pełny tekst/full text

Recenzje
279
Kit Mayers: The First English Explorer. The Life of Anthony Jenkinson (1529–1611) and
his Adventures on Route to the Orient. Devon 2015, 366 s.
Kierując się tytułem na okładce książki Kita Mayersa, na pierwszy rzut oka odnosimy wrażenie, że
kryje ona pewnego rodzaju tajemnicę, bowiem informuje nas jedynie o jakimś odkrywcy, którego tylko
znawca historii kartografii Rosji może natychmiast
zidentyfikować. Widnieje tu bowiem także fragment
znanej orteliusowej przeróbki oryginału mapy Rosji
Anthony’ego Jenkinsona. Natomiast pełna informacja
o zawartości książki podana została dopiero na karcie
tytułowej, gdzie dowiadujemy się, że opisano w niej
życie angielskiego dyplomaty i podróżnika A. Jenkinsona (1529–1611) oraz jego przygody podczas
podróży na wschód.
W uzupełnieniu trzeba dodać, że jeśli mówimy
o A. Jenkinsonie jako pierwszym podróżniku i odkrywcy, to należy rozumieć jego wyprawę aż do Buchary. Natomiast nie był on pierwszy, który utorował
północną drogę morską do tzw. Moscovii czy Państwa
Moskiewskiego. Dokonali już bowiem tego wcześniej: Stephen i William Borough, Richard Chancellor,
Robert Best, Richard Gray, Georg Killingworth i Hugh
Willoughby (oczywiście z załogami). Nie można także
pominąć ogromnej zasługi Sebastiana Cabota, od
którego datuje się sama myśl podjęcia w tym kierunku
podróży, bowiem był on pierwszym zarządcą Kompanii Moskiewskiej, która powstała w 1551 r. jako
związek angielskich kupców, specjalnie w celu penetrowania nowych dróg handlowych i nawiązywania
międzynarodowych kontaktów. S. Cabot był również
autorem zaginionej mapy, wyrytowanej przez Clementa Adamsa, który na mapie A. Jenkinsona widnieje jako wydawca. C. Adams oceniany jest przez
niektórych badaczy również jako współautor mapy
Jenkinsona, a nie tylko jej wydawca.
Zanim przejdziemy do opisu samej książki, parę słów
należy się jej autorowi. Kit Mayers jest emerytowanym
lekarzem (anatomopatologiem), który jednakże doktoryzował się w zakresie historii żeglarstwa na Uniwersytecie Exeter w Anglii. Co więcej, zdobył wcześniej
praktyczną wiedzę, opływając cały świat. Znany jest
już także z wcześniejszej publikacji pt. North-East
Passage to Muscovy. Stephen Borough and the First
Tudor Explorations, Sutton Publishing 2015, 241 s.
Recenzowana książka liczy 366 stron, przy czym
22 rozdziały właściwej treści obejmują strony 20–332,
a pierwsze 20 stron zajmują: słowo wstępne, podziękowania oraz wprowadzenie.
Pierwszy rozdział książki przenosi nas do najwcześniejszych światowych podróży, w wieku wielkich
odkryć geograficznych. W następnym autor przechodzi już konkretnie do opisu wymienionej wyżej
Kompanii Moskiewskiej.
Pisząc o historii kartografii danego okresu trudno
pominąć władców, za panowania których miały miejsce
ważne wydarzenia. Tak i tu mamy rozdział poświęcony Rosji za czasów Iwana IV Groźnego. Natomiast informacje o władcach Anglii w tym czasie,
tj. okresie panowania Tudorów, a potem Elżbiety I,
przewijają się w wielu rozdziałach.
W rozdziałach 5–9 (s. 70–127) autor opisuje kolejne podróże Anthony’ego Jenkinsona: wzdłuż Wołgi,
przez Morze Kaspijskie, pustynię Kara-Kum, aż do
Buchary i z powrotem. Następnie opisuje drogę powrotną do Anglii w 1560 r., po czym następuje rozdział o intrygującym tytule „A secret Romance?”.
