknięciu strzelnicy południowej; strzelnice z tarczami stalowymi (fot. nr 5-8)
– otwory strzelnicze w układzie pionowym, wyoblone na krańcach (fot. nr 7).
19
Lico elewacji jest otynkowane – starannie zagładzonym narzutem
cementowym, obecnie w duŜej części zniszczone – są to znaczne ubytki wynikłe
z uderzeń pocisków broni ręcznej – niewątpliwy ślad po niemieckiej zbrodni z
czasów II wojny.
Kazamata strzelecka - wschodnia: odkryto jej część północno-wschodnią, z
fragmentem stropu z gzymsem jw.; wschodnia krawędź stropu zwieńczona
parapetem (opada „obdachem” w kierunku północnym i jest zwieńczony listwą
o prostokątnym przekroju) zabezpieczającym od wschodu pierwotny nasyp,
obecnie nieistniejący lub w znacznym stopniu zdeformowany;
odkryto elewacją północną (fot. nr 4), a takŜe fragment elewacji wschodniej na
styku z murem Carnota (fot. nr 10-13);
w elewacji pólnocnej występują dwie podwójnie rozglifione strzelnice (fot. nr
4);
mur Carnota, zbudowany z cegieł maszynowych o wymiarach: 7 x 14 x 30 cm,
spoiny starannie zacierane; mur zbudowany wraz z kaponierą, co dowodzi
wpuszczenie (swoiste związanie) jego ceglanego wątku betonowy w naroŜnik
kazamaty strzeleckiej – mur zachowany jako strzępie przy tym naroŜniku oraz w
dolnej, bliskiej fundamentowi partii, mur pierwotnie posiadał nikły cokół; narzut
tynkowy elewacji kaponiery, na styku z murem Carnota, starannie opracowany –
od strony fosy krawędź sfazowana, od strony wału prosta krawędź (fot. nr 4-6,
9-13);
w wewnętrznym naroŜniku, na styku fundamentów wschodniej elewacji
kazamaty strzeleckiej oraz muru Carnota, występuje sfazowanie łączące obie
struktury (fot. 10).
Po obu stronach muru Carnota odkryto pierwotne poziomy uŜytkowe,
utwardzane wapiennym tłuczniem: poziom ganku dla strzelców, ukrytego za
murem (fot. nr 10) oraz nieco niŜszy poziom dna fosy na zewnątrz muru (fot. nr
9) - zob. opracowanie archeologiczne.
Mur oporowy nasypu chroniącego czoło kaponiery: poprowadzony w
kierunku wschodnim od wyoblonego naroŜnika kazamaty działowej, do którego
jest dostawiony; zbudowany schodkowo i połoŜony na nasypie, którego jest
wzmocnieniem, dochodzi mniej-więcej do 2/3 wysokości kaponiery; cegła
maszynowa o wysokości 6 cm (fot. nr: 4, 5, 8).
20
B. Wnętrze kaponiery czołowej
Wnętrze jednorodne – spłaszczone kolebki i odcinkowe wysklepki wnęk
oraz otworów (rys. nr 2; fot. nr 12-24).
