doczagadnienia i wytyczne dotyczace
download 
Reklamacja Transkrypt
zagadnienia i wytyczne dotyczace
ZAGADNIENIA I WYTYCZNE DOTYCZĄCE OCHRONY ŚRODOWISKA W UNII EUROPEJSKIEJ Opracowanie: Grażyna Dębicka-Fobke Marta Jankowska ZWIĄZEK RZEMIOSŁA POLSKIEGO 2004 SPIS TREŚCI 1. Wstęp....................................................................................................................................5 2. Ewolucja polityki ekologicznej Unii Europejskiej...............................................................6 3. Programy Unii Europejskiej dotyczące ochrony środowiska...............................................9 3.1 I, II, III i IV Plan Działań......................................................................................................9 4. Zasady tworzenia prawodawstwa........................................................................................13 4.1 Zasada subsydiarności.........................................................................................................13 4.2 Zasada prewencji.................................................................................................................13 4.3 Zasada “zanieczyszczający płaci” i “naprawiania szkód u ich źródła”..............................14 4.4 Zasada “zrównoważonego rozwoju”..................................................................................14 4.5 Odpowiedzialność za degradację środowiska.....................................................................15 4.6 Zintegrowana polityka produktu (IPP)...............................................................................16 4.7 Zasada partnerstwa..............................................................................................................16 4.8 Zasada przezorności............................................................................................................16 5 Instytucje Unii Europejskiej odpowiedzialne za ochronę środowiska................................17 5.1 Dyrekcja Generalna do Spraw Ochrony Środowiska..........................................................17 5.2 Komisja Środowiska, Zdrowia Publicznego i Polityki na rzecz Konsumentów Parlamentu Europejskiego..................................................................................................17 5.3 Europejska Agencja Ochrony Środowiska (EEA)..............................................................19 6. Fundusze strukturalne...........................................................................................................19 6.1 Zagadnienia ogólne.............................................................................................................19 6.2 LIFE....................................................................................................................................19 6.3 Rozwiązania ekologiczne problemów energetycznych......................................................20 6.4 Cele ekologiczne a rozszerzenie Unii Europejskiej............................................................20 6.5 Konsumenci i rolnictwo a ochrona środowiska..................................................................20 7. Zagadnienia ekologiczne i działania Unii Europejskiej na rzecz ochrony środowiska........21 7.1 Zagadnienia ogólne.............................................................................................................21 7.2 “Rozporządzanie i kontrola” oraz zasada “zanieczyszczający płaci”.................................21 7.2.1 Gospodarka odpadami......................................................................................................21 7.2.2 Zanieczyszczenie powietrza.............................................................................................26 7.2.3 Ochrona wód i gospodarka wodna...................................................................................30 7.2.4 Hałas.................................................................................................................................32 2 7.2.5 Niebezpieczne produkty chemiczne.................................................................................36 7.2.6 Ochrona gleby..................................................................................................................37 7.2.7 Konserwacja przyrody i biorożnorodności......................................................................38 7.2.8 Zapobieganie katastrofom, gotowość i szybkie reagowanie............................................39 7.2.9 Zintegrowany system prewencji i kontroli (IPPC)..........................................................39 7.2.10 Zmiany klimatyczne......................................................................................................40 8. Systemy Zarządzania Jakością..............................................................................................42 8.1 Zagadnienia ogólne.............................................................................................................42 8.2 Normy serii ISO 14000.......................................................................................................42 8.2.1 Wstęp...............................................................................................................................42 8.2.2 ISO 14000........................................................................................................................43 8.2.3 Potencjalne korzyści wynikające z posiadania systemu zarządzania środowiskiem ......45 8.2.4 Skrócony przegląd elementów systemu zarządzania środowiskowego wg PN-EN ISO 14001:1996 ...............................................................................................................................46 8.2.5 Nowelizacja ISO 14001:1996 i ISO 14004:1996............................................................47 8.3 System ekozarządzania i audytu........................................................................................50 8.3.1 Wstęp..............................................................................................................................50 8.3.2 Cele..................................................................................................................................50 8.3.3 Strony zaangażowane we wdrażanie EMAS i ich rola....................................................51 8.3.4 Zalety wdrożenia systemu EMAS...................................................................................56 8.4 Program promocji systemów zarządzania środowiskiem w Polsce....................................57 9. Oznakowanie ekologiczne....................................................................................................66 9.1 Wstęp..................................................................................................................................66 9.2 Certyfikacja ekologiczna....................................................................................................67 9.2.1. Certyfikacja ekologiczna- zagadnienia podstawowe .....................................................68 9.2.2 Cechy dobrego systemu certyfikacji ekologicznej .........................................................69 9.3 Najpopularniejsze oznaczenia ekologiczne.......................................................................70 9.3.1 ECOLABEL - Europejska Stokrotka..............................................................................70 9.3.2 Nordycki Łabędź............................................................................................................75 9.3.3 Niemiecki "błękitny anioł"..........................................................................................76 9.3.4 Inne oznaczenia ekologiczne.......................................................................................76 9.4. Polskie oznaczenie ekologiczne.......................................................................................77 9.5 Koszty uzyskania oznaczenia ekologicznego....................................................................78 3 9.6 " ZIELONY PUNKT " - oznaczenie opakowań produktów..............................................79 9.6.1 Możliwość uczestnictwa polskich firm w zbiorowych systemach zbierania i przetwarzania opakowań..............................................................................................81 10. Ochrona produktów lokalnych i regionalnych w Unii Europejskiej jako element promowania zasady zrównoważonego rozwoju.......................................................................82 11. Ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej podmiotów prowadzących działalność zagrażającą środowisku............................................................................................................86 11.1 Istota ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej..........................................................86 11.2. Ubezpieczenia obowiązkowe.......................................................................................87 11.3. Ubezpieczenia dobrowolne..........................................................................................89 11.4 Przykłady programów ochronnych ..................................................................................90 12. Słowniczek..........................................................................................................................91 13.Bibliografia..........................................................................................................................96 4 1. WSTĘP W ciągu ostatnich 30 lat polityka ochrony środowiska stała się jednym z najszybciej rozwijających się obszarów współpracy krajów należących do Unii Europejskiej i jednym z fundamentalnych aspektów funkcjonowania Unii Europejskiej. Zajmuje się obecnie szerokim spektrum zagadnień dotyczących ochrony środowiska jak również tematami pokrewnymi, takimi jak choćby zmiany klimatyczne. Promowanie zasady zrównoważonego rozwoju oraz wysokiego poziomu ochrony środowiska zostało zapisane w Traktacie o Unii Europejskiej jako jeden z najważniejszych celów integracji. Polityka ochrony środowiska Unii Europejskiej opiera się na przekonaniu, że wysokie standardy ekologiczne stymulują innowację i przynoszą określone korzyści ekonomiczne. Obecnie w UE przykłada się dużą wagę do polityki UE, w Polsce zrównoważony rozwój jest obowiązkiem konstytucyjnym Kompetencje UE są ograniczone i ustalone w Traktatach (traktaty to źródło prawa pierwotnego). Ochrona środowiska należy do kompetencji dzielonych (mieszanych ) Unii Europejskiej. Kompetencje mieszane (dzielone z państwami członkowskimi) oznaczają, że jeżeli wydany jest akt prawny UE, to jest wiążący (obowiązujący) i nadrzędny w stosunku do istniejących i przyszłych rozwiązań legislacyjnych w państwach członkowskich. Jeśli zaś pewne obszary nie są objęte aktami prawnymi UE to państwa zachowują swobodę (jeśli Wspólnota nie wydała aktów, państwo ma swobodę we wprowadzeniu regulacji krajowych) np. dyrektywa dotycząca ścieków przemysłowych dotyczy tylko substancji niebezpiecznych zawartych w tych ściekach, reszta zrzutu ścieków leży w regulacji państwowej Prawodawstwo unijne może oddziaływać na wewnętrzny porządek prawny państwa poprzez: • rozporządzenia- najbardziej drastyczna formuła, stosowana stosunkowo rzadkobezpośrednie zastąpienie regulacji krajowych przepisami Unii, ma moc wiążącą we wszystkich państwach członkowskich, • dyrektywy- oddziaływanie posrednie na ustawodawstwo krajowe, muszą być wprowadzone w życie w państwach członkowskich w ustawach lub innych aktach normatywnych w określonym terminie - zwykle 2 lata. Praw i obowiąki dla obywatela państwa członkowskiego wynikają z aktó wydanych na jej podstawie prze organy danego państwa • decyzje - wiążą podmioty do których są skierowane tj państwa członkowskie a także osoby fizyczne i prawne np. przedsiębiorstwo, zalecenia i uchwały - nie mają mocy wiążącej są wytycznymi postępowania. 