Chodzi tu rzeczywiście o jakiś tajemniczy romans
z równie tajemniczą damą, jednak podsumowując
opisane źródła, Kit Mayers stwierdza, że istniejące
dowody nie są absolutnie przekonujące i że nie było
żadnej tajemniczej miłości w życiu Jenkinsona.
W kolejnych rozdziałach wracamy znowu do podróży A. Jenkinsona, tym razem do Persji, którą to
podróż odbył w latach 1561–1564. W następnym rozdziale. K. Mayers pisze już o samym pobycie w Persji
w mieście Qazvin, ówczesnej stolicy dynastii Safawidów. Autor pisze tu o niebezpiecznej sytuacji, w jakiej
znalazł się Jenkinson będący chrześcijaninem w kraju
muzułmańskim, do tego porozumiewający się przy
pomocy tłumacza.
Po powrocie do Anglii, Jenkinson starał się uzyskać pozwolenie od Elżbiety I na nową podróż w celu
odnalezienia drogi do Chin. Miała się ona odbyć tą
samą trasą, którą odbyli pierwsi wymienieni podróżnicy i tą samą, którą już w 1527 r. zasugerował Robert Thorn. I tak w kolejnym rozdziale (s. 188–196)
autor informuje, że jesienią 1565 r. Jenkinson po-
280
Recenzje
nownie wyruszył z Anglii, lecz niestety podróż ta zakończyła się fiaskiem już w Szkocji w 1566 roku.
W rozdziałach 15 i 16 opisane zostały dwie podróże
Jenkinsona do Rosji w latach 1566 i 1567. Tym razem
podróże te miały charakter dyplomatyczny. A. Jenkinson został wysłany przez Elżbietę I i miał reprezentować swój kraj w negocjacjach z carem. Chodziło
między innymi o zdobycie przez Anglię monopolu na
handel w St. Nicholas (dziś Archangielsk).
W kolejnych dwóch rozdziałach mamy znowu
miłosne historie. Tym razem chodzi o odpowiedź
Iwana IV na odmowę Elżbiety I w sprawie ich małżeństwa, a w następnym rozdziale o małżeństwo
Jenkinsona z Judith.
W rozdziale 19 autor przedstawia sytuację polityczną w relacjach między Rosją i Anglią. Zanim
przejdziemy do zasadniczego rozdziału poświęconego samej mapie Jenkinsona, warto wspomnieć
o niejednokrotnie przewijających się w książce cytowanych przez jej autora opiniach o wielkim szacunku
i zaufaniu cara w stosunku do Jenkinsona, nawet
większym niż miał do kogokolwiek w swoim kraju.
Rozdział 20 (s. 253–272) poświęcony jest mapie
Rosji A. Jenkinsona. Autor wspomina o znanych
trzech przeróbkach mapy przed odkryciem jej oryginału1 – Orteliusa, de Jode i braci Deuteców. Pokrótce przedstawia także kolejnych twórców oryginału,
tj. wydawcę mapy Clementa Adamsa, rytownika Nicholasa Reynoldsa oraz Henry’ego Sidney’a, któremu mapa jest dedykowana jako sponsorowi. Kolejno
opisuje samą mapę, łącząc podróże A. Jenkinsona
z jej geograficznym nazewnictwem, jednak najwięcej miejsca poświęca wciąż problematycznej dacie
jej wykonania. Starannie próbuje dojść do sedna
cofając się w czasie. Powołuje się jednocześnie zarówno na wiadomości z autopsji jak i te, które zamieszczane były licznie w poprzednich artykułach,
m.in. S.H. Barona i piszącej te słowa. Wysuwa wiele
koncepcji, omawiając przy okazji mapy poprzedników Jenkinsona. Wymienia mapy (ułożone tu alfabetycznie): Williama Borougha, Johna Dee, Jacopa
Gastaldiego, Sigismunda von Herbesteina oraz
mapę Paulusa Joviusa-Dmitrija Gerasimowa-Battisty
Agnesego, a także Gerarda Mercatora, Sebastiana
Münstera i Anthony’ego Wieda. Dość dokładnie analizuje ich treść, starając się dowieść, kto z kogo i na
ile mógł korzystać opracowując swoje mapy. Wspomina także XIII-wieczne podróże Rubruka i Marco
Polo. Na koniec, podobnie jak autorka, nie zgadza
się z opinią Leo Bagrowa (w książce K. Mayersa
1 O odnalezieniu we Wrocławiu oryginału tej mapy autorka
recenzji poinformowała także w naszym kwartalniku. Zob.