W kazamacie działowej ściana północna rozwiązana jako dwie głębokie wnęki
o odcinkowym zamknięciu, rozdzielone masywnym filarem – w ich plecach (jak
wynika z planu z roku 1927) znajdowały się po 4 podwójnie rozglifione
strzelnice szczelinowe, obecnie widoczny jest ich zarys - tylko na skutek
przebarwień i zacieków tynku (fot. nr 17-19, 21, 23);
w murze wschodnim – zob. wyŜej opis elewacji wschodniej (fot. nr: 19-22) –
pole raŜenia na wschodni, czołowy odcinek fosy, potwierdzone jest duŜą
strzelnicą działową o odcinkowym zamknięciu – częściowo zamurowaną – ze
względów bezpieczeństwa zamurowanie pozostawiono do czasu remontu;
poniŜej strzelnicy zachowana jest część stalowej lawety oraz dwie prostokątne
wnęki w murze – zapewne związane z montaŜem działa;
strzelnica działowa flankowana jest przez dwie strzelnice ze stalowymi tarczami
i z prowadnicami dla karabinów ręcznych lub granatników; od strony wnętrza
jest to prostokątna (leŜący prostokąt) wnęka z odcinkowym łękiem, zaślepiona
stalową tarczą z owalnym otworem (zob. opis na zewnątrz);
ponadto w ścianie wschodniej występują otwory wentylacji grawitacyjnej – po
bokach lawety, tuŜ nad posadzką dwa niewielkie prostokątne otwory
wentylacyjne (szer. 16 cm); w górnej partii ściany, na osi strzelnicy działowej,
występuje stosunkowo duŜy otwór prostokątny – zaślepiony (widoczny dzięki
przebarwieniu narzutu tynkowego);
w murze zachodnim kazamaty działowej identyczne opracowanie otworów i
wnęk; strzelnica działowa flankowana przez dwie analogiczne jak w ścianie
wschodniej strzelnice – otwory zaślepione (widoczne dzięki przebarwieniom
narzutu); górny otwór wentylacyjny zaślepiony (obrys czytelny dzięki
przebarwieniom narzutu), natomiast otwarte są dwa dolne otwory wentylacyjne i
zachowana stalowa laweta działa (fot. nr 23).
Kazamaty strzeleckie – izba wschodnia, ściana wschodnia: rozwiązana
podobnie jak w kazamacie działowej – centralna strzelnica na osi flankowana
przez dwa otwory (strzelnicze lub wentylacyjne – zob. tabl. nr 4);
w górze, na osi okrągły otwór wentylacyjny, poza tym dwa dolne prostokątne –
wszystkie otwarte; zachowana stalowa laweta (fot. nr 24);
21
analogiczny stan przedstawia ściana zachodnia w izbie zachodniej (fot. nr 27);
ściany północne w obu izbach (fot. nr 24-27) - kaŜda rozwiązana jako
kompozycja dwóch wnęk o odcinkowych wysklepkach, wnęki bliŜsze
naroŜników zewnętrznych większe, w ich plecach po 2 występują podwójnie
rozglifione strzelnice szczelinowe (fot. nr 25, 26).
2. Kaponiera barkowa wschodnia, pojedyncza (kojec barkowy prawy – wg planu
z r. 1927),
ZałoŜona w prawym barku wału artylerii; dostępna z częściowo
rozkopanego (obecnie) wału koliście poprowadzoną poterną (fot. nr 28, 38); z
poterny dostępny jest teŜ podręczny magazyn amunicji (fot. nr 39). Kazamata
załoŜona na rzucie litery L, stanowią ją dwie kazamaty strzeleckie - wschodnia
kazamata zakończona półkoliście ( apsydowo) i południowa kazamata
prostokątna w rzucie; przy tej drugiej biegnie załamana pod kątem prostym
krótka poterna wyjścia do fosy; obecnie wyjście zagruzowane (fot. nr 40, 41).
NaleŜy pamiętać, Ŝe kaponierze wschodniej odpowiadał do niedawna
identyczny kojec zachodni – obecnie zniszczony.
A. Badania na zewnątrz
W wykopie odkryto częściowo elewację południową kazamaty wschodniej oraz
cała elewację wschodnią kazamaty południowej (fot. nr 29-37); obie elewacje
zamknięte prostymi gzymsami (fot. nr 33);
elewacja południowa kazamaty wschodniej (fot. nr 33-37): występują tu trzy
prostokątne strzelnice ze stalowymi tarczami i o schodkowych glifach z
zachowanymi fragmentami zbutwiałej okładziny drewnianej (fot. nr: 35, 36);
ubytki lica elewacji są niewątpliwie pamiątką okupacyjnych rozstrzeliwań,
podobnie jak ślady pocisków na tarczy strzelniczej;
elewacja wschodnia kazamaty południowej: występują w niej trzy podwójnie
rozglifione strzelnice szczelinowe (fot. nr 34, 37);
ponadto nad kazamatą południowa odkryto fragment stropu z parapetem od
południa (fot. nr: 29-31) – wszystkie cechy jak w kazamacie wschodniej
kaponiery czołowej;
z południowo-wschodnim naroŜnikiem kazamaty południowej związany jest
wystrzępiony fragment ceglanego muru Carnota (cechy wątku jak w murze
przy kaponierze czołowej), z zachowanym ukośnym, ceglanym nakryciem o
22
spadku do fosy (fot. nr 29, 31, 32); styk narzutu elewacji kaponiery z murem
ceglanym opracowany jako prosta krawędź (fot. nr 29).