5 2. EWOLUCJA POLITYKI EKOLOGICZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ Traktat Rzymski (1957), tworzący EWG i Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euroatom) nie przewidywał miejsca na zagadnienia ekologiczne. Nie były one priorytetem ani dla opinii publicznej ani decydentów gospodarczych. W późnych latach sześćdziesiątych żadne z państw europejskich nie miało jasno zdefiniowanej polityki ochrony środowiska. Aż do roku 1987 środowisko nie leżało w kompetencjach prawnych wspólnoty. Unia Europejska została powołana w celach gospodarczych. Jednakże prawo dotyczące ochrony środowiska uznano za istotny czynnik znoszący bariery na wolnym rynku, dlatego ustanowiono je dla wybranych zagadnień (takich jak promieniowanie, emisja spalin, pakowanie chemikaliów oraz znakowanie) oraz by umożliwić “kreatywną” interpretację artykułów Traktatu dotyczących Jednolitego Rynku. W latach 70tych zainteresowanie opinii publicznej ochroną środowiska wzrosło, dlatego postępowanie wspólnoty w tej materii musiało ulec zmianie. Działania Unii Europejskiej tyczące ochrony środowiska rozpoczęły się w roku 1972. Można to wiązać z pierwszym rozszerzeniem Wspólnot o 3 państwa : Wielką Brytanię, Irlandię i Danię (Norwegia w referendum odrzuciła integrację) W czerwcu 1972 roku odbył się Paryski Szczyt Szefów Państw i Rządów a Komisja rozpoczęła pracę nad zagadnieniami ochrony środowiska zatwierdzając jednocześnie Pierwszy Program Działań na Rzecz Środowiska (EAP) obejmujący lata od 1973 do 1976. Podstawą polityki ekologicznej Unii była szczególna dbałość o środowisko w kontekście ekspansji ekonomicznej oraz poprawiania jakości życia. W roku 1973 powołano Komitet Ochrony Środowiska i Konsumenta (DG III) i Komisję Ochrony Środowiska Parlamentu Europejskiego. Po Pierwszym Programie Działań nastąpił Drugi (1977) oraz Trzeci (1983). W tym okresie zaszły poważne zmiany w ustawodawstwie, ściśle związane z ograniczaniem zanieczyszczenia poprzez wprowadzenie standardów minimalnych. Doprowadziło to do zatwierdzenia szeregu dyrektyw dotyczących zarządzania odpadami, obniżeniem hałasu, ochroną zasobów naturalnych (powietrza i wody) oraz konserwacji przyrody. Jednakże znaczna część ustawodawstwa adaptowana była chaotycznie i często bez właściwej podstawy prawnej. W celu zapobieżenia tego typu zjawiskom w przyszłości Trybunał Sprawiedliwości Decyzją 240/35 uczynił ochronę środowiska jednym z “podstawowych celów” Wspólnoty Europejskiej (stało się to dopiero w roku 1985). Przeprowadzona w 1981 roku ( po przystąpieniu do Wspólnot Grecji) reorganizacja Komisji Europejskiej przeniosła kompetencje w dziedzinie ekologii z III Dyrekcji Generalnej (Polityka Przemysłowa) do XI Dyrekcji Generalnej ( Środowisko, Bezpieczeństwo Nuklearne i Ochrona Konsumentów). Ochrona Środowiska pojawiła się jako osobny rozdział (Artykuły 130r – 130t) dopiero w Jednolitym Akcie Europejskim z 1987 roku (nastąpiło wtedy kolejne rozszerzenie Wspólnot Europejskich o Hiszpanię i Portugalię) 6 W tych przełomowych zapisach Wspólnota uzyskała podstawę prawną dla swoich działań w dziedzinie ekologii, zdefiniowano także cele oraz podstawowe wytyczne w tej materii. Traktat ten promował również nową ideę, która głosiła, iż: “Wymagania dotyczące ochrony środowiska powinny być komponentem wszystkich innych polityk wspólnotowych”. Jednolity Akt Europejski uczynił zagadnienia ekologiczne przedmiotem głosowania większościowego. Jeszcze w tym samym roku wprowadzono w życie Czwarty Program Działań Na rzecz Środowiska (1987-92), a rok 1987 ogłoszono Europejskim Rokiem Ochrony Środowiska. W roku 1988 uruchomiono szereg Wspólnotowych Funduszy Ekologicznych. Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht z 1992 roku (ratyfikowany w 1993r) to kolejny krok w kierunku uregulowania kwestii ekologicznych. Wprowadził on do pryncypiów Wspólnoty koncepcję “zrównoważonego i nieinflacyjnego rozwoju respektującego środowisko” oraz przyjął zasadę zapobiegania szkodom jako element polityk wspólnotowych (Artykuł 174 Traktatu z Maastricht). Środowisko legło tym samym u podstaw polityki Unii Europejskiej. W roku 1993 wszedł w życie V Program Działań Na Rzecz Środowiska. Podobnie jak kolejny, koncentrował się on na koncepcji zrównoważonego rozwoju. V Program Działań, zatytułowany “Towards Sustainability”(W stronę zrównoważonego rozwoju), ustanowił wytyczne europejskiej strategii dobrowolnych działań na okres 1992-2000 oraz dał początek “horyzontalnemu” podejściu Wspólnoty, który brałby pod uwagę wszystkie źródła zanieczyszczeń (przemysł, energetykę, turystykę, transport, rolnictwo i tym podobne). Wejście w życie Traktatu Amsterdamskiego w roku 1997 ustanowiło zasadę zrównoważonego rozwoju oraz wysokich standardów ekologicznych jednymi z głównych celów Wspólnoty Europejskiej (Artykuł 2). Podkreśliło także potrzebę ujęcia wymagań ochrony środowiska w definicji oraz realizacji innych polityk. To podejście zostało już zaprezentowane przez Komisję w Komunikacie z 1998 roku na temat potrzeby uwzględnienia ochrony środowiska w innych politykach, jak również przez Radę Europejską obradującą w Wiedniu od 11 do 12 grudnia 1998 roku. Od tego czasu wytyczna ta została uwzględniona w wielu aktach wspólnotowych, zwłaszcza w dziedzinach zatrudnienia, energetyki, rolnictwa, współpracy na rzecz rozwoju, wspólnego rynku, przemysłu, rybołówstwa, polityki ekonomicznej i transportu. Traktat Amsterdamski uzupełnił również Traktat Założycielski Unii Europejskiej o nowy artykuł dotyczący zrównoważonego rozwoju. VI Program Działań (2001-10) nadaje nowy kierunek polityce ekologicznej Wspólnoty. Ustanawia klarowne priorytety w tej dziedzinie aż do roku 2010 oraz określa działania, które muszą zostać podjęte w ciągu 5-10 lat aby priorytety te zostały zrealizowane. Szczególny nacisk położony jest na cztery obszary: zmiany klimatyczne, przyrodę i bioróżnorodność, środowisko a zdrowie oraz na gospodarkę zasobami naturalnymi i odpadami. Rozwój polityki Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska Rok 1957 Rodzaj działań / Definicja celów Brak kompetencji w dziedzinie ochrony środowiska; dyrektywy regulujące oddziaływanie na środowisko dyktowane potrzebami rynku wewnętrznego 7 Podstawa prawna Artykuły 2, 100 i 235 Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej 1972 1973 1976 1981 1982 1985 1986 1992 1992 1994 1997 2001 Szczyt Wspólnoty Europejskiej stwierdza potrzebę podjęcia szerokiej i skoordynowanej akcji na rzecz ochrony środowiska Przyjęcie I Programu Działań, który promuje indywidualne akcje; brak konsekwentnej koncepcji polityki ekologicznej II Program Działań Reorganizacja Komisji, przeniesienie kompetencji w dziedzinie ochrony środowiska z III Dyrekcji Generalnej (Polityka Przemysłowa) do XI Dyrekcji Generalnej (Środowisko, Bezpieczeństwo Nuklearne i Ochrona Konsumentów) III Program Działań po raz pierwszy uznaje prewencję za warunek konieczny przy podejmowaniu ekologicznych środków zaradczych Decyzja Trybunału Sprawiedliwości podnosi ochronę środowiska do rangi “podstawowego celu” Unii Europejskiej Jednolity Akt Europejski (JAE) wprowadza nowy rozdział “Środowisko” (VII) do traktatu nadając tym samym Wspólnocie prawne kompetencje w kwestiach ekologicznych; polityka ekologiczna jako integralny składnik innych polityk Traktat z Maastricht formułuje zasadę zrównoważonego rozwoju jako cel fundamentalny V Program Działań definiuje wspólnotową koncepcję zrównoważonego rozwoju i zaczyna odchodzić od środków czysto regulujących do tych fiskalnych związanych z rynkiem Założenie Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska (EEA) z siedzibą w Kopenhadze; informacja i wyszukiwanie danych; brak komórki kreującej politykę ekologiczną Traktat Amsterdamski potwierdza zasadę zrównoważonego rozwoju; poprawienie procedury podejmowania decyzji Nowy Rozdział (=Art.130r-t Traktatu) VII Artykuły 2 i 3; Rozdział XVI (=Art. 130r-t) Art.2 Traktatu o Unii Europejskiej: Art. 2, 3 i 6 ECT; Rozdział XIX (=Art. 174-176) VI Program Działań zatytułowany “2010- Nasza Przyszłość, Nasz Wybór” Tabela 1: Zmiany w polityce ekologicznej Unii Europejskiej od roku 1957 (Zródło: Jörg Waldmann, Ochrona Środowiska w Unii Europejskiej, zmodyfikowany). 8 3. PROGRAMY UNII EUROPEJSKIEJ DOTYCZĄCE OCHRONY ŚRODOWISKA Programy Działań na Rzecz Ochrony Środowiska zawierają kierunki priorytety i zakres polityki ekologicznej Unii Europejskiej 3.1 I, II, III i IV Program Działań I Program Działań został zatwierdzony w listopadzie 1973 roku na lata 1973-1977, jako następstwo Konferencji Sztokholmskiej z 1972 roku. Jej główne założenia zostały włączone w roku 1987 do poprawek do Traktatu Rzymskiego z 1957 roku. I Program Działań został zaktualizowany i poszerzony w latach 1977, 1983 i 1987. Dwa pierwsze zatwierdzone programy trwały każdy po 4 lata i obejmowały odpowiednio lata 1973-1977 oraz 1977-1981. Podstawowym celem do zrealizowania na tym etapie była determinacja w przeciwdziałaniu i wykrywaniu źródeł zanieczyszczenia. Zatwierdzona została zasada zapobiegania oraz zasada “zanieczyszczający płaci”, zgodnie z którą koszty prewencji i eliminowania szkód ekologicznych ponosi osoba za nie odpowiedzialna. Wspólnota zainteresowana była na tamtym etapie uprawomocnieniem interwencji w sektorze ekologicznym w wymiarze międzynarodowym. W tym okresie Wspólnota przyłączyła się do międzynarodowych organów, takich jak UNEP, OCSE, FAO i tym podobnych oraz podpisała kilka ważnych międzynarodowych konwencji. III Program Działań (1982-1986) promował zasadę przeciwdziałania szkodom w celu wsparcia kontroli i redukcji zanieczyszczenia. Aby zrealizować wyznaczone cele zatwierdzono jedną z fundamentalnych dyrektyw wspólnotowych (Dyrektywa 85/337/EC). Na podstawie tej dyrektywy działania mogące spowodować zmiany w środowisku, muszą zostać zaplanowane tak, by uwzględnić przypuszczalne szkody ekologiczne. Zobowiązania tyczące ochrony środowiska dają parlamentowi możliwość takiego podziału środków budżetowych by był on korzystny dla środowiska. IV Program Działań obejmował okres 1987-1992. Komisja, działając na mocy nowego uprawnienia nadanego jej w Jednolitym Akcie Europejskim, określiła bardziej precyzyjnie podstawowe sektory interwencji w dziedzinie ochrony środowiska. Są nimi: Zapobieganie zanieczyszczeniom Poprawa zarządzania zasobami naturalnymi Stosunki międzynarodowe Rozwój badań Ustalenie instrumentów ekonomicznych stosowanych w ochronie środowiska Program ten charakteryzował się przykładaniem dużej wagi do integrowania polityki ekologicznej z innymi politykami, takimi jak: rolnictwo, konkurencja i rozwój. V Program Działań 1993-2000 Celem programu jest przekształcenie ścieżek rozwoju we Wspólnocie tak, aby promować ideę zrównoważonego rozwoju. Koncepcja ta nawiązuje do innej, szerszej idei 9 współodpowiedzialności za środowisko. Program próbuje rozwiązywać takie problemy ekologiczne jak: zmiany klimatyczne, zanieczyszczenie wód i gospodarkę odpadami, ale także zmierza do ustalenia nowych relacji pomiędzy aktorami sektora ekologicznego. Program podzielony jest na pięć sektorów celowych- przemysł, energetykę, transport, rolnictwo i turystykę oraz na siedem tematów- zmiany klimatyczne, zakwaszenie/ jakość powietrza, środowisko urbanistyczne, strefy przybrzeżne, gospodarka odpadami, zasoby wodne i bioróżnorodność. Program wyznacza cele dla każdego z powyższych zagadnień, rozumianych na poziomie zarówno wspólnotowym jak i globalnym, oraz opisuje działania jakie należy podjąć aby te cele zrealizować. V Program Działań wyznacza nowe podejście do wspólnotowej polityki ekologicznej, bazujące na następujących założeniach: Włączenie wymogów ochrony środowiska do wszystkich polityk wspólnotowych Poszerzenie zakresu dostępnych instrumentów (edukacja i informacja; rozwój technologiczny; uwzględnienie kosztów środowiskowych w wysokości cen; mechanizmy wsparcia finansowego, etc.) Dzielenie odpowiedzialności pomiędzy wszystkich zainteresowanych: administrację, firmy, obywateli i konsumentów. Poza typowymi środkami regulującymi stosowanymi w ochronie środowiska program zapewnia szeroką gamę instrumentów: regulujących: ustalenie nowych, minimalnych poziomów protekcji, implementowanie porozumień międzynarodowych i ustanowienie zasad i standardów z uwzględnieniem rynku wewnętrznego; finansowych: zachęta dla producentów i konsumentów by chronić środowisko oraz wykorzystywać zasoby naturalne w odpowiedzialny sposób (środki ekonomiczne, fiskalne oraz odpowiedzialności cywilnej); “korekty cenowe” służące zapewnieniu konkurencyjności produktom respektującym środowisko naturalne; środki horyzontalne: poprawa informacji i statystyk dotyczących środowiska (potrzeba porównywalnego nazewnictwa, standardów, kryteriów oceny i metodologii), promowanie badań naukowych i rozwoju technologicznego, usprawnienie sektorowego i przestrzennego planowania, informowanie opinii publicznej (rozwój baz danych) oraz organizowanie szkoleń mechanizmy wsparcia finansowego: program LIFE, Fundusze Strukturalne, Fundusz Spójności, pożyczki EIB http://europa.eu.int/scaldplus/leg/en/lvb/128062.htm VI Program Działań (2001-2010) "Środowisko 2010: Nasza przyszłość, nasz wybór" VI Program Działań na rzecz środowiska “Nasza Przyszłość, Nasz Wybór”, który jest obecnie realizowany, wyznacza priorytety w tej dziedzinie aż do roku 2010. Program promuje rozwój ochrony środowiska przy użyciu wszelkich dostępnych instrumentów: prawodawstwa, grzywien, grantów na rozwój i innowacje, badań i baz danych. Proponuje on pięć strategicznych dróg postępowania: 10 Poprawę implementowania prawodawstwa już istniejącego Zintegrowanie zagadnień ochrony środowiska z innymi politykami Bliższą współpracę z rynkiem Wspieranie obywateli w zmianie podejścia do ochrony środowiska Uwzględnienie ochrony środowiska w użytkowaniu gruntów i decyzjach menedżerskich Proponuje się konkretne działania w każdym z powyższych obszarów. Program wyróżnia cztery zagadnienia: 1. Zmiany klimatyczne: celem przyjętym w tym obszarze jest zredukowanie gazów powodujących efekt cieplarniany do poziomu, który nie powodowałby nienaturalnych zmian w klimacie Ziemi. Na mocy Protokołu z Kyoto, Unia Europejska zgodziła się zredukować emisję tych gazów o 8 % do roku 2012 w porównaniu z poziomami z roku 1990. Aby osiągnąć ten cel, Unia Europejska musi dokonać poważnych zmian strukturalnych, szczególnie w sektorach transportowym i energetycznym, zmierzających do większej efektywności i oszczędności w zużyciu energii. Mocno akcentowane jest wprowadzenie na rynek zbywalnej licencji, przeprowadzanie badań technologicznych oraz podnoszenie świadomości społecznej. 