K. Szykuła: Odnalezienie mapy Rosji Jenkinsona z 1562 roku.
„Polski Przegl. Kartogr.” T. 22, 1990, nr 3, s. 81–82 oraz
wklejka ze zmniejszoną reprodukcją mapy. Obecnie ta cenna mapa znajduje się w Oddziale Zbiorów Kartograficznych
Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (przyp. red.).
s. 267 i przypis 66), że mapa A. Jenkinsona stanowi
w kartografii krok wstecz. Natomiast co do daty, przedstawia teorie zarówno tych badaczy, którzy wysuwali
koncepcję wcześniejszej daty niż widniejąca na oryginale (1562), jak i tych, którzy dowodzili późniejszej
daty, nie znalazłszy odpowiedzi w materiałach archiwalnych. Wydaje się jednak, że późniejsza data ustalona przez S.H. Barona (na podstawie podróży
Sparka i Southama) i K. Szykułę (na podstawie odnalezionych w rękopisie w Cambridge datowanych
herbów Sidney’a), tj. 1566–1568, jest jednak bardziej prawdopodobna niż wcześniejsza.
Książkę Kita Mayersa kończą jeszcze dwa rozdziały – pierwszy o późniejszym życiu A. Jenkinsona
oraz międzynarodowej sytuacji, a także dalszych
relacjach angielsko-rosyjskich, lecz jeszcze ciekawszy
jest rozdział, w którym autor książki charakteryzuje
osobowość i osiągnięcia Jenkinsona, zachwalając
jedno i drugie. Dowodzi to na podstawie opinii, zarówno Elżbiety I, jak i towarzyszy podróży, nie mówiąc o wspomnianym tu już wyjątkowym stosunku
cara Iwana IV, który wręcz Jenkinsona uwielbiał
i bezgranicznie mu ufał. Ostatni rozdział, choć już
nie numerowany, będący rodzajem dodatku, jest
podsumowaniem wschodnio-zachodnich kontaktów,
jakie miały miejsce przed epoką Jenkinsona.
Bogata „Bibliografia” (s. 333–336), podzielona została na materiały źródłowe (np. rękopisy), najwcześ­
niejsze publikacje (Pirmary sources) oraz prace
drugorzędne, tj. opierające się na tych pierwszych
(Secondary sources). Wszystkie cytowane pozycje
bibliograficzne zostały ułożone alfabetycznie wg
autorów. Przy końcu autor wymienił także źródła internetowe, z których korzystał. Wykazy bibliograficzne
towarzyszą także każdemu rozdziałowi, tylko szkoda,
że przypisy nie zostały jednak umieszczone u dołu
każdej strony. W końcowej bibliografii dało się również zauważyć niedociągnięcia w postaci niepełnych
notek bibliograficznych, np. braku stron przy wymienianych artykułach.
Tekst omawianej książki urozmaicają zarówno
czarno-białe jak i kolorowe ilustracje o tematyce
związanej z tekstem, w którym są zamieszczone. Są
tam bowiem zarówno mapki jak i scenki rodzajowe,
a także ciekawsze przedmioty muzealne, jak np. kielich Iwana IV Groźnego. Nas oczywiście zaciekawią
głównie mapki. Dwanaście szkicowych mapek opracowanych przez autora książki prezentuje fragmenty terenu, który w danym rozdziale był opisywany.
W rozdziale poświęconym mapie Jenkinsona są tylko
dwie reprodukcje – mały czarno-biały oryginał oraz
proporcjonalnie mniejsza przeróbka Orteliusa.
Podsumowując całość opracowania Kita Mayersa
należy je określić jako kompendium wiedzy o epoce
A. Jenkinsona w najszerszym tego słowa znaczeniu,
zarówno w odniesieniu do Rosji, jak i do Anglii w tej
epoce.
Krystyna Szykuła (Wrocław)