B. Wnętrze kaponiery barkowej
Kazamata wschodnia (fot. nr: 42-46): w murze północnym odcinkowo
zamknięta wnęka (fot. nr 43);
w apsydowym zamknięciu 4 strzelnice szczelinowe o podwójnym rozglifieniu
(fot. nr 42);
w ścianie południowej cztery strzelnice o lekko rozglifionych wnękach
zamkniętych odcinkowo, ze stalowymi tarczami, w dwóch wnękach zachowane
stalowe prowadnice (fot. nr 42, 44);
Kazamata południowa (fot. nr: 45, 46): w ścianie wschodniej trzy strzelnice
szczelinowe o podwójnym rozglifieniu (fot. nr 45);
w ścianie południowej dwie wnęki strzelnic lekko rozglifione, z odcinkowym
zamknięciem i ze stalowymi tarczami, w obu zachowane stalowe prowadnice
(fot. nr 46).
V. Analiza wyników badań
1. Ogólne omówienie fortu
Kaponier objętych opracowaniem nie sposób oddzielić od całości
problematyki związanej z fortem 49 „Krzesławice”. Jak juŜ wspomniano wyŜej
naleŜał on do III pierścienia twierdzy Kraków i powstał w epoce budowy
twierdzy dzieł artyleryjskich, jako stały fort artyleryjski, w wersji jednowałowej
111
. Jest to związane z przywróceniem znaczenia, w obronie fortu, broni ręcznej i
przemieszania, na pojedynczym wale, stanowisk artylerii i piechoty112 - fort
przeznaczony był zarówno dla artylerii obrony bliskiej jak i dalekiej oraz dla
piechoty113. „Klasyczny fort artyleryjski stanowi główne tworzywo nowego
pierścienia. Takimi są: 43 – Pasternik, 44 – Tonie, 47 – Węgrzce, 48 –
Batowice, 49 – Krzesławice, 50 – Prokocim, 51 – Rajsko, i 52 – Borek”114.
111
J. Bogdanowski, Krakowskie forty, 9.
113
J. Bogdanowski, Warownie, s. 354 (słowniczek terminologiczny, hasło: fort
jednowałowy).
114
112
23
Fort 49 zabezpieczał trakt sandomierski, zaś do samego dzieła konieczne
było zbudowanie dojazdowej serpentyny115.
Janusz Bogdanowski wręcz z entuzjazmem wypowiada się o ówczesnych
rozwiązaniach projektowych. Zmianie (w stosunku do istniejących juŜ
rozwiązań) uległa struktura fortu – zanikł śródszaniec (redita), zastąpiony przez
obronne koszary szyjowe, „powiązane ze stanowiskami na wale centralną
osiową poterną”; bardo szybko doprowadzono „do swoistej doskonałości narysu
i organów obrony”, jednym słowem powstał „fort standardowy” – „ogromna
maszyna wojenna” do wielokrotnego zastosowania w odpowiednim miejscu”116.
Pomimo nadal okazałej sylwety fort 49 zaliczany jest do średnich,
przeznaczony na cztery do pięciu baterii, natomiast za duŜy uchodzi fort
Węgrzce z na sześcioma bateriami117.
Przyjęty jest pogląd, Ŝe forty tego typu, w tym Krzesławice, „wznoszono
zwykle w dwóch etapach, budując najpierw dzieło polowe, by dopiero w
następnych latach zmienić je na stały, betonowy Werk”118 (zob. tabl. nr 1).
Znów zacytujmy Janusza Bogdanowskiego, którego ogólny opis fortu
artyleryjskiego doskonale przedstawia problematykę Krzesławic: „typowy fort
artyleryjski jednowałowy stanowił w istocie potęŜną działobitnię, blokującą
drogę dojazdową do twierdzy i panującą nad okolicą. Narys bastionu
detaszowanego zamyka od strony szyi juŜ nie basteja śródszańcowa, lecz
obronne koszary szyjowe, załamane tak, iŜ ich boki przy barkach tworzyły tzw.
bastionetki, niby półbastiony – kaponiery szyjowe, przeznaczone do bliskiej
obrony. Doskonale widać to w szeregu fortów Krakowa, gdzie – jak w
Krzesławicach czy Zielonkach – dodatkowo kurtynę pomiędzy nimi wraz z
placem broni osłaniał rodzaj bastionu ukształtowanego w przedstoku. W obronie
przed stromymi strzałami ówczesnych moździerzy zarówno plecy koszar, jak
znajdującego się za nimi głównego schronu i barkowych kaponier fosy osłonięte
były grubymi ziemnymi nasypami. Z tychŜe przyczyn zacieśniono równieŜ fosę
do 10 nawet metrów, podwyŜszono jej przeciwstok, zrezygnowano z krytej
drogi, a stok pozbawiono murowanej szkarpy, wzmacniając obronę tylko murem
Carnota. Sam wał obniŜono tak, iŜ mógł górować nad przedpolem tylko
nieznacznie. Przedpiersia zyskały poprzecznice chroniące stanowiska dział
przed skośnym strzałem i mieszczące schrony pogotowia dla obrońców.
Szerokość korony wału wzrosła do 8 m, zaś przedpiersia dla piechoty do 2, a
artylerii 9,5 m. Przy tych zabezpieczeniach tylko podwójna kaponiera i bramy
były silniej naraŜone, toteŜ one właśnie uzyskały najróŜniejsze indywidualne juŜ
zabezpieczenia. Taki fort standardowy z potęŜnymi kolebami sklepień lanych z
fortecznego betonu, w szeregu odmian – zresztą niewielkich – zaczął wypełniać
pierścienie twierdz Francji i Anglii, Niemiec i Austrii, Włoch, Belgii, Rumunii i
115
TamŜe, s. 184.
117
118
TamŜe, s. 171.
116
24
Rosji”119. I młodsi badacze: „Krakowski fort tego czasu niewiele odbiegał od
typowych europejskich „krewniaków”. Narys typowy to pięciobok, często z
rozwinięciem w szyi. Główny element to wał ziemny z odkrytymi stanowiskami
dział pomiędzy poprzecznicami (mieszczącymi małe schrony), poprzedzony
suchą fosą z kaponierami i murem Carnota, od tyłu zaś bomboodporne koszary
szyjowe. (...) Ale główną siłę ognia tworzyły dalekonośne armaty kalibru 12 i 15
cm do walki dalekiej. Typowe cechy krakowskich fortów, a róŜne od
standardów europejskich w tej klasie, to centralne połoŜenie schronu głównego
(zawierającego magazyny amunicyjne i stajnie dla koni); przedbramia u
wjazdów do koszar szyjowych w formie wolno stojącego muru ze strzelnicami
(w fortach o szyi prostokreślnej przedbramie pełniło równocześnie rolę
kaponiery); beton jako zasadnicze i przewaŜające tworzywo partii
kazamatowych. Budynki fortu były odlane w całości z betonu i kryte płaszczami
ziemnymi znacznej grubości, więc nie wystawiały na ostrzał swych ścian
(oprócz czół kaponier)”120.
W chwili wynalezienia pocisku burzącego o zapalniku ze zwłoką
krakowskie forty artyleryjskie były juŜ jednak przestarzałe121.
I znów, wg Janusza Bogdanowskiego, cechy charakterystyczne
omawianego zabytku (zob. tabl. nr 5)122:
narys dzieła nie ulega (w stosunku do dzieł wcześniejszych systemów)
zmianom, niemniej fort odchodzi od formy pięciobocznego bastionu w stronę
lunety (przez załamanie linii szyi);
w części szyjowej, będącej najbardziej charakterystycznym elementem,
umieszczony jest blok „niskich, obronnych koszar szyjowych”, ich załamania
„nadają całej szyi postać dzieła rogowego z bramą pośrodku, osłoniętą rodzajem
małego bastionu” o ścianach utworzonych przez przedstok z wjazdem w czole;
wnętrze tego bastionu wypełnia plac broni; bastion i koszary przeznaczone były
do bliskiej obrony (nie moŜna ich było uŜyć przeciwko własnemu rdzeniowi
twierdzy;
za koszarami znajduje się główny poprzeczny dziedziniec, „zamknięty na osi
blokiem głównego schronu”; schron osłonięty ziemnym nasypem;
ów dziedziniec zamknięty jest wałem artyleryjskim z poprzecznicami,
mieszczącymi schrony pogotowia; sklepione poterny prowadzą „w poprzek
wału do kaponiery podwójnej na osi i do pojedynczych na naroŜach”, słuŜących
do obrony czół i barków;
119
TamŜe, s. 158-160.
W. Brzoskwinia, J. Janczykowski ,Zabytki, s. 13.
121
TamŜe, s. 14.
122
J. Bogdanowski, Warownie, s. 176 -180.
120
25
kaponiery to „zespoły prostych sklepionych kazamatów ze strzelnicami dla
kartaczownic, broni ręcznej i wyrzutni granatów”;
„dobrze osłonięte furty w czołach kaponier wyprowadzają na galerię za murem
Carnota lub wprost do fosy, pozwalając zwiększyć ofensywność obrony”.
Materiałem budowlanym, obok przewaŜających gabarytem konstrukcji
ziemnych, był beton „odlewany w ogromne monolity o gładkiej fakturze”123;
Janusz Bogdanowski podkreśla, Ŝe ściany wewnątrz pokrywała „gruba pobiała,
rozjaśniająca przy najsłabszym nawet świetle mroczne korytarze potern”124.
Omawiając zagadnienia stylowe pisze Bogdanowski o braku detalu,
„prócz niekiedy klasycyzujących portali bramnych i obramień strzelnic”125.
Tyle charakterystyki ogólnej, siłą rzeczy opartej na stanie badań.
Przejdźmy do analizy fortu według zachowanych materiałów archiwalnych
(planów), zresztą omówionych w niedawnym opracowaniu monograficznym126.
Rysunki inwentaryzacyjne, wszystkie z roku 1927 (tabl. nr 3, 4),
niewątpliwie oparte są na materiałach austriackich; „rzut całości załoŜenia fortu
przedstawia stan ze zmianami wprowadzonymi do 1914 roku, natomiast na
rzucie kazamat centralny blok schronu głównego prezentowany jest w stanie
sprzed przebudowy (wzmocnienia) – w 1914 r. juŜ nieaktualnym. (...) Na
przekrojach zwraca uwagę fakt wtórnego zadaszenia koszar w miejscu
pierwotnego profilowanego nasypu osłonowego” 127. Mur Carnota w większej
części był juŜ zniesiony (w pocz. w. XX), natomiast na jego barkowych
przedłuŜeniach zachowane były krótkie odcinki murów oporowych, znajdujące
się poza zakresem niniejszych badań - w obu południowych naroŜnikach wału.
Zachowane teŜ zostały czołowe odcinki muru oporowego przy kaponierach
barkowych, załoŜone na przedłuŜeniu czołowych odcinków muru Carnota.
Ponadto fort przedstawiono jako w pełni sprawny, zgodnie z oczekiwaniami
wobec takich juŜ przestarzałych dzieł, z droŜną fosą i chyba dobrze
zachowanym wałem artylerii z poprzecznicami. Oczywiście czynne były
budynki – koszary szyjowe i schron główny oraz kaponiery – podwójna,
nazwana niezbyt precyzyjnie „kojcem czołowym” oraz dwa kojce barkowe
(prawy i lewy). Na planie całego fortu oznaczono kierunki ognia obrony
bezpośredniej, z kaponier w koszarach oraz wale.
123
Wydaje się jednak, Ŝe ową gładką fakturę osiągano poprzez wyrównywanie lica ścian
starannie zacieranym narzutem cementowy.
124
125
TamŜe, s. 181.
126
Fort 49.
127
TamŜe, s. 1; na dalszych stronach reprodukcje planów.
26
2. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań terenowych
Znamienne jest, Ŝe w roku 1927 nie uwzględniono zasadniczej zmiany w
„kazamacie działowej” podwójnej kaponiery – zamurowania strzelnic ściany
północnej, w związku z wzmocnieniem czoła kaponiery dodatkowym nasypem
ziemnym z murami oporowymi od południa. Jak wiemy jeden ze schodkowych
murów tego nasypu (wschodni) został odkryty w ramach niniejszych badań (fot.
nr 5, 8). Po zachodniej stronie kazamaty działowej podwójnej kaponiery
zapewne zalega, pod zasypem niwelacyjnym, drugi taki mur oporowy.
Natomiast nic nie wiadomo o zachowaniu muru oporowego przeciwstoku
fosy, w odcinku okalającym kaponierę. Według planów z roku 1927 przetrwał
on wojnę światową (tabl. nr: 3, 4).
Badania potwierdziły wyburzenie (przed rokiem 1914), muru Carnota, z
którego pozostały strzępia przy kaponierach oraz partie fundamentowe (fot. nr 4,
5, 9-13, 31, 32).
Udało się wyodrębnić typy większości strzelnic w kaponierach; są to
otwory bez obramień, o krawędziach starannie wyrobionych w narzucie
tynkowym.
Strzelnice dzielą się na przeznaczone dla dział oraz na strzelnice dla broni
ręcznej; po analizie odkrytych murów i dostępnych wnętrz stwierdzono
występowanie następujących typów strzelnic (rys. nr 2, 3):
1) Strzelnice działowe (fot. nr: 5, 6, 19-21, 23, 24, 27), zachowane
prawdopodobnie bez tarcz, co stwierdzono we wschodniej elewacji kazamaty
działowej, w kaponierze podwójnej; w elewacji zachodniej tej kazamaty
występuje niewątpliwie analogiczna strzelnica; jest to stosunkowo duŜy otwór
nakryty łękiem odcinkowym, z rozglifieniem od zewnątrz. Prawdopodobnie
analogiczne strzelnice występują w ścianach wschodniej i zachodniej kazamat
strzeleckich w kaponierze podwójnej (o ile nie są to otwory wentylacyjne – zob.
plan z r. 1927, tabl. 4).
Strzelnice dla broni ręcznej
2) Strzelnice tarczowe (fot. nr: 5-7, 19-23, 24, 27, 42, 44, 46), zabudowane
stalową tarczą z otworem strzelniczym, o glifach od zewnątrz prostych –
pierwotnie z drewnianą okładziną; od strony wnętrza wnęka większa od otworu
w elewacji, lekko rozglifiona i nakryta odcinkowym wysklepkiem - po dwie
takie strzelnice flankują strzelnice działowe w kazamacie działowej czołowej
kaponiery; we wnękach strzelnic wschodnich (obecnie otwartych) zachowane są
stalowe prowadnice; ewentualnie po dwie takie strzelnice flankują strzelnice
działowe w kazamatach strzeleckich kaponiery podwójnej – o ile nie są to
strzelnice typu 3 lub otwory wentylacyjne (zob. tabl. nr 4).
27
Dwie takieŜ strzelnice (lub typ 3) występują w południowej kazamacie
strzeleckiej kaponiery barkowej – ściana południowa; w obu zachowane stalowe
prowadnice.
3) Strzelnica tarczowa, przeciwrykoszetowa (fot. nr: 24, 27, 34-37, 42, 44,
46): od strony zewnętrznej glif schodkowy (zwęŜający się ku otworowi) o
drewnianej okładzinie, światło strzelnicy zabudowana stalową tarczą z otworem
strzelniczym; wewnątrz wnęka większa od otworu na zewnątrz, z lekkko
skośnym glifem i odcinkowym łękiem. Strzelnice te występują w:
w kaponierze barkowej - wschodnia kazamata strzelecka – cztery w ścianie
południowej, w tym jedna (pierwsza od wschodu) być moŜe typu 2 lub jeszcze
inna (wg planu z r. 1927 – tabl. nr 4); w dwóch strzelnicach zachowane są
stalowe prowadnice;
dwie takieŜ (lub typ 2) występują w południowej kazamacie strzeleckiej
kaponiery barkowej – ściana południowa; w obu zachowane stalowe
prowadnice.
Prawdopodobnie analogiczne strzelnice występują w ścianach wschodniej i
zachodniej kazamat strzeleckich, w kaponierze podwójnej (o ile nie są to
strzelnice typu 2 lub otwory wentylacyjne (zob. tabl. nr 4).
4) Strzelnice o podwójnym glifie, szczelinowe (fot. nr: 4, 25, 26, 34, 37, 42,
44-46) – nie zabudowane tarczą: występują w północnej ścianie kazamaty
działowej, w kaponierze podwójnej, w liczbie 8 (po 4 w kaŜdej z dwóch wnęk
tej ściany) – tu zamurowane przed rokiem 1914, w związku ze wzmocnieniem
dodatkowym nasypem czoła kaponiery, niemniej wrysowane na planie z roku
1927 (tabl. nr 4); w ścianach północnych kazamat strzeleckich tejŜe kaponiery –
po 2; w apsydowym zamknięciu wschodniej kazamaty strzeleckiej kaponiery
barkowej (4) oraz w ścianie wschodniej południowej kazamaty tejŜe kaponiery
(3).
Elewacje kaponier i ściany wewnątrz pokryte są starannie gładzonym
narzutem tynkowym, cementowym (bardzo twardym), być moŜe narzut zakrywa
ślady przebudowy strzelnic.
O sposobie starannym dopracowywaniu szczegółów świadczy styk
narzutu na elewacjach z resztkami muru Carnota:
kaponiera podwójna – krawędź narzutu, na styku z murem Carnota od strony
wału artylerii opracowana jako prosta krawędź; z kolei krawędź narzutu od
strony fosy opracowana jako sfazowana (fot. nr: 9-12);
kaponiera barkowa wschodnia: na styku z murem Carnota pionowa prosta
krawędź wyrobiona w narzucie (fot. nr: 32).
28
Mur Carnota (fot. nr 4, 5, 9-13, 31, 32): zbudowany był z cegieł
maszynowych, spoiny starannie zatarte, nakryty lekko pochyła nakrywą z cegieł
– spadek do fosy; w odcinku przy kaponierze podwójnej stwierdzono
występowanie niskiego i słabo występującego przed lico muru cokołu
ceglanego.
VI. Wnioski konserwatorskie
Adaptacja i konserwacja kaponier: ostatecznym celem prac projektowych i
budowanych jest ekspozycja brył i elewacji kaponiery podwójnej i kaponiery
barkowej wschodniej – tu moŜliwa jest rekonstrukcja nasypów (warstwa
kamieni – detonacyjna – i na niej nasyp ziemny); udostępnienie do uŜytkowania
wnętrz kaponiery czołowej (podwójnej) i wschodniej kaponiery barkowej
(pojedynczej).
W obu kaponierach otworzyć wyjścia z potern do fosy (dawniej na ganek za
murem Carnota) – uwagi o opracowaniu nawierzchni ganku i fosy podano niŜej.
NaleŜy otworzyć strzelnice w kaponierach, to jednak po pracach opisanych
poniŜej, opracowując zabezpieczenia ich otworów (przyszły projekt).
Ze względu na proponowane poniŜej zachowanie nasypu zabezpieczającego
kaponierę czołową nie przewiduje się otwarcia strzelnic (typ 4) w ścianie
północnej tej kaponiery.
Narzut tynkowy, cementowy, pokrywający elewacje i ściany wewnątrz kaponier
stanowi powaŜny problem badawczy i konserwatorski – narzut ten, być moŜe
dwuwarstwowy, pokrywa wszelkie ślady ewentualnej przebudowy fortu w fazie
jego modernizacji przed I wojną światową; narzut jest tak trwały, Ŝe odbijanie
go metodą zwykłych odkrywek architektonicznych nie jest wskazane, ze
względu na niebezpieczeństwo uszkodzenia krawędzi strzelnic; naleŜy, w
oparciu o graficzną rekonstrukcję rozmieszczenia strzelnic (rys. nr 2, 3; tabl. nr
4), wykonać prace badawcze metodą zbliŜoną do badań stratygrafii tynku –
delikatne odstukiwanie lekkim młotkiem lub nawet uŜycie skalpela. Prace takie
moŜna prowadzić równolegle do prac remotowych i konserwatorskich.
Konserwacji zachowawczej poddać stalowe lawety i prowadnice w obu
kaponierach oraz stalowe tarcze strzelnic (typ 2 i 3).
Konserwacji zachowawczej, a w ostateczności rekonstrukcji, poddać drewnianą
okładzinę zewnętrznych glifów strzelnic (typ 2 i 3).
29
Ubytki narzutu i betonowego rdzenia murów kaponier są śladem rozstrzeliwań,
a więc waŜnym świadkiem historii i męczeństwa Narodu Polskiego, toteŜ naleŜy
utrzymać ów stan częściowego zniszczenia i poddać go konserwacji.
Fosa: konieczne jest odsłonięcie czołowego odcinka fosy umoŜliwiające
ekspozycję murów kaponiery podwójnej;
wskazane jest zachowanie murów oporowych nasypu zabezpieczającego czoło
tej kaponiery jak i samego zasypu (ewentualnie wymiana ziemi i odbudowa
murów oporowych;
nie przewiduje się odkrycia i ekspozycji, a raczej odbudowy, muru oporowego
przeciwstoku fosy wokół kaponiery czołowej;
ponadto planuje się zachowanie i powiększenie barkowego (wschodniego)
odcinka fosy, dla ekspozycji murów kaponiery barkowej.
w obu planowanych do zachowania i odtworzenia odcinkach fosy oraz w
przewidzianych do przywrócenia fragmentach ganku dla strzelców (niegdyś za
murem Carnota) naleŜy osiągnąć poziom pierwotny ustalony utwardzoną, a
właściwie brukowaną (nieregularnie łamany wapień) nawierzchnią – odkrytą w
trakcie badań archeologicznych; nawierzchnię tę zachować, ewentualnie
uzupełnić.
Mur Carnota: zachowanie i opracowanie istniejących strzępi na styku z
kaponierami – prace konserwatorskie;
ekspozycja powyŜej dna fosy reliktów dolnych partii muru;
rekonstrukcja (w pełnej wysokości i z pochyłym ceglanym obdaszeniem –
spadek do fosy) fragmentu muru w barkowym, wschodnim odcinku fosy.
30
Spis treści
I. Wstęp ............................................................................................... s. 1
1. Bibliografia ..................................................................................... s. 1
2. Spis tablic ........................................................................................ s. 2
II. Dane historyczne ........................................................................... s. 3
1. Wstęp ................................................................................................ s. 3
2. Dzieje i rozwój twierdzy Kraków ..................................................... s. 3
3. Dzieje fortu 49 „Krzesławice” ........................................................ s. 12
III. Ogólny opis fortu ........................................................................ s. 16
IV. Opis odkrytych struktur i badań architektonicznych ............. s. 18
1. Kaponiera „czołowa” czyli podwójna ............................................. s. 18
2. Kaponiera barkowa wschodnia, pojedyncza .................................... s. 22
V. Analiza wyników badań ................................................................ s. 23
1. Ogólne omówienie fortu ................................................................... s. 23
2. Wnioski wynikające z przeprowadzonych badań terenowych ......... s. 27
VI. Wnioski konserwatorskie ............................................................. s. 29
Rysunki
Rys. nr 1 - sytuacja kaponier i potern
Rys, nr 2 – kaponiera czołowa, rzut
Rys. nr 3 - kaponiera barkowa wschodnia, rzut
Ilustracje
Tablice (plany archiwalne i reprodukcje z wydawnictw) nr 1-7
Fotografie (zdjęcia stanu dzisiejszego nr 1-46)
31
Fort 49 „Krzesławice”
Kaponiera czołowa (podwójna)
i
kaponiera barkowa wschodnia (pojedyncza)
Badania historyczno-architektoniczne
Autorzy: mgr Stanisław Sławiński
mgr inŜ. arch. GraŜyna Szafruga
Kraków 2011
32

I. Wstęp Fort nr 49, Krzesławice, wpisany jest do rejestru zabytków

Transkrypt

Podobne dokumenty

Podsumowanie III Dni Twierdzy Poznań

Fort „Grębałów” jest elementem trzeciego, zewnętrznego pierścienia

Babie lato Mazovia MTB Maraton Skoki synchroniczne

Pobierz - POZnan.travel

Siemanko, Idzie wiosna! Szósta klasy szykuje się do Drogi!

Tell el-Retaba (Egipt) – sezon 2010