2. Przyroda i bioróżnorodność: celem w tym obszarze jest ochrona i odbudowa struktury i funkcjonowania systemów przyrodniczych oraz powstrzymanie zanikania bioróżnorodności zarówno w wymiarze wspólnotowym jak i globalnym. Podejmuje się wiele nowych inicjatyw, szczególnie w celu ochrony gleby, zabezpieczenia środowiska morskiego czy też przeciwdziałania katastrofom przemysłowym i mineralnym. 3. Środowisko a zdrowie: celem w tym obszarze jest osiągnięcie takiej jakości środowiska, która nie powodowałaby zagrożenia dla życia i zdrowia ludzkiego. Mimo wzrostu świadomości obywateli o związku pomiędzy ludzkim zdrowiem a problemami ekologicznymi, potrzebna jest szeroko zakrojona akcja walki z zagrożeniami, szczególnie w odniesieniu do grup najbardziej wrażliwych czyli ludzi starszych i dzieci. W tym celu należy zwrócić szczególną uwagę na wprowadzenie w życie dyrektyw dotyczących wody i hałasu oraz na poprawienie wspólnotowego zarządzania chemikaliami. Nowa unijna strategia chemiczna wprowadza bardziej restrykcyjne zasady produkowania i obchodzenia się z chemikaliami. 4. Zarządzanie zasobami naturalnymi i odpadami: celem w tym obszarze jest zadbanie o to, by konsumpcja zasobów odnawialnych i nieodnawialnych nie przekroczyła możliwości środowiska. Program Działań podkreśla, że musi zostać zlikwidowany związek pomiędzy rozwojem gospodarczym a produkcją odpadów. Należy dołożyć wszelkich starań, aby zwiększyć recycling i zredukować produkcję odpadów. Celem nadrzędnym jest zredukowanie ilości odpadów o 20% do roku 2010 oraz o 50% do roku 2050. http:// www. europa.eu.int/comm/environment/newprg/index.htm http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb.128027.htm 11 I Program Działań 1973 – 1976 Europejska reakcja na zauważalnie wzrastające szkody ekologiczne; szkody te muszą zostać ujawnione i opisane/wyjaśnione naukowo. Po wtóre, postęp technologiczny musi być kształtowany zgodnie z wymogami ekologicznymi; zastosowanie zasady urzędowej i standardów jakości w środkach ochrony środowiska. II Program Działań 1977 – 1981 Kontynuacja pierwszego programu: dyrektywy i rozporządzenia dla różnych składników środowiska (powietrza, wody i gleby); wczesne środki ochrony związane ze wspólnotową harmonizacją zagadnień proceduralnych III Program Działań 1982 – 1986 Wprowadzenie zasady prewencji i zastosowania wytycznych ekologicznych w innych ważnych sektorach takich jak: ochrona Morza Śródziemnego, redukcja hałasu; regulacja emisji transgranicznych, substancje niebezpieczne oraz ich transport. Przejście do zasady emisji przemysłowej- redukcja emisji u jej źródła, obligatoryjne użycie najlepszej dostępnej technologii (BAT) IV Program Działań 1987 – 1992 Zastosowanie wymogów ekologicznych w innych politykach wspólnotowych, szczególnie w rolnictwie, przemyśle, transporcie i energetyce poprzez wspomaganie bodźców ekonomicznych dla zachowań przyjaznych środowisku oraz wprowadzenie instrumentu standardowego planowania- Szacowania Oddziaływania na Środowisko V Program Działań 1993 – 2000 Żądanie wprowadzenia zasady zrównoważonego rozwoju w celu połączenia celów ekonomicznych i ekologicznych; decentralizacja i współuczestnictwo: przeniesienie kompetencji do rządów narodowych i władz lokalnych (zasada pomocniczości), zintegrowanie różnych aktorów sektora ekologicznego o różnych interesach w struktury dialogu instytucjonalnego (dzielenie odpowiedzialności); przejście od standardów emisji do standardów jakości środowiskowej. VI Program Działań 2001 - 2010 Wejście w życie zasady zrównoważonego rozwoju; program zatytułowany “Środowisko 2010: Nasza Przyszłość, Nasz Wybór” proponuje pięć strategicznych dróg postępowania: “poprawę implementowania prawodawstwa już istniejącego, zintegrowanie zagadnień ochrony środowiska z innymi politykami, bliższą współpracę z rynkiem, wspieranie obywateli w zmianie podejścia do ochrony środowiska, uwzględnienie ochrony środowiska w użytkowaniu gruntów i decyzjach menedżerskich.” Tabela 2: Programy Działań (Zródło: Jörg Waldmann, Ochrona Srodowiska w Unii Europejskiej). 12 4. ZASADY TWORZENIA PRAWODAWSTWA POLITYKI EKOLOGICZNEJ UNII EUROPEJSKIEJ W ZAKRESIE Prawo Unii Europejskiej liczy aktualnie ok. 300 aktów prawnych obejmujących dyrektywy, rozporządzenia, decyzje, zalecenia oraz informacje i dokumenty o charakterze programowym. Prawo wspólnotowe w dziedzinie ochrony środowiska można podzielić na kilka grup. Są to generalnie przepisy dotyczące: • produktów - określające poziom hałasu emitowanego przez urządzenia, zawartość substancji chemicznych w niektórych produktach, regulujące obrót substancjami i preparatami chemicznymi, warunki importu i eksportu oraz przemieszczania się odpadów, przyznawanie oznakowań ekologicznych • działalności lub procesów produkcyjnych - mogących wywołać wpływ na środowisko lub zdrowie - składowanie odpadów, emisja zanieczyszczeń z zakładów przemysłowych do powietrza i wód, zarządzanie ekologiczne i audyty ekologiczne • jakości środowiska - ochrona przyrody i różnorodności biologicznej , ograniczenie ilości substancji zanieczyszczających w wodzie, powietrzu, glebie • procedur - oceny oddziaływania na środowisko, dostęp do informacji o środowisku, konsultacje społeczne w przypadku decyzji o inwestycjach mogących wpływać na środowisko Wszystkie przepisy ustalane przez organy Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska muszą respektować i wyrażać pewne zasady, które są elementem polityki ekologicznej Unii. 4.1 Zasada subsydiarności Prawodawstwo unijne respektuje zasadę subsydiarności, czyli przekonanie, że tam, gdzie to tylko możliwe, działania powinny być podejmowane na szczeblu możliwie najniższym i najbliższym ludziom, których dotyczą (problemy należy rozwiązywać na możliwie najniższym szczeblu) Jednakże działając w pojedynkę poszczególne kraje nie zawsze mogą właściwie chronić środowisko. Przykładem są tutaj zanieczyszczenia powietrza, globalne oddziaływanie zmian klimatycznych czy promieniowanie z elektrowni atomowych, którego skutki mogą oddziaływać na znaczne obszary. Te działania w zakresie ochrony środowiska muszą być koordynowane na wysokim szczeblu. Rola Unii polega na wspieraniu i koordynowaniu wysiłków Państw Członkowskich oraz na sprawdzaniu czy rządy państw stosują się do zobowiązań jakie podjęły. 4.2 Zasada prewencji - zapobieganie zanieczyszczeniom i likwidacja ich u źródeł Pojawiła się w polityce ekologicznej wspólnoty w późnych latach 70tych i znalazła odzwierciedlenie w wielu dokumentach. Jest również, zgodnie z Traktatem z Maastricht (1992), podstawą europejskiego prawa ekologicznego i odgrywa coraz większą rolę w kreowaniu właściwej strategii ochrony środowiska. 13 Wiele ze środków wprowadzonych przez Unię Europejską, jak choćby tych dotyczących ochrony warstwy ozonowej czy zmian klimatycznych, inspirowanych było zasadą prewencji. Zasada ta została zapisana w wielu porozumieniach międzynarodowych, w szczególności w Umowie Sanitarnej i Fitosanitarnej (SPS) zawartej w kompetencjach Światowej Organizacji Handlu (WTO). Komunikat Komisji z 2 lutego 2000 roku zawierał wytyczne stosowania zasady prewencji w politykach Unii Europejskiej. Jej celem jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony środowiska oraz zdrowia ludzi, zwierząt i roślin tam, gdzie dostępne metody naukowe nie pozwalają na całkowite oszacowanie ryzyka. Zasada prewencji oparta jest na dwóch różnych aspektach: politycznej decyzji o tym, czy dane działanie podejmować czy też nie na ustaleniu sposobu działania. Odpowiedź jest wypadkową poziomu ryzyka uważanego za akceptowalne przez społeczeństwo, które je ponosi. Decyzja podejmowana na podstawie zasady prewencji powinna opierać się na możliwie wnikliwej ocenie naukowej i być poprzedzona oceną ryzyka potencjalnych konsekwencji zaniechania. Po przeprowadzeniu takich badań wszystkie zainteresowane strony muszą zostać o nich poinformowane z zapewnieniem maksymalnej jawności. http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/132042.htm 4.3 Zasada “zanieczyszczający płaci” i “naprawiania szkód u ich źródła” Ktokolwiek powoduje szkody i zagrożenia dla środowiska naturalnego odpowiedzialny jest za ich unikanie, ograniczanie i zwalczanie - koszt likwidacji szkód ekologicznych powinni ponosić ich sprawcy. W ten sposób Wspólnota próbuje zmusić odpowiedzialnych za szkody ekologiczne do płacenia kosztów przywrócenia środowiska do jego poprzedniego stanu. Znacznie efektywniejsze okazało się być rozwijanie środków służących przeciwdziałaniu źródłom zanieczyszczenia, niż stosowanie polityki "końca rury" 4.4 Zasada “zrównoważonego rozwoju” Zainteresowanie Unii Europejskiej zrównoważonym rozwojem rosło wraz z inicjatywą podjętą w tej samej materii przez Organizację Narodów Zjednoczonych, której kulminacją była Światowa Konferencja w Rio (1992) na temat Ochrony Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju. Zasada uwzględniania ochrony środowiska w innych politykach wspólnotowych została potwierdzona przez Traktat o Unii Europejskiej, który postulował, iż “wymogi ochrony środowiska muszą zostać uwzględnione w definicji i implementacji innych polityk wspólnotowych”. Traktat Amsterdamski (1997) należycie wyjaśnił prawny status zasady zrównoważonego rozwoju. Obecnie zasada ta jest jedną z fundamentalnych we Wspólnocie. W czerwcu 2001 roku, przywódcy unijni przyjęli dokument na temat Europejskiej Strategii Zrównoważonego Rozwoju. Dzięki temu zapoczątkowano długofalową strategię łączenia polityk na rzecz ekonomicznie, społecznie i ekologicznie zrównoważonego rozwoju. Jeśli kreatorzy polityk stworzą właściwe warunki i zachęcą obywateli i firmy do uwzględnienia kwestii ekologicznych i społecznych w swoich działaniach, wówczas strategia zrównoważonego rozwoju przyniesie wymierne korzyści ekonomiczne, ekologiczne oraz na 14 rynku pracy. Wspólnota zwiększyła nacisk na sektory szczególnie obciążające środowisko aby stosowały w swojej działalności zasadę zrównoważonego rozwoju. Istnieją cztery podstawowe wymiary zrównoważonego rozwoju. Można je pogrupować w następujący sposób: Równowaga Ekologiczna, rozumiana jako zdolność do zachowania jakości zasobów naturalnych; utrzymanie spójności ekosystemu w celu uniknięcia sytuacji, w której podstawa przetrwania gatunków ulegnie wyczerpaniu; zachowanie różnorodności biologicznej. Równowaga Ekonomiczna, jako zdolność do generowania przychodu i pracy dla utrzymania populacji; eko-efektywność ekonomii, a szczególnie racjonalne i efektywne wykorzystywanie zasobów naturalnych oraz zaprzestanie wykorzystywania zasobów nieodnawialnych Równowaga Społeczna, jako zdolność do zagwarantowania ludziom dobrobytu oraz równych szans (bezpieczeństwo, zdrowie, edukacja, itp.), sprawiedliwy podział, szczególnie pomiędzy współczesnymi a przyszłymi pokoleniami; Równowaga Instytucjonalna, jako zdolność do zapewnienia warunków stabilności, demokracji, uczestnictwa, informacji, rozwoju i sprawiedliwości. 4.5 Odpowiedzialność za degradację środowiska Wiele spośród państw Unii Europejskiej zatwierdziło ostatnio lub rozważa zatwierdzenie ustaw o Odpowiedzialności Za Degradację Środowiska (EIL). Ustawy te mają wiele cech wspólnych. W taki czy inny sposób respektują zasadę “zanieczyszczający płaci” i wszystkie z nich wprowadzają restrykcyjną odpowiedzialność za szkody ekologiczne. Już spowodowanie szkody powoduje karę, a nie jak dotąd dopiero zaniechanie naprawienia szkód i stwierdzona wina. Istnieje jedynie kilka statutowych sposobów uniknięcia odpowiedzialności. Zanieczyszczający muszą płacić za wyrządzoną szkodę. Zasada ta działa jako środek odstraszający przed naruszeniem standardów ekologicznych. Biała Księga Odpowiedzialności za Degradację Środowiska została opublikowana i zatwierdzona przez Komisje Europejską 9 lutego 2000 roku. 23 stycznia 2002 roku przyjęto propozycję dyrektywy Parlamentu Europejskiego oraz Rady Unii Europejskiej na temat odpowiedzialności za degradację środowiska i zapobieganie i znoszenie skutków szkód ekologicznych. Propozycja Komisji stanowi ramę Dyrektywy, która nałoży ścisłą odpowiedzialność zarówno za tradycyjne jak i ekologiczne szkody spowodowane przez określone niebezpieczne substancje i działania. Aby zasada odpowiedzialności mogła być skuteczna spełnione muszą być następujące warunki: Należy zidentyfikować zanieczyszczających, Szkoda musi być określona ilościowo, Musi istnieć związek pomiędzy zanieczyszczającym a szkodą. W przypadku stwierdzenia szkody, kompetentne organy wyznaczone przez każde z Państw Członkowskich mają prawo działać na różne sposoby: Jeśli istnieje ryzyko wystąpienia szkody, władze mają prawo zażądać od potencjalnego zanieczyszczającego aby podjął odpowiednie środki zaradcze, lub zastosować takie środki samemu a zwrot związanych z tym kosztów otrzymać później. 15 Jeśli szkoda już zaistniała, władze mają prawo żądać od podmiotu za nią odpowiedzialnego aby podjął środki naprawcze, lub podjąć takowe na własną rękę a zwrot związanych z tym kosztów otrzymać później. Jeśli osoba prowadząca działalność nie posiada wystarczających środków finansowych lub zidentyfikowanie odpowiedzialnego za szkodę nie jest możliwe, Państwa Członkowskie muszą zadbać by środki zapobiegawcze i tak zostały podjęte. http://www.europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb.128120.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/128107.htm 4.6 Zintegrowana polityka produktu (IPP) Zintegrowana polityka produktu, lub w skrócie IPP, jest nową dziedziną wspólnotowej polityki ekologicznej. Koncepcja, na której opiera się polityka produktu została sformułowana po raz pierwszy w roku 1998 w ramach badań zamówionych przez Komisję Europejską. Celem europejskich działań w tym sektorze jest umocnienie oraz przeorientowanie polityk związanych z produktem w perspektywie promowania rozwoju rynku produktów ekologicznych. Komisja przygotowała w roku 2001 Zieloną Księgę na ten temat. Zgodnie z dokumentem Komisji będącym przedmiotem konsultacji, podstawowym zagadnieniem jest to “jak rozwój rynku produktów ekologicznych oraz popyt na nie wśród konsumentów może zostać osiągnięty najefektywniej”. Zaproponowana strategia wymaga zaangażowania wszystkich zainteresowanych stron na wszystkich poziomach działania i cyklu produkcyjnego. Zintegrowana polityka produktu (IPP) koncentruje się na trzech stadiach procesu decyzyjnego, który ma ogromny wpływ na cykl życia produktu: Wpływanie na ceny – poprzez zastosowanie takich środków jak obniżenie stawek podatkowych na produkty ekologiczne lub subsydia państwowe lub wdrożenie zasady “odpowiedzialność po stronie producenta” Stymulowanie popytu- poprzez skuteczniejsze informowanie klientów o produktach jakie nabywają, w tym o ekoznakowaniu, oraz zachęcanie dużych organizacji sektora publicznego do stosowania strategii ekologicznych; Promowanie bioprodukcji- poprzez promowanie ekoprojektowania, zdobywania wiedzy na temat cyklu życia produktów oraz uwzględnienie wymogów ochrony środowiska w europejskich standardach produkcji. Zielona Księga postuluje rozwiązania dla wszystkich powyższych kwestii oraz stawia ponad 30 pytań dotyczących poszczególnych aspektów. 4.7 Zasada partnerstwa Oznacza konieczność podejmowania , przez wszystkie podmioty, wspólnych działań na rzecz ochrony środowiska. 4.8 Zasada przezorności Oznacza zaniechanie działań, których skutków ekologicznych nie da się przewidzieć (przewidywanie ewentualnych negatywnych skutków działań) 16 Powyższe zasady są również wdrażane w obowiązującej w Polsce Polityce Ekologicznej Państwa na lata 2003-2007. 5. Instytucje Unii Europejskiej odpowiedzialne za ochronę środowiska 5.1 Dyrekcja Generalna Do Spraw Ochrony Środowiska Dyrekcja Generalna do spraw ochrony środowiska jest jedną z 36 dyrekcji generalnych (DG) i innych wyspecjalizowanych służb, które tworzą Komisję Europejską. Jej główna rola polega na inicjowaniu i tworzeniu nowego prawa ekologicznego oraz monitorowaniu czy nałożone środki naprawcze są stosowane przez Państwa Członkowskie. Dyrekcja ma swoją siedzibę w Brukseli i zatrudnia około 550 urzędników. Statutowym zadaniem Dyrekcji jest: Promowanie idei zrównoważonego rozwoju; poszanowanie prawa następnych pokoleń do życia w zdrowym środowisku Praca na rzecz wysokiego poziomu ochrony zdrowia i środowiska oraz poprawy jakości życia Promowanie wydajności środowiska Zachęcanie do właściwego używania i uczciwego zarządzania zasobami naturalnymi Na czele każdej Dyrekcji Generalnej oraz służb podległych Komisji stoi Dyrektor Generalny, który odpowiada rangą szefowi służby cywilnej ministerstwa. Dyrektorzy generalni składają raporty Komisarzom, którzy z kolei ponoszą polityczną i operacyjną odpowiedzialność za jedną lub więcej Dyrekcji Generalnych. Obecnie stanowisko Komisarza do spraw Ochrony Środowiska piastuje Margot Wallström. Działalność DG Ochrony środowiska wspiera 5 sekcji. http://europa.eu.int/comm/dgs/environment/directory.htm 5.2 Komisja Środowiska, Zdrowia Publicznego i Ochrony Konsumentów Parlament Europejski zdecydował się powołać Komisję Środowiska w roku 1973. Była to pierwsza specjalna komórka zajmująca się prawem ochrony środowiska. W 1987 roku, po podpisaniu Jednolitego Aktu Europejskiego Komisja Ochrony Środowiska wzięła na siebie odpowiedzialność za świadczenie pomocy w sprawach ochrony zdrowia i konsumentów Liczy ona 60 członków wybieranych spośród partii politycznych, obsługiwana jest przez sekretariat złożony z 8 pracowników. Komisja sprawuje nadzór nad działaniami Wspólnoty w zakresie polityki lekowej oraz ponosi polityczną odpowiedzialność za funkcjonowanie Agencji Ochrony Środowiska. Komisja sporządza każdego roku trzy następujące po sobie raporty, w których dokonuje przeglądu ustawodawstwa w dziedzinie ochrony środowiska oraz obszarów pokrewnych, bada stopień wdrażania prawa oraz ocenia czy ustawodawstwo spełnia założone cele. W przeszłości zakres obowiązków Komisji był znacznie szerszy, posiadała ona więcej uprawnień niż obecnie. http://www.europarl.eu.int/committees/envi_home.htm 17 5.3 Europejska Agencja Ochrony Środowiska (EEA) Europejska Agencja Ochrony Środowiska powołana została w Kopenhadze na mocy Rozporządzenia nr 1210/1990, zmodyfikowanego Rozporządzeniem nr 933/1990 w roku 1993. Europejska Agencja Ochrony Środowiska jest obecnie głównym centrum informacji o stanie środowiska i jego zanieczyszczeniu w krajach UE. Celem działania Agencji jest wspieranie idei zrównoważonego rozwoju oraz dostarczanie rzetelnych danych statystycznych oraz szacunkowych dla podmiotów wdrażających i rozwijających europejską politykę ochrony środowiska. Agencja zajmuje się także przetwarzaniem danych pochodzących z Państw Członkowskich na rzecz całej wspólnoty. Współpracuje z Europejską Siecią Informacji i Obserwacji (EIONET) oraz innymi partnerami międzynarodowymi w celu zdobywania, przetwarzania i dystrybucji danych. Agencja nie zajmuje się tworzeniem ani egzekwowaniem prawa ekologicznego. Jej zadaniem jest promowanie zachowań i technologii przyjaznych środowisku i wspieranie Komisji Europejskiej w rozpowszechnianiu informacji na temat rezultatów badań ekologicznych. Do obowiązków agencji należy także: • zapewnienie szerokiego rozpowszechniania wiarygodnych informacji o środowisku sporządzanie co 3 lata raportów o stanie środowiska. • stymulowanie opracowania metod oceny szkód w środowisku i kosztów zapobiegania szkodom • wymiana informacji o najlepszych dostępnych technologiach zapobiegania szkodom w środowisku Zarząd EEA składa się z 1 przedstawiciela każdego z państw członkowskich i 2 przedstawicieli Komisji. Ponadto Parlament Europejski desygnuje na członków Zarządu 2 wybitnych naukowców z dziedziny ochrony środowiska. http://www.eea.eu.int/ 18 6 FUNDUSZE STRUKTURALNE 6.1 Przegląd Celem wielu spośród funduszy strukturalnych Unii Europejskiej jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony środowiska i zrównoważonego rozwoju. Inne wspierają środowisko pośrednio poprzez wspieranie działań na rzecz ekologii, szczególnie w dziedzinie energetyki i zarządzania pomocą dla krajów trzecich. Projekty, aby zakwalifikować się do finansowania, muszą odpowiadać przynajmniej jednemu z celów funduszu, spełniać normy prawa wspólnotowego (dyrektywa, rozporządzenie lub decyzja) i pomagać w osiąganiu zamierzonych w danym obszarze celów. 6.2 LIFE LIFE, czyli Finansowe Narzędzie na rzecz Ochrony Środowiska, został zapoczątkowany w roku 1992 i jest jednym z kamieni milowych polityki ekologicznej Unii Europejskiej. LIFE ma za zadanie poszukiwanie nowych rozwiązań dla problemów ekologicznych, przed którymi staje Wspólnota. LIFE był wdrażany w kilku etapach: na realizację pierwszej fazy (1992-1995) przeznaczono 400 milionów euro, prawie 450 milionów euro na realizację fazy drugiej (19961999), na realizację obecnej fazy “LIFE III” (2000-2004) zaplanowano budżet w wysokości 640 milionów euro. Projekty finansowane z funduszu LIFE, otwarte na “osoby fizyczne i prawne”, muszą spełniać następujące ogólne kryteria: Muszą korespondować z priorytetami ustanowionymi na szczeblu wspólnotowym i przyczyniać się do realizacji przyjętych celów funduszu Muszą zostać dostarczone przez podmioty wiarygodne finansowo i technicznie Muszą być technicznie, czasowo i finansowo wykonalne oraz gwarantować wysoką jakość LIFE jest podzielony na 3 obszary- środowisko, przyrodę, kraje trzecie - z których każdy ma określone osobne cele: LIFE- Przyroda ma na celu zachowanie środowisk naturalnych i dzikiej fauny i flory będących w obszarze zainteresowania Wspólnoty, zgodnie z dyrektywami dotyczącymi ptaków i środowisk naturalnych. Program wspiera wdrażanie polityki konserwacji przyrody oraz europejskiej sieci Natura 2000. LIFE- Środowisko wspiera działania mające na celu wdrażanie polityki ekologicznej do prawodawstwa krajów członkowskich i kandydujących. Takie podejście umożliwia prezentowanie i rozwijanie nowych metod ochrony środowiska. LIFE- Kraje trzecie wspiera działania dotyczące technicznej strony akcji na rzecz zrównoważonego rozwoju w krajach trzecich. Ten komponent programu wspomaga w zarządzaniu środowiskiem zarówno partnerów administracji lokalnej jak i prywatne firmy spoza Unii. http://www.europa.eu.int/comm/environment/life/home.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/128021.htm 19 6.3 Rozwiązania ekologiczne problemów energetycznych Programy stworzone na potrzeby energetyki często koncentrują się wokół problemów ekologicznych. Przykładowo, ALTENER jest programem unijnym skupiającym się jedynie na promowaniu odnawialnych zasobów energetycznych. Jego realizację zakończono po pięciu latach w roku 1997 i zastąpiono programem ALTENER II, który jest kontynuacją działań dotyczących odnawialnych zasobów energetycznych. O skorzystanie z pomocy ubiegać się mogą władze państwowe oraz firmy prywatne i państwowe. W zależności od typu akcji może być ona zrefundowana w 50-100%. Mimo, że technologie związane z energią wietrzną, wodną oraz biomas są ekonomicznie opłacalne i konkurencyjne, koszt początkowy tych inwestycji jest duży a inwestorzy często obawiają się technologii relatywnie mało znanych. W rezultacie rozwój tej gałęzi energetyki jest ograniczony. Sektor ten potrzebuje pomocy, aby móc “wystartować” marketingowo. Program SAVE również ma na celu propagowanie wydajnego korzystania z zasobów energetycznych w przemyśle oraz w gospodarstwach domowych. Stanowi on centrum unijnej akcji na rzecz wydajności energetycznej. Pierwszy program SAVE został zatwierdzony przez Radę w październiku 1991 roku i trwał do roku 1995. SAVE II będący jego kontynuacją zatwierdzony został w grudniu 1996 roku i zakończył się w roku 2002. 9 kwietnia 2002 roku Komisja Europejska zatwierdziła projekt kolejnego programu SAVE (“Rozumna Energia dla Europy”, 2003-2006), który jest obecnie przedmiotem dyskusji w łonie Rady Europejskiej i Parlamentu Europejskiego. http://www.europa.eu.int/comm/energy/en/pfs_altener_en.html http://www.europa.eu.int/comm/energy/en/pfs_save_en.html 6.4 Cele ochrony środowiska a poszerzenie Unii Europejskiej Wszystkie programy przedakcesyjne oferowane państwom ubiegającym się o członkostwo mają wymiar ekologiczny. Na przykład program ISPA wspiera finansowo duże projekty (o budżecie minimalnym 5 milionów euro) przygotowane przez kraje kandydujące oraz mające na celu pomoc we wdrażaniu aktualnych norm ochrony środowiska. Projekt powinien także zawierać propozycję udogodnień transportowych. Program SAPARD oferuje wsparcie w dziedzinie rolnictwa oraz rozwoju wsi. Ochrona środowiska i zasobów naturalnych jest jednym z jego trzech priorytetów. http://www.europa.eu.int/comm/enlargement.index_en.html 6.5 Konsumenci, rolnictwo i środowisko W innych programach, takich jak Wspólnotowy Program na rzecz Konsumentów (bezpieczeństwo zdrowotne i zdrowa żywność, monitorowanie zastrzeżeń ekologicznych co do znakowania, modele konsumpcji przyjaznej środowisku) czy programie LEADER +, który dotyczy zrównoważonego rozwoju środowisk wiejskich, założenia ekologiczne odgrywają znacznie mniejszą rolę. 20 7. ZAGADNIENIA EKOLOGICZNE I DZIAŁANIA EUROPEJSKIEJ NA RZECZ OCHRONY ŚRODOWISKA UNII 7.1 Przegląd W dorobku polityki ekologicznej Unii Europejskiej znajduje się ponad 300 aktów prawnych-dyrektyw, decyzji, rozporządzeń i zaleceń. Prawodawstwo ekologiczne dotyczy: Produktów: kontrolowanie emisji spalin w pojazdach motorowych, kontrolowanie poziomu niebezpiecznych chemikaliów w niektórych produktach, kontrolowanie hałasu pochodzącego z urządzeń konstrukcyjnych, przewozu odpadów, kontrolowanie groźnych substancji chemicznych. Większość z tych zagadnień omówiona jest w Białych Księgach Wspólnoty. Procesów produkcyjnych mających wpływ na ludzkie zdrowie: zakłady przemysłowe, budowy, obchodzenie się z odpadami, konserwacja przyrody i bioróżnorodności Procedur i zasad proceduralnych takich jak szacowanie wpływu na środowisko, dostęp do informacji i konsultacje społeczne. Znakomitą większość prawodawstwa wspólnotowego dotyczącego ochrony środowiska stanowią dyrektywy. W przypadkach, gdy postanowienia unijne nie muszą być wdrażane do prawa krajowego, używa się rozporządzeń i decyzji. 7.2 Zasada “Rozporządzanie i kontrola” oraz “Zanieczyszczający płaci” W zasadzie “rozporządzanie i kontrola”, rząd egzekwuje zastosowanie środków regulujących i kontroluje działania degradujące środowisko. Standardy jakości ekologicznej określają dopuszczalny poziom zanieczyszczenia oraz kary i grzywny za ich nieprzestrzeganie. Ze względów ekonomicznych i technologicznych w polityce ekologicznej stosuje się obecnie instrumenty rynkowe. Zasada “zanieczyszczający płaci” zmierza do obciążenia kosztami związanymi z ochroną środowiska przede wszystkim podmioty zanieczyszczające, dbając jednocześnie o to, by uczestnicy rynku uwzględnili te koszty i o to, by zasoby naturalne wykorzystywane były proporcjonalnie do wielkości produkcji i konsumpcji. Te dwie zasady w znaczący sposób kształtują unijną politykę ekologiczną. Poniżej opisane są główne dziedziny europejskiego prawodawstwa dotyczącego ochrony środowiska. 7.2.1 Zarządzanie odpadami Wciąż rosnące hałdy odpadów są jednym z poważniejszych problemów stojących przed Unią Europejską. Większość z tego, co wyrzucamy jest albo spalana albo wyrzucana na wysypiska śmieci (67%). Należy podjąć specjalne kroki aby zwiększyć recycling i zredukować produkcję odpadów. Unia Europejska chce zredukować ilość śmieci o 20% w latach 2000-2010 i o 25% do roku 2050, zwracając szczególną uwagę na likwidację odpadów niebezpiecznych. 21 Europejska polityka zarządzania odpadami zawsze była częścią polityki ekologicznej. Składają się na nią trzy komplementarne strategie: Eliminowanie odpadów u źródła poprzez poprawę projektowania produktu Wspieranie recyclingu Eliminowanie zanieczyszczeń spowodowanych spalaniem odpadów Dyrektywy dotyczące odpadów Dyrektywa 75/442/EEC o odpadach Dyrektywa 91/689/EEC o odpadach niebezpiecznych Odpady specjalne Urządzenia służące do przetwarzania i składowania Transport, Import I Export Dyrektywy specjalne (Pakowanie, olej odpadowy, złomowanie pojazdów itp.) Dyrektywa 89/369/EEC oraz 89/429/EEC o zanieczyszczeniu powietrza przez nowo powstałe i już istniejące spalarnie odpadów. Dyrektywa 94/67/EC o spalaniu odpadów niebezpiecznych. Dyrektywa 1999/31/EC o składowaniu odpadów Rozporządzenie 259/93/ECC na temat nadzorowania i kontrolowania wwozu i wywozu odpadów do/z Unii Europejskiej DYREKTYWA RAMOWA Za początek powstawania wspólnotowego prawa ekologicznego uważa się ogłoszenie dyrektywy Rady Unii Europejskiej o odpadach z roku 19751, zmodyfikowanej Dyrektywą 91/156/EEC. Dyrektywa 75/442/EEC zatytułowana jest: Dyrektywa Ramowa o Odpadach. Zawiera odniesienie do dwóch kategorii szczegółowych dyrektyw “matek”, czyli tych, określających zasady wydawania pozwoleń na korzystanie z urządzeń służących do składowania odpadów oraz tych dyrektyw, które dotyczą alternatywnych metod składowania odpadów. Rozporządzenie składa się z listy sposobów zarządzania odpadami oraz działań zdefiniowanych jako składowanie (Aneks IIA) oraz zużytkowanie (Aneks IIB). Na mocy Ramowej Dyrektywy o Odpadach państwa członkowskie Unii Europejskiej muszą zadbać o redukcję ilości odpadów i ich szkodliwości poprzez rozwój nowych technologii, poprawę jakości produktów oraz technik składowania. Obok wyżej wymienionych dyrektyw, Rozporządzenie 259/93/EEC2 wprowadza system kontroli przemieszczania odpadów wewnątrz oraz na zewnątrz Unii. Ocena środków zarządzania odpadami z punktu widzenia poprawy zużytkowania i składowania odpadów jest korzystna dla całej Wspólnoty. Potwierdza to także jurysdykcja Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Zatem w ocenie oddziaływania danego produktu na środowisko koniecznym jest oparcie jej na zasadzie “od kołyski do grobu”. ODPADY NIEBEZPIECZNE 1 Dyrektywa 75/442/EEC Rady Unii Europejskiej o odpadach z 15 lipca 1975 r. Rozporządzenie 259/93/EEC z 1 lutego 1993 r. o nadzorowaniu i kontrolowaniu wwozu i wywozu odpadów do/z Unii Europejskiej 2 22 Unia Europejska przywiązuje dużą wagę do zarządzania odpadami niebezpiecznymi. Dyrektywa o odpadach niebezpiecznych3 zawiera listę substancji, które można sklasyfikować jako niebezpieczne oraz podaje ich skład i właściwości. Na mocy tej Dyrektywy, państwa członkowskie są zobligowane do rejestrowania i identyfikowania odpadów niebezpiecznych oraz do przeciwdziałania mieszaniu odpadów niebezpiecznych ze sobą i ze zwykłymi odpadami. W czasie zbierania, transportowania i przechowywania odpadów tego typu, należy ściśle przestrzegać wspólnotowych standardów znakowania. EUROPEJSKI KATALOG ODPADÓW W roku 1994 powstała, stosownie do Ramowej Dyrektywy o Odpadach, obszerna lista odpadów, zarówno tych bezpiecznych jak i tych szkodliwych dla środowiska. Lista ta znana była jako Europejski Katalog Odpadów (EWC 1994). Nieco później Wspólnota zdecydowała, zgodnie z wytycznymi zawartymi w stosownej Dyrektywie, które odpady zawarte w katalogu są niebezpieczne. Powstała w ten sposób lista odpadów nazwana została Listą Odpadów Niebezpiecznych (HWL). Zarówno katalog z 1994 roku jak i lista odpadów zostały zmodyfikowane, ujednolicone i znacznie rozszerzone. Zaowocowało to opublikowaniem poprawionego Europejskiego Katalogu Odpadów, który miał być wdrożony przez Kraje Członkowskie 1 stycznia 2002 roku. Ta unowocześniona lista definiuje zatem odpady niebezpieczne, o których mowa w Dyrektywie. SPALANIE ODPADÓW W roku 1989 Unia Europejska wydała dwie Dyrektywy4 w sprawie zanieczyszczenia powietrza przez istniejących komunalnych spalarni odpadów. Dyrektywy regulują pozwolenia na działalność, projektowanie, wyposażanie i sprawozdawczość tychże zakładów. Dyrektywa 89/369/EEC odnosi się do nowych zakładów, którym wydano pozwolenie na działalność w dniu lub po 1 grudnia 1990 roku. Dyrektywy wyznaczają limity dla emisji spalin, pewnych mieszanek metali ciężkich, chlorowodoru, fluorowodoru i dwutlenku siarki z zakładów, które zajmują się wyłącznie odpadami komunalnymi. Spalanie niebezpiecznych odpadów regulowane jest specjalną Dyrektywą5, która wyznacza standardy operacyjne oraz limity emisyjne dla nowopowstałych spalarni niebezpiecznych odpadów, które Państwa Członkowskie muszą egzekwować poprzez pozwolenia (zawierające listy typów i ilości szkodliwych odpadów jakie są spalane). W roku 2000 wydano nową Dyrektywę o Spalaniu Niebezpiecznych Odpadów6. Dotyczy ona spalania stałych odpadów komunalnych, odpadów niebezpiecznych oraz spalania odpadów w zakładach przemysłowych takich jak cementownie. Nowe instalacje muszą spełniać normy dotyczące limitów emisji nie później niż 28 grudnia 2002 a instalacje już założone 28 grudnia 2005 roku. SKŁADOWISKA ODPADÓW 3 Dyrektywa 91/689/EEC z 12 grudnia 1991 r. o odpadach niebezpiecznych Dyrektywa 89/369/EEC z 8 czerwca 1989 o przeciwdziałaniu zanieczyszczeniu powietrza przez nowe spalarnie odpadów i Dyrektywa 89/429/EEC z 21 czerwca 1989 o redukcji zanieczyszczenia spowodowanego przez już istniejące spalarnie odpadów. 5 Dyrektywa 94/67/ EC z 16 grudnia 1994 o spalaniu odpadów niebezpiecznych. 6 Dyrektywa 2000/76/EC Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z 4 grudnia 2000 o spalaniu odpadów 4 23 Dyrektywa o Składowaniu Odpadów7 z 1999 roku ma na celu poprawę europejskich standardów w tej dziedzinie poprzez wyznaczenie specjalnych wymogów dotyczących projektowania, zarządzania oraz zabezpieczania składowisk oraz rodzajów odpadów, które można składować. Dyrektywa zabrania deponowania niektórych odpadów niebezpiecznych, płynnych i opon. Zaleca również osobne składowanie odpadów niebezpiecznych i tych obojętnych dla środowiska. Celem dyrektywy jest także zredukowanie ilości odpadów komunalnych nadających się do biodegradacji kierowanych na składowiska. Odpady nadające się do biodegradacji to te, które ulegają rozkładowi do metanu (gazu, który powoduje efekt cieplarniany). ODPADY SPECYFICZNE W kwestii niektórych rodzajów odpadów wspólnota podjęła specjalne postanowienia. Najważniejsze z nich to: 1. Opakowania i pochodzące z nich odpady: Dyrektywa 94/62/EC8 zmierza do zharmonizowania krajowych środków zapobiegawczych w celu zapobiegania i redukowania wpływu odpadów pochodzących z opakowań na środowisko oraz zapewnienia właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Dyrektywa reguluje kwestie związane z recyclingiem opakowań i ich ponownym użyciem. 2. Usuwanie Dwu- i Trzyfenylów Polichlorowanych: Dyrektywa 94/62/EC9 ma na celu zharmonizowanie prawa dotyczącego kontrolowanego usuwania dwufenylu polihchlorowanego (PCB) oraz oczyszczania lub całkowitego usuwania urządzeń go zawierających. Sprzęt zawierający tę substancję musi być zinwentaryzowany, oznakowany i zgłoszony Komisji. Na usuwanie PCB należy posiadać licencję i stosować się do wymogów i działań unijnych. Pod nazwą “Dwufenylany Polichlorowane” rozumie się dwu- i trzyfenylan polichlorowany oraz substancje pochodne określone w rozdziale 2 wspomnianej Dyrektywy. 3. Usuwanie zużytych baterii i akumulatorów: prawodawstwo wspólnotowe10 dotyczące baterii wprowadza środki służące kontrolowanemu usuwaniu zużytych baterii i akumulatorów. Państwa członkowskie muszą zakazać sprzedaży baterii i akumulatorów zawierających określoną ilość rtęci oraz są zobligowane do przygotowania programów służących redukowaniu ilości metali ciężkich w bateriach i akumulatorach. Programy te muszą także zachęcać do osobnego składowania zużytych baterii. Baterie i akumulatory muszą być znakowane w taki sposób aby widoczne były wskazania dotyczące osobnego składowania, recyclingu i zawartości metali ciężkich. 4. Składowanie oleju odpadowego: celem Dyrektywy 75/439/EEC11 jest stworzenie zharmonizowanego systemu gromadzenia, zarządzania, składowania i usuwania olejów odpadowych bez szkody dla środowiska. Państwa Członkowskie zobowiązane są do 7 Dyrektywa 99/31/EC Rady Unii Europejskiej z 26 kwietnia 1999 o składowaniu odpadów Dyrektywa 94/62/EC Rady Unii Europejskiej z 15 grudnia 1994 o opakowaniach i pochodzących z nich odpadach 8 9 Dyrektywa 94/62/EC Rady Unii Europejskiej z 15 grudnia 1994 o opakowaniach i pochodzących z nich odpadach 10 Dyrektywa 96/59/EC Rady Unii Europejskiej z 16 września 1996 o usuwaniu dwu- i trzyfenylów polichlorowanych 11 Dyrektywa 75/439/EEC Rady Unii Europejskiej z 16 czerwca 1975 o usuwaniu oleju odpadowego 24 stworzenia systemów rejestracji, wydawania pozwoleń i nadzorowania działań dotyczących przetwarzania i usuwania olejów odpadowych. W zarządzaniu tymi substancjami największą wagę przywiązuje się do regenerowania, spalania a następnie niszczenia określonych składowisk. 5. Użycie szlamu w rolnictwie: Dyrektywa o Szlamie12 jest próbą zachęcenia do używania szlamu w rolnictwie i do regulowania jego użycia w taki sposób by przeciwdziałać jego negatywnemu wpływowi na glebę, życie roślin i zwierząt oraz człowieka. W tym celu Dyrektywa zabrania używania zwykłego szlamu na obszarach rolnych chyba, że jest on wtryskiwany bezpośrednio w glebę. Aby zapewnić ochronę przed ewentualnymi zagrożeniami dla zdrowia ze strony czynników chorobotwórczych, szlamu nie wolno stosować do gleb, na których uprawia się owoce i warzywa lub przynajmniej przez dziesięć miesięcy przed zbiorami owoców i warzyw. 6. Złomowanie pojazdów: Przeciwdziałanie gromadzeniu odpadów jest głównym celem kolejnej Dyrektywy. Zobowiązuje ona producentów pojazdów do ograniczenia użycia substancji niebezpiecznych w produkcji i projektowaniu pojazdów łatwych do rozmontowania i recyclingu, zwiększenia użycia w produkcji materiałów recyclingowanych oraz do dopilnowania, by po 1 lipca 2003 roku pojazdy trafiające na rynek nie zawierały rtęci, sześciowartościowego chromu, kadmu ani ołowiu. Dyrektywa wprowadza także zasady dotyczące złomowania pojazdów. 7. Odpady elektroniczne: Komisja Europejska zatwierdziła projekt Dyrektywy o Odpadach Elektronicznych (WEEE) oraz projekt dyrektywy o ograniczeniu użycia pewnych typów substancji niebezpiecznych w produkcji sprzętu elektronicznego13. Projekty te mają na celu ograniczenie wciąż narastającej ilości odpadów elektronicznych oraz uzupełnienie wspólnotowego prawa dotyczącego składowisk odpadów i spalania śmieci. Zwiększenie przetwarzania odpadów elektronicznych w połączeniu ze środkami wprowadzonymi w WEEE, ograniczy ilość odpadów, które należy usunąć. Producenci zobligowani zostaną do odbierania i recyclingu zużytych urządzeń elektronicznych. Konsumenci będą mogli zwrócić zużyty sprzęt bezpłatnie. Aby zapobiec gromadzeniu odpadów niebezpiecznych, projekt dyrektywy o ograniczeniu użycia pewnych typów substancji niebezpiecznych w produkcji sprzętu elektronicznego zakłada zastąpienie metali ciężkich i bromowanych środków zmniejszających palność począwszy od roku 2008. KONWENCJE MIĘDZYNARODOWE Wspólnota jest jedną ze stron Konwencji o Kontroli Ruchu Transgranicznego Odpadów Niebezpiecznych oraz o ich Składowaniu (Konwencja z Basel), która została podpisana przez ponad 100 krajów. Wspólnota już ratyfikowała poprawkę do tej Konwencji zabraniającą eksportowania substancji niebezpiecznych z krajów OEC do Unii Europejskiej i Lichtensteinowi do krajów nie należących do OECD, niezależnie od tego, czy są one przeznaczone do składowania, recyclingu czy też dalszego użytkowania. 12 Dyrektywa 86/278/EEC z 12 czerwca 1986 o ochronie środowiska, a w szczególności gleby w kontekście używania szlamu w rolnictwie 13 Projekty Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej o Odpadach Elektronicznych [COM(2000)347 końcowy - Dziennik Urzędowy C 365, 19.12.2000] oraz projekt Dyrektywy o Ograniczeniu Użycia Pewnych Typów Substancji Niebezpiecznych do Produkcji Sprzętu Elektronicznego [COM(2000)347 końcowy – Dziennik Urzędowy C 365, 19.12.2000] 25 http://europa.eu.int/comm/environment/waste/index.htm http://europa.eu.int/comm/environment/waste/legislation http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s 15002.htm 7.2.2 Zanieczyszczenie powietrza Zanieczyszczenie powietrza jest jednym z obszarów największej aktywności Unii. Zatwierdzenie kierunków działań w tej dziedzinie miało służyć poprawieniu jakości powietrza poprzez kontrolowanie emisji szkodliwych substancji do atmosfery, poprawienie jakości paliwa oraz zintegrowanie sektorów transportowego i energetycznego pod względem wymogów ochrony środowiska. Wspólnota działa na wiele sposobów aby zredukować zanieczyszczenie środowiska: tworząc prawo, współpracując na szczeblu międzynarodowym (ograniczanie zanieczyszczenia transgranicznego), współpracując z branżami odpowiedzialnymi za zanieczyszczenie oraz z władzami regionalnymi, organizacjami pozarządowymi jak i wspierając badania naukowe. Przeciwdziałanie Zanieczyszczeniu Powietrza POWIETRZE Dyrektywa Ramowa 96/62/EC POJAZDY PRZEMYSL Dyrektywa Ramowa MECHANICZNE 84/360/EEC 3 dyrektywy pochodne: 1999/30/EC, 2000/2/3/EC: limity stężenia dwutlenku siarki, azotu, benzenu, kobaltu i docelowych poziomów zawartości ozonu w powietrzu Dyrektywy pochodne: 1994/66/EC, 1991/13/EC i 2001/80/EC: limity stężenia dwutlenku siarki, VOC i innych substancji zanieczyszczających z dużych spalarni i innych zakładów przemysłowych Dyrektywy Ramowe 70/220/ECC (pojazdy lekkie) i 88/77/EC (pojazdy ciężkie) Dyrektywy specjalne o emisji spalin z pojazdów benzynowych i diesli oraz o jakości paliwa Ustawodawstwo unijne odnosi się do trzech obszarów interwencji: JAKOŚĆ POWIETRZA: Jakość powietrza jest jednym z obszarów, w którym Unia Europejska wykazuje w ostatnich latach szczególną aktywność. Celem Wspólnoty jest rozwój strategii poprzez wyznaczenie długoterminowych wytycznych dotyczących jakości powietrza. Przyjęto szereg dyrektyw w celu kontrolowania poziomu określonych substancji zanieczyszczających oraz monitorowania ich zawartości w powietrzu. W roku 1996, Rada do spraw Środowiska 26 uchwaliła Dyrektywę Ramową 96/62/EC14 o ocenie jakości powietrza i jego zarządzaniu. Dyrektywa ta stanowi przegląd poprzedniego ustawodawstwa oraz wprowadza nowe standardy dla wcześniej niesklasyfikowanych substancji zanieczyszczających. Ustala również scenariusz powstawania dyrektyw pochodnych w sprawie innych polutantów. Lista czynników zanieczyszczających powietrze zawiera dwutlenek siarki, azotu, substancji szczególnych, ołowiu i ozonu - czyli polutantów objętych przepisami już istniejącymi jak również benzen, jednotlenek węgla, węglowodory poliaromatyczne, kadm, arszenik, miedź i rtęć. Z dyrektywy ramowej wyniknęły kolejne, tak zwane dyrektywy “córki”, które wyznaczyły limity liczbowe, lub jak w przypadku ozonu, limity docelowe dla każdej z substancji zanieczyszczających. Poza określeniem limitów dotyczących jakości powietrza i progów alarmowych, dyrektywy te miały na celu zharmonizowanie strategii monitorowania, wzorcowania, metod pomiaru i szacowania jakości tak, aby obowiązywały te same na terenie całej Unii oraz aby opinia publiczna była o nich właściwie informowana. Do najważniejszych dyrektyw pochodnych należą: 1. Pierwsza Dyrektywa Córka 1999/30/EC15 wprowadziła środki służące utrzymaniu lub poprawie jakości powietrza poprzez ograniczenie dopuszczalnego stężenia dwutlenku siarki, azotu, tlenków azotu, cząstek stałych i ołowiu jak też progów alarmowych stężenia tych substancji w powietrzu poprzez pomiary oparte o dostępne metody i kryteria oraz poprzez gromadzenie danych służących informowaniu opinii publicznej. 2. Druga Dyrektywa Córka 2000/69/EC16 ustanowiła limity stężenia benzenu i jednotlenku węgla oraz nakazała określanie ich zawartości w powietrzu na podstawie ogólnie dostępnych metod i kryteriów. Zobligowała także Członków Wspólnoty do udostępniania opinii publicznej danych dotyczących stężenia benzenu i jednotlenku węgla. Limity stężenia jednotlenku węgla musza zostać spełnione do roku 2005, natomiast benzenu do roku 2010 chyba, że okres ten zostanie przedłużony. Państwa Członkowskie muszą przygotować programy dostosowawcze dla tych obszarów, które wymagają wprowadzenia dalszych zmian. 3. Trzecia Dyrektywa Córka 2002/3/EC dotycząca ozonu uchwalona została 12 lutego 2002 roku. Ustanawia ona długoterminowe cele zgodne z nowymi wytycznymi Światowej Organizacji Handlu oraz wartości docelowych dla stężenia ozonu, które należy uzyskać do roku 2010 tam, gdzie jest to możliwe. Cele te są zgodne z dyrektywą 2001/81/EC o pułapach emisji krajowych. Niezastosowanie się do nich przez kraje członkowskie powoduje obowiązek przedkładania Komisji i opinii publicznej planów redukowania zanieczyszczenia. Dyrektywa zawiera również poprawione i bardziej szczegółowe wymagania dotyczące monitorowania i szacowania stężenia ozonu i informowania obywateli o aktualnym zanieczyszczeniu ołowiem. 14 Dyrektywa 96/62/EC Rady z 27 września 1996 o ocenie jakości powietrza i jego zarządzaniu Dyrektywa 1999/30/EC z 22 kwietnia 1999 ustanawiająca limity dotyczące stężenia w powietrzu dwutlenku siarki, azotu i tlenków azotu, cząstek stałych i ołowiu. 16 Dyrektywa 2000/69/EC Rady dotycząca limitów stężenia w powietrzu benzenu i jednotlenku węgla. 15 27 PRZEMYSŁ Związki siarki, azotu i innych substancji zanieczyszczających powietrze mają ogromny wpływ na środowisko i gospodarki krajów europejskich. Większa część zanieczyszczeń pochodzi z elektrowni i tym podobnych zakładów. W roku 1990 emitowały one ponad 10 milionów ton dwutlenku węgla i prawie 3 miliony ton tlenków azotu. Piętnaście krajów Unii Europejskiej wydzielały zatem odpowiednio 63% i 21% łącznej emisji tych substancji. Do pośrednich i bezpośrednich skutków takiej sytuacji należą: zakwaszenie gleb i wód, niszczenie lasów, eutrofizacja lądowych i przybrzeżnych ekosystemów, upośledzenie naturalnej różnorodnoności fauny i flory, korozja budynków i materiałów budowlanych oraz zagrożenia dla zdrowia ludzi. Emisja tlenków azotu jest przyczyną powstawania ozonu- substancji, która, jak wykazały wszechstronne badania, szkodzi zdrowiu człowieka, roślin i zwierząt. Unia Europejska przekroczyła obecnie wyznaczony ze względu na zdrowie człowieka i środowiska poziom progowy stężenia ozonu. Ponadto, emisja siarki i tlenków azotu spowodowała podniesienie poziomu stężenia siarczanów, azotanów i drobnych cząsteczek stałych, które niszczą ludzkie zdrowie. Dyrektywa 84/360/EEC17 była Dyrektywą Ramową, która ustanowiła pewne środki i procedury zmierzające do kontrolowania i redukowania emisji z zakładów przemysłowych. Zgodnie z Dyrektywą proponowane plany rozwoju przemysłu wyszczególnione w Aneksie 1 musiały uzyskać wcześniej zezwolenie od wyznaczonych władz krajowych lub regionalnych. Zezwolenia te wydawane są zgodnie z następującymi wymogami dotyczącymi emisji substancji szkodliwych do atmosfery: organ wydający zezwolenie musi upewnić się, że podjęte zostały wszelkie możliwe kroki w celu zapobieżenia zanieczyszczeniu powietrza (łącznie z zastosowaniem BATNEEC- najlepszych dostępnych technologii nie pociągających za sobą dużych kosztów); organ wydający zezwolenie musi upewnić się, że działalność zakładu nie spowoduje znaczącego zanieczyszczenia powietrza (szczególnie przez emisję substancji wyszczególnionych w Anksie 2 Dyrektywy) organ wydający zezwolenie musi upewnić się, że nie przekroczone zostaną limity emisji oraz że wzięto pod uwagę wszystkie wymogi dotyczące jakości powietrza 24 listopada 1988 roku Państwa Członkowskie zatwierdziły Dyrektywę 88/609/EEC18 “Wielkie Spalarnie Odpadów”. Była to pierwsza dyrektywa uchwalona na mocy Dyrektywy Ramowej 84/360/EEC. Dyrektywa nakładała limity na emisję dwutlenku siarki, tlenków azotu i pyłu z już istniejących oraz nowopowstałych zakładów wraz z nominalnym wkładem termicznym większym niż 50 megawatów. Dyrektywa już nie obowiązuje. Dyrektywa 94/66/EC19 o ograniczaniu emisji dwutlenku siarki z dużych spalarni odpadów zmodyfikowała Dyrektywę 88/609/EEC oraz określiła limity na emisję tego 17 Dyrektywa 88/609/EEC Rady z 24 listopada 1988 o ograniczeniu emisji z e spalarni do atmosfery niektórych polutantów. 18 Dyrektywa z 24 listopada 1988 o ograniczeniu emisji do atmosfery z wielkich spalarni niektórych substancji szkodliwych (88/609/EEC) 19 Dyrektywa 94/63/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 grudnia 1994 o kontrolowaniu emisji lotnych związków organicznych (VOC) powstałych ze składowania paliw i ich dystrybucji w terminalach stacji benzynowych 28 dwutlenku z mniejszych zakładów tego typu, które stosują paliwa stałe, a szczególnie węgiel. Dyrektywa wprowadziła limit 2,000 miligramów dwutlenku siarki na metr kwadratowy w odniesieniu do zakładów już istniejących. Limit termiczny obowiązujący nowe zakłady ustalono na poziomie między 50 a 100 megawatów. Dyrektywa 1999/13/EC20 o ograniczeniu emisji lotnych związków organicznych związanych z użyciem rozpuszczalników organicznych w niektórych instalacjach, uchwalona została w celu zredukowania pośrednich i bezpośrednich skutków emisji tych substancji dla środowiska i zdrowia ludzkiego. Dyrektywa 2001/80/EC21 o ograniczeniu emisji do atmosfery określonych polutantów z wielkich spalarni odpadów została opublikowana w Dzienniku Urzędowym 27 listopada 2001 roku. Wielkie zakłady spalające odpady pełnią decydującą rolę w wysiłkach Wspólnoty na rzecz walki z zakwaszeniem, eutrofizacją i powstawaniem ozonu, będących częścią szerszej strategii obniżenia zanieczyszczenia powietrza. Celem nadrzędnym Dyrektywy jest zredukowanie emisji substancji kwaśnych i pochodnych ozonu, które są przenoszone na dalekie odcinki i niszczą ludzkie zdrowie przechodząc w formę kwaśnego deszczu. POJAZDY MECHANICZNE Emisje pochodzące z pojazdów mechanicznych są regulowane Dyrektywą 70/220/EEC22 (pojazdy lekkie) i 88/77/EC (pojazdy ciężkie) oraz poprawkami do tych dyrektyw, które wyznaczają limity na emisję substancji szkodliwych z paliw i silników diesla samochodów osobowych i pojazdów komercyjnych. Limity te są sukcesywnie obniżane i dostosowywane do postępu technicznego. Program Auto-Olej ma na celu poprawę jakości powietrza w miastach europejskich. Skupia się on na emisji dwutlenku węgla, lotnych związków organicznych i tlenków azotu. Bardziej rygorystyczne limity zostaną wprowadzone w odniesieniu do pojazdów lekkich w roku 2005 (Dyrektywa 98/69/EC23) a pojazdów ciężkich w latach 2005-2008 (Dyrektywa 1999/96/EC24). Również dla pojazdów będących w użyciu istnieją przepisy dotyczące przeglądów okresowych, w czasie, których sprawdzany jest stan pojazdu. (Dyrektywa 96/96/EC25). Dyrektywa 98/7026 zawiera wytyczne dotyczące jakości paliwa zwykłego i diesla w obrębie wspólnoty ze szczególnym uwzględnieniem siarki, ołowiu i komponentów zapachowych. Istnieją dwie odrębne specyfikacje. Pierwsza z nich weszła w życie 1 stycznia 2000 roku a druga 1 stycznia 2005 roku. Ta ostatnia jest wciąż niekompletna, ponieważ ustala limity jedynie dla komponentu siarkowego benzyny i diesla (50 ppm) oraz komponentu zapachowego benzyny (35% objętości). 20 Dyrektywa 1999/13/EC Rady z 11 marca 1999 o ograniczeniu emisji lotnych związków organicznych związanych z użyciem rozpuszczalników organicznych w niektórych instalacjach. 21 Dyrektywa 2001/80/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2001 o ograniczeniu emisji do atmosfery określonych polutantów z wielkich spalarni odpadów 22 Dyrektywa 70/220/EEC Rady z 20 marca 1970 o zbliżaniu prawa państw członkowskich dotyczącego przeciwdziałania zanieczyszczeniu powietrza przez emisję substancji szkodliwych z pojazdów mechanicznych. 23 Dyrektywa 98/69/EC Rady dotycząca metod zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska przez pojazdy mechaniczne 24 Dyrektywa 1999/96/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 grudnia 1999 o zbliżaniu prawa państw członkowskich w zakresie przeciwdziałania emisji substancji gazowych z silników z zapłonem sprężeniowym i silników z zapłonem elektrycznym, zasilanych gazem naturalnym lub płynnym modyfikująca Dyrektywę 88/77/EEC 25 Dyrektywa 96/96/EC Rady z 20 grudnia 1996 o zbliżaniu prawa Państw Członkowskich w zakresie testów drogowych dla pojazdów mechanicznych i przyczep 26 Dyrektywa 98/70/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 1998 dotycząca jakości benzyny i paliwa dieslowego modyfikująca Dyrektywę 93/12/EEC. 29 Dzięki programowi Auto-Olej benzyna ołowiowa została wycofana z użycia w Europie. Od 1 stycznia 2002 roku wszystkie paliwa sprzedawane w państwach członkowskich Unii są bezołowiowe. http://europa.eu.int/comm/environment/air_en.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s15004.htm 7.2.3 Ochrona wód i gospodarka wodna Państwa Członkowskie Unii zatwierdziły szereg dyrektyw wprowadzających standardy jakości wody: pitnej, kąpielowej, używanej w stawach rybnych i środowisk występowania kultur skorupiaków. Środki stosowane przez Wspólnotę w latach 80tych i 90tych były oparte na zasadzie limitów emisyjnych. Przykładem może tu być traktowanie ścieków miejskich i środki stosowane do walki z zanieczyszczeniem spowodowanym przez azotany. Dyrektywa Ramowa dotycząca wody Dyrektywa 2000/60/EC Wykorzystanie wody celów szczególnych do Woda morska i śródlądowa Woda pitna Woda kąpielowa Ścieki miejskie Wody, w których żyją skorupiaki Woda nadająca się do hodowli ryb Zanieczyszczenie mórz: “Na rzecz wypracowania strategii ochrony i konserwacji środowiska morskiego” Wody śródlądowe: konwencje tyczące ich ochrony Emisja substancji szkodliwych Regulacje dotyczące określonych polutantów takich jak azotany pochodzące z gospodarstw rolnych, rtęć itp. DYREKTYWA RAMOWA W roku 1995 Wspólnota zaczęła stosować bardziej globalne podejście do zarządzania zasobami wodnymi. W rezultacie powstała Dyrektywa Ramowa27 w sprawie polityki wodnej, która promuje zrównoważone wykorzystywanie zasobów wodnych oraz zapewnia konsekwencję działań w tym obszarze. Dyrektywa integruje koncepcje gospodarcze z podejściem do wykorzystania zasobów wodnych i ustanawia obowiązkowy zwrot kosztów zużycia wody dla każdego z sektorów, czyli: gospodarstw domowych, przemysłu i rolnictwa. Na przykład zgodnie z Dyrektywą Ramową polityka dotycząca opłat za wodę musi zachęcać do poprawy stanu zbiorników wodnych. W swoim Raporcie dla Rady Unii Europejskiej, Parlamentu Europejskiego oraz Komitetu Społeczno-Ekonomicznego, Komisja Europejska przedstawiła pytania i rozwiązania dotyczące zdefiniowania polityki opłat za wodę, które zapewniłyby zachowanie równowagi wodnej. 27 Dyrektywa 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 23 października 2000, ustanawiająca podstawy działań wspólnoty w zakresie polityki wodnej [Dziennik Ustaw L 327, 22.12.2001] 30 Decyzją z listopada 2001 roku28 ustanowiono listę substancji najwyższej wagi w dziedzinie polityki wodnej. Standardy jakości i środki służące kontroli redukcji emisji zostaną wyznaczone na poziomie wspólnotowym. KLAUZULE SPECJALNE Klauzule specjalne obejmują: Wykorzystanie wody do celów szczególnych, czyli do konsumpcji29, kąpieli30, ścieki miejskie31, wody, w której żyją skorupiaki32 i tej nadającej się do hodowli ryb33. Zanieczyszczenie mórz: 2 października 2002 roku Komisja Europejska sformułowała Komunikat “Na Rzecz Strategii Ochrony i Konserwacji Środowiska Morskiego” do Rady i Parlamentu Europejskiego, który prezentuje strategię zrównoważonego rozwoju mórz i oceanów, konserwacji ekosystemów morskich całego świata oraz promowanie międzynarodowych konwencji na rzecz ochrony środowiska morskiego, to jest Konwencji o ochronie Morza Śródziemnego, Konwencji Helsińskiej o ochronie Morza Bałtyckiego, Konwencji Paryskiej o ochronie środowiska północno-wschodniej części Oceanu Atlantyckiego. Po ostatnich katastrofach morskich przewiduje się wprowadzenie nowych, restrykcyjnych środków34. Wody śródlądowe: Unia Europejska stworzyła ramowy plan ochrony i kontroli zanieczyszczenia wód śródlądowych, wyznaczając kierunki międzynarodowej współpracy, takie jak Konwencja Helsińska o zasobach transgranicznych i jeziorach śródlądowych, Konwencja o ochronie Renu czy Komunikat Komisji o współpracy w dziedzinie ekologii w rejonie między Dunajem a Morzem Czarnym. Emisja substancji niebezpiecznych: Unia Europejska wprowadziła szczegółowe regulacje dotyczące substancji powodujących poważne zanieczyszczenie wód, takich jak azotany pochodzące z gospodarstw rolnych35, rtęć36, i inne substancje niebezpieczne37 http://europa.eu.int/comm/environment/water/index.html 28 Decyzja 2000/60/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 listopada 2001 wprowadziła listę substancji najwyższej wagi w zakresie polityki wodnej i zmodyfikowała Dyrektywę 2000/60/EC [Dziennik Urzędowy L331 z 15.12.2001]. 29 Dyrektywa 80/778/EEC Rady z 15 lipca 1980 i Dyrektywa 98/83/EC Rady z 3 listopada 1998 która określa wymaganą jakość i standardy kontroli , które musi spełniać woda przeznaczona do konsumpcji. Dyrektywa 75/440/EEC Rady z 16 czerwca 1975 dotycząca wymaganej jakości wody powierzchniowej przeznaczonej do wydzielenia z wody pitnej w państwach członkowskich. 30 Dyrektywa 76/160/EEC z 8 grudnia 1975 dotycząca jakości wody kąpielowej. 31 Dyrektywa 91/271/EEC z 21 maja 1991 dotycząca postępowania ze ściekami miejskimi. 32 Dyrektywa 79/923/EEC z 30 października 1979 o wymaganej jakości wód, w których żyją skorupiaki 33 Dyrektywa 78/659/EEC z 18 lipca 1978 dotycząca jakości wód potrzebujących ochrony lub uzdatnienia aby mogły w nich żyć ryby. 34 Decyzja nr 2850/2000/EC Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 grudnia 2000 ustanawiająca ramowy program współpracy w dziedzinie losowego lub celowego zanieczyszczania wód morskich oraz propozycja utworzenia funduszu kompensującego szkody wyrządzone przez zanieczyszczenie substancjami oleistymi wód europejskich i związanych z tym środków zaradczych 35 Dyrektywa 91/676/EEC z 12 grudnia 1991 dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniem spowodowanym azotanami pochodzącymi z uprawy roli. 36 Dyrektywa 82/176/EEC z 22 marca 1982 o limitach emisji rtęci przez przemysł elektrolizy chlorowoalkalicznej. 37 Dyrektywa 76/464/EEC z 4 maja 1976 o zanieczyszczeniu spowodowanym przez określone substancje niebezpieczne emitowane do środowiska wodnego wspólnoty oraz Dyrektywa 80/68/EEC z 17 grudnia 1979 o ochronie wód powierzchniowych przed zanieczyszczeniem spowodowanym przez określone substancje niebezpieczne. 31 http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s15005.htm http://europa.eu.int/comm/research/water-initiative/index_en.html 7.2.4 Hałas Polityka ograniczania hałasu w UE i w Polsce "Żaden mieszkaniec Unii Europejskiej nie powinien być narażony na hałas o poziomie zagrażającym zdrowiu lub jakości życia. Narażenie populacji na więcej niż 65 decybeli musi zostać zlikwidowane; pod żadnym pozorem nie wolno dopuścić do narażenia ludzi na hałas powyżej 85 decybeli" - głosi program działań środowiskowych przyjęty przez Komisję Europejską. Program ten zobowiązuje do inwentaryzacji ekspozycji na hałas w krajach Unii, opracowania programów jego zwalczania, a także - do ograniczania emisji hałasu przez samochody, ciężarówki, samoloty, żurawie, a nawet kosiarki do trawy. Wykonaniem tych powinności mają się zająć Europejska Agencja Ochrony Środowiska, kraje członkowskie, władze lokalne i przemysł. Od 1 maja dotyczyć to będzie także Polski. Głównym celem strategii Unii Europejskiej jest od dawna zatwierdzenie maksymalnego dopuszczalnego poziomu hałasu z określonych typów maszyn. W swojej Zielonej Księdze z 1996r, Komisja Europejska stworzyła nowe ramy polityki dotyczącej hałasu, oparte na podziale odpowiedzialności między Unię Europejską a organy szczebla krajowego i regionalnego oraz rozszerzenie tej strategii o redukcję źródeł hałasu. W zależności od źródła, z którego pochodzi rozróżnia się hałas drogowy i przemysłowy. Około 40% populacji Unii Europejskiej narażona jest na hałas pochodzący z ruchu ulicznego, który przekracza 55 dB dziennie; 20% populacji narażona jest na poziom przekraczający 65 dB. Główne źródła hałasu to ulice, kolej i ruch powietrzny, budowy, miejsca pracy oraz sąsiedztwo. Uciążliwe okazują się też urządzenia zakładów przemysłowych i usługowych, położonych w pobliżu domów mieszkalnych, pracujące przez 24 godziny na dobę, tzn. ich systemy chłodnicze, wentylacja, klimatyzacja. Przeprowadzone analizy wskazują, że na hałas drogowy w Polsce narażonych jest ok. 15 mln osób, a więc prawie 36% ludności kraju. Liczba ta obejmuje populację zagrożoną hałasem tramwajowym – ok. 2,6 mln osób. Zagrożenie hałasem kolejowym jest mniejsze i wynosi niewiele ponad 1 mln osób. Brak jest natomiast wiarygodnego szacunku liczby ludności narażonej na hałas lotniczy. Trudno także przeprowadzić podobny szacunek dla hałasu typu przemysłowego, ze względu na duże zmiany ilości i jakości źródeł tego hałasu dokonujące się ostatnio w Polsce w wyniku zmian gospodarczych. Jak wynika z badań źródeł hałasu przemysłowego, w ostatnich latach widoczna jest tendencja zmniejszania się zagrożenia hałasem przemysłowym o wysokich poziomach. Równocześnie jednak wzrasta liczba źródeł hałasu przemysłowego o małym stopniu przekroczenia dopuszczalnych wskaźników. Brak jest natomiast korzystnych tendencji w odniesieniu do hałasu komunikacyjnego, pomimo, iż po polskich drogach porusza się coraz więcej nowoczesnych i mniej hałaśliwych pojazdów. Konkretne zadania w zakresie eliminowania hałasu w Polsce, rozłożone na kilkanaście najbliższych lat, wynikają z ustawy - Prawo ochrony środowiska, traktującej zbyt głośne dźwięki jako zanieczyszczenie środowiska i określającej takie same ogólne zasady, obowiązki i formy działania w stosunku do hałasu jak do pozostałych szkodliwości i zanieczyszczeń. 32 Działania na rzecz eliminowania hałasu wynikają także z Polityki Ekologicznej Państwa na lata 2003 - 2006 z uwzględnieniem perspektywy na lata 2007-2010, która opiera się na prawodawstwie unijnym. Ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska zostały w Polsce wdrożone regulacje dotyczące hałasu, zaproponowane w projekcie dyrektywy Unii Europejskiej w sprawie zarządzania i oceny hałasu w środowisku, z wyjątkiem nowych wskaźników i metod oceny klimatu akustycznego (w okresie opracowywania ustawy zagadnienia te były jeszcze przedmiotem prac grup roboczych Komisji Europejskiej). Ustawa przewiduje m.in. obowiązek sporządzania map akustycznych - obarcza nim starostów - i programów działań, których celem jest dostosowanie poziomu hałasu do dopuszczalnego - to z kolei spoczywa na radzie powiatu. Mapy akustyczne aglomeracji o liczbie mieszkańców powyżej 250 tys. mają zostać sporządzone do 30 czerwca 2007 r., a mających powyżej 100 tys. - do 30 czerwca 2012 roku; w obu przypadkach programy zostaną przygotowane o rok później. Ponadto ustawa - Prawo ochrony środowiska wprowadziła bardzo istotną regulację dotyczącą określania w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego standardów akustycznych środowiska. Spowoduje to znaczne uproszczenie postępowań w zakresie ochrony środowiska przed hałasem, zarówno przy kontroli jak i podczas prowadzenia procedury lokalizacji inwestycji. Ustawa ta wraz z przepisami wykonawczymi uwzględnia - ogólnie biorąc - przepisy europejskie, a zwłaszcza powinności wynikające z tzw. hałasowej dyrektywy 2002/49/WE. Rozporządzenia wydane na jej podstawie określają m.in: - szczegółowe wymagania, jakim powinien odpowiadać program ochrony środowiska przed hałasem (Dz. U. z 2002 r. nr 179, poz. 1498); - wartości progowe jego poziomów wprowadzające pojęcie "terenów zagrożonych hałasem", wymagające podjęcia działań naprawczych w pierwszej kolejności (Dz. U. z 20O2 r. nr 8, poz. 81), - dopuszczalne poziomy hałasu w środowisku - określone tam terminy zostały zsynchronizowane z wymienionym we wskazanej dyrektywie (Dz. U. z 1998 r. nr 66, poz. 436); - wysokość jednostkowych stawek kar za przekroczenie dopuszczalnego hałasu (Dz. U. z 2001 r. nr 120, poz. 1285); - pomiary prowadzone w okolicach dróg, linii kolejowych, tramwajowych, lotnisk oraz portów, które powinny być przekazywane organom ochrony środowiska, przepisy te nakazują m.in. sprawdzać głośność w okolicach autostrad i dróg ekspresowych nowo oddanych do eksploatacji dwa razy w roku kalendarzowym w pierwszych 3 latach (Dz. U. z 2003 r. nr 1, poz. 17); - wymagania dotyczące prowadzenia takich pomiarów (Dz. U. z 2003 r. nr 18, poz. 164). Przepisy wynikające z dyrektyw Unii Europejskiej dotyczących hałasu emitowanego przez pojazdy samochodowe i statki powietrzne zostały wdrożone stosownym rozporządzeniem Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej. Produkowane obecnie w Polsce pojazdy praktycznie spełniają standardy akustyczne obowiązujące w Unii Europejskiej; zostały również określone wymagania akustyczne dotyczące tramwajów i trolejbusów. Z dniem akcesji Polski do Unii Europejskiej wchodzi w życie istotne dla wielu producentów maszyn i urządzeń rozporządzenie ministra gospodarki, pracy i polityki społecznej z 2 lipca 2003 r. w sprawie zasadniczych wymagań dla urządzeń używanych na zewnątrz pomieszczeń w zakresie emisji hałasu do środowiska (Dz. U. nr 138, poz. 1316). 33 Określa ono metody pomiaru hałasu; sposób oznaczenia gwarantowanego poziomu mocy akustycznej; rodzaje urządzeń podlegających ograniczeniu emisji hałasu, przy których ocenie niezbędny jest udział jednostki notyfikowanej. Dotyczy to wielu urządzeń (patrz niżej), jednak nie pojazdów i innych urządzeń do przewozu towarów lub osób. Ustala, że producent lub jego upoważniony przedstawiciel będzie musiał przed wprowadzeniem urządzenia do obrotu wystawić tzw. deklarację zgodności dla wymienionych w nich urządzeń. Jeżeli jednak zostaną wykonane zgodnie z normami, oznakowane CE, oraz dla których producent wystawił deklarację zgodności, zostaną uznane za zgodne z wymaganiami określonymi w rozporządzeniu OBOWIĄZUJĄ OD 1 MAJA 2004 ROKU: Ograniczeniu emisji hałasu i ocenie przez jednostkę notyfikowaną podlegają: - dźwigi budowlane do transportu towarów (napędzane silnikiem spalinowym); - maszyny, które zagęszczają materiały, kruszywo skalne, grunt lub są stosowane przy układaniu nawierzchni asfaltowej i działają przez wałowanie, ubijanie lub działanie wibracyjne. Samobieżne, holowane, prowadzone lub mogące być wyposażeniem maszyny nośnej; agregat sprężarkowy (<350 kW); - ręczne kruszarki do betonu i młoty napędzane (dowolnym sposobem); - ręczna kruszarka do betonu i młot używany na placach budowy i terenach prac z zakresu inżynierii lądowej i wodnej; - wciągarki budowlane (napędzane silnikiem spalinowym); - spycharki (<500 kW); - wywrotki (<500 kW); - koparki hydrauliczne lub linowe (<500 kW); - koparko-ładowarki (<500 kW); - równiarki (<500 kW); zmechanizowane hydrauliczne przetwornice ciśnienia; - ugniatarki wysypiskowe typu ładowarkowego z łyżką (<500 kW); - kosiarki do trawy, z wyjątkiem sprzętu rolnego i leśnego, urządzenia wielofunkcyjne z podstawowym układem napędowym, który ma zainstalowaną moc większą niż 20 kW; - przycinarki do trawników (przycinarki krawędziowe do trawników); - wózki podnośnikowe, napędzane silnikiem spalinowym, z przeciwwagą (z wyłączeniem innych wózków podnośnikowych z przeciwwagą, z obciążeniem nominalnym nie większym niż 10 ton); - ładowarki (<500 kW); - żurawie samojezdne; - redlice motorowe (<3 kW), - układarki do nawierzchni (z wyjątkiem wyposażonych w listwę do intensywnego zagęszczania); - agregaty prądotwórcze (<400 kW); - żurawie wieżowe; - urządzenia z zespołem wirującym wytwarzające prąd spawalniczy. Urządzenia, przy których wystarczy oznaczenie gwarantowanego poziomu mocy akustycznej przez producenta: - podesty ruchome z silnikiem spalinowym; - wycinarki krzaków; - dźwigi budowlane towarowe (z silnikiem elektrycznym); - pilarki na potrzeby budownictwa – taśmowe i tarczowe; - przenośne pilarki łańcuchowe; - pojazdy do wysokociśnieniowego spłukiwania i wysysania; - maszyny do zagęszczania (ubijaki eksplozyjne); - betoniarki do mieszanki betonowej lub zaprawy murarskiej; - wciągarki budowlane (z silnikiem elektrycznym); pompy do betonu oraz agregaty tynkarskie; - przenośniki taśmowe; - urządzenia chłodzące na pojazdach; - wiertnice do wykonywania otworów na placach budowy wierceniem udarowym; obrotowym; obrotowo-udarowym; - urządzenie do załadunku i rozładunku silosów lub cystern samochodowych; - kontener do gromadzenia szkła; - ręczna kosiarka do trawy (podcinarka krawędziowa do trawy); - przycinarki do żywopłotów; - wysokociśnieniowe maszyny do spłukiwania i wodnostrumieniowe; - młoty hydrauliczne; - wycinarki do fug w betonie, asfalcie itp.; - dmuchawa i zbierarki do liści; - wózki podnośnikowe napędzane silnikiem spalinowym z przeciwwagą (z wyjątkiem innych wózków podnośnikowych 34 z przeciwwagą o nominalnym obciążeniu nie większym niż 10 ton); - samojezdne kontenery na odpady; - układarki do nawierzchni (wyposażone w listwę do intensywnego zagęszczania); urządzenia do palowania; - układarki do rur; - maszyny gąsienicowe do pracy na śniegu; agregaty prądotwórcze (400 kW); - zamiatarki zmechanizowane; - pojazdy do zbierania odpadów; - frezarki do nawierzchni drogowych; - kultywatory (gruntofrezy); - strzępiarki; maszyny do usuwania śniegu z wirującymi narzędziami, samojezdne; - pojazdy z urządzeniem wysysającym do zbierania wody, błota, szlamu, odpadów z kanałów ściekowych; - koparki do rowów; - betoniarki samochodowe; - zespolone pompy wodne. Wybrane cele średniookresowe do 2010r. w dziedzinie ograniczania hałasu zapisane w Polityce Ekologicznej Państwa • pełna harmonizacja polskich przepisów w dziedzinie ochrony środowiska i środków transportu z odpowiednimi dyrektywami Unii Europejskiej dotyczącymi m.in. ograniczania emisji hałasu przez maszyny i urządzenia budowlane oraz przez zmechanizowany sprzęt gospodarstwa domowego; • pełna harmonizacja polskich przepisów ochrony środowiska przed hałasem z odpowiadającymi im przepisami Unii Europejskiej, a w szczególności – z uregulowaniami wprowadzanymi dyrektywą w sprawie oceny i zarządzania hałasem w środowisku (wejdzie w życie w 2002r.); • znormalizowanie pomiarów i oceny hałasu oraz klasyfikacji źródeł, z uwzględnieniem wymogów unijnych (wdrożenie tzw. metod referencyjnych); • wyeliminowanie z produkcji środków transportu, maszyn i urządzeń, których hałaśliwość nie odpowiada standardom Unii Europejskiej oraz stopniowe eliminowanie z użytkowania tych urządzeń; • uruchomienie procesów sporządzenia map akustycznych dla miast poniżej 100 tysięcy mieszkańców oraz, na ich podstawie, sporządzania w ramach powiatowych programów ochrony środowiska programów ograniczania hałasu na obszarach, na których poziom hałasu przekracza wartości dopuszczalne; • wprowadzenie do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego zapisów poświęconych ochronie przed hałasem, z wyznaczeniem stref ograniczonego użytkowania wokół lotnisk, terenów przemysłowych oraz głównych dróg i linii kolejowych wszędzie tam, gdzie przekraczany jest równoważny poziom hałasu wynoszący 55 dB w porze nocnej. Zadania na lata 2003 – 2006 Związane z realizacją omówionych wyżej celów zadania na lata 2003-2006 zostały podane poniżej. Działania: • opracowanie przykładowej, pilotowej mapy akustycznej i programu naprawczego w zakresie ochrony przed hałasem dla aglomeracji, zgodnie z wytycznymi nałożonymi ustawą - Prawo ochrony środowiska (2003r.); • realizacja zabezpieczeń akustycznych środowiska wynikająca z działań doraźnych (dotyczy budowy ekranów akustycznych, zabezpieczeń antywibracyjnych podtorzy tramwajowych, a także instalacji okien o zwiększonej izolacyjności) (sukcesywnie); • dostosowanie i rozwój monitoringowych systemów oceny klimatu akustycznego w środowisku w nawiązaniu do uregulowań Unii Europejskiej i przepisów ustawy - Prawo ochrony środowiska (2006r.); 35 • przygotowanie i wdrożenie podstaw metodycznych dotyczących programów ochrony środowiska przed hałasem i zagadnień akustycznych w planach zagospodarowania przestrzennego (w tym – obszarów ograniczonego użytkowania) (2004r.); • opracowanie map akustycznych i programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem dla aglomeracji o liczbie mieszkańców pow. 250 tys. (2005r.); • opracowanie map akustycznych i programów naprawczych w zakresie ochrony przed hałasem dla obszarów położonych wzdłuż dróg, linii kolejowych oraz lotnisk, zaliczonych do obiektów, których eksploatacja może powodować negatywne oddziaływanie akustyczne na znacznych obszarach (2005r.); • opracowanie wytycznych sporządzania programów operacyjnych w zakresie budowy ekranów akustycznych (2006r.); • wdrożenie i realizacja programu budowy ekranów akustycznych (sukcesywnie); • pełne wdrożenie produkcji maszyn i urządzeń o zmniejszonej hałaśliwości, zgodnej z dyrektywą Unii Europejskiej 2000/14/EC (2006r.); • doposażenie laboratoriów wojewódzkich inspektoratów ochrony środowiska w niezbędną aparaturę do badań akustycznych (w szczególności w stacje do ciągłego monitorowania hałasu) oraz doprowadzenie do akredytacji tych laboratoriów (sukcesywnie do 2006r.). Źródła: http://europa.eu.int/comm/environment/noise/home.htm http://www.rzeczpospolita.pl/dodatki/plum_040304/plun_a_1.htm Polityka Ekologiczna Państwa na lata 2003-2006 z uwzględnieniem perspektyw na lata 20072010 7.2.5 Niebezpieczne produkty chemiczne W początkach istnienia Wspólnoty uznawano, że istnieje potrzeba chronienia obywateli i środowiska przed określonymi substancjami niebezpiecznymi oraz stworzenie wspólnych standardów w celu zapewnienia wolnego przepływu towarów pomiędzy Państwami Członkowskimi. Niebezpieczne produkty chemiczne Ochrona środowiska i zdrowia obywateli Konkurencyjność europejskiego przemysłu chemicznego Klasyfikowanie, pakowanie i znakowanie Klauzule specjalne Kontrola ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi Substancje niebezpieczne Niebezpieczne przeróbki Nawozy i biocydy Regulacje dotyczące szacowania ryzyka i kontroli oraz Dyrektywa o głównych zagrożeniach wypadkami: w celu zapobieżenia wypadkom związanym z substancjami niebezpiecznymi i ograniczeniu ich konsekwencji. 36 Środki stosowane przez Wspólnotę oparte są na zasadzie mówiącej, że należy utrzymać uczciwą równowagę pomiędzy ochroną środowiska i zdrowia konsumentów z jednej strony a konkurencyjnością europejskiego przemysłu chemicznego z drugiej. Pierwsza Dyrektywa, która dotyczy klasyfikowania, pakowania i znakowania substancji niebezpiecznych, pochodzi z roku 196738. Dyrektywa ta, wraz z Dyrektywą o niebezpiecznych przeróbkach39, nałożyła surowe środki klasyfikowania, pakowania i znakowania uwzględniające ochronę środowiska i zdrowia ludzi i zwierząt. Następnie zatwierdzono klauzule specjalne dotyczące nawozów40 i produktów biocydowych41, które ujęto w oddzielnych dyrektywach Zatem istnieją dwa akty prawne dotyczące kontroli ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi: rozporządzenie dotyczące szacowania ryzyka i kontroli42 oraz dyrektywa o głównych zagrożeniach wypadkami43. Mają one na celu zapobieganie wypadkom związanym z substancjami niebezpiecznymi oraz ograniczenie ich konsekwencji dla człowieka i środowiska. Mimo, że prawodawstwo wspólnotowe zakazuje stosowania pewnych groźnych chemikaliów (na przykład azbestu) istnieją w nim luki dotyczące już istniejących substancji chemicznych. Nie wypracowano również systemu informowania o skutkach wprowadzenia na rynek pewnych substancji przed rokiem 1981, kiedy nie istniały jeszcze wymagania dotyczące testowania i rejestrowania nowych substancji. 7.2.6 Ochrona gleb Gleba zdefiniowana została jako wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, ukształtowana przez cząsteczki mineralne, materiał organiczny, wodę, powietrze oraz organizmy żywe. Główne zagrożenie dla gleb stanowią: erozja, zanikanie materiału organicznego, zanieczyszczenie ziemi, uszczelnianie ziemi (spowodowane przygotowywaniem gleby pod budowę domów, dróg i infrastruktury), ubijanie ziemi (spowodowane ciśnieniem mechanicznym powstającym przez używanie ciężkiego sprzętu, nadmierną eksploatacją pastwisk czy działalnością sportową), zanikanie bioróżnorodności gleby, zasolenie (nadmierna akumulacja rozpuszczalnych soli sodu, magnezu i wapnia) oraz powodzie i osunięcia się ziemi. Wszystkie te procesy są albo spowodowane albo pogorszone wskutek działalności człowieka. Niektóre z nich pogłębiły się w ostatnich dziesięcioleciach. Gospodarcze konsekwencje oraz koszty rewitalizacji gleb są ogromne. W odpowiedzi na obawy dotyczące degradacji gleb w Unii Europejskiej, Komisja Europejska, ogłosiła w swoim Komunikacie z 16 kwietnia 200244 roku zarys strategii ochrony gleb. Docelowo planuje się sformułowanie planu rozwoju wspólnotowej strategii ochrony gleb. 38 Dyrektywa 1967/548/EEC z 27 czerwca 1967 o zbliżeniu aktów prawnych, przepisów i środków administracyjnych dotyczących klasyfikowania, pakowania i znakowania substancji niebezpiecznych. 39 Dyrektywa 1999/45/EC z 31 maja 1999 dotycząca ujednolicenia aktów prawnych, przepisów i środków administracyjnych stosowanych w Państwach Członkowskich dotyczących klasyfikowania, pakowania i znakowania niebezpiecznych przeróbek. 40 Dyrektywa 76/116/EEC z 18 grudnia 1975 o zbliżaniu prawa dotyczącego nawozów. 41 Dyrektywa 98/8/EC z 16 lutego 1998 dotycząca wypuszczania na rynek produktów biocydoych. 42 Przepis nr 793/93 z 23 marca 1993 o ocenie i kontroli ryzyka związanego z substancjami niebezpiecznymi 43 Dyrektywa 96/82/EC z 9 grudnia 1996 o kontrolowaniu głównych zagrożeń wypadkami związanymi z substancjami niebezpiecznymi 44 Komunikat z 16 kwietnia 2002 Komisji Europejskiej dla Rady, Parlamentu Europejskiego, Komitetu Społeczno-Ekonomicznego i Komitetu Regionów- Na Rzecz Tematycznej Strategii Ochrony Gleb. [COM (2002) 179 – Nie opublikowane w Dzienniku Urzędowym] 37 http://europa.eu.int/comm/environment/soil/index/htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s15010.htm 7.2.7 Konserwacja przyrody i bioróżnorodności Unia Europejska zajmuje obszar ponad 3 milionów kilometrów kwadratowych, rozciągający się od Koła Podbiegunowego na północy aż po ciepłe wody Morza Śródziemnego na południu z około 1 000 gatunków roślin i ponad 150 gatunkami ptaków poważnie zagrożonych lub będących na granicy wyginięcia. Konserwacja przyrody i bioróżnorodności Przyroda Dzika i Środowisko Naturalne Ochrona niektórych gatunków, takich jak: Ptaki, foki, itp. Ochrona lasów i rzek Bioróżnorodność Zasoby naturalne, rolnictwo, rybołówstwo oraz rozwijanie pomocy i współpracy gospodarczej Celem polityki Unii Europejskiej w tej dziedzinie jest przeciwdziałanie zatraceniu bioróżnorodności, zarówno w Państwach Członkowskich jak i w wymiarze międzynarodowym oraz włączenie ochrony przyrody w inne sektory gospodarki takie jak rolnictwo i przemysł. Prawodawstwo unijne wprowadziło wiele środków służących konserwacji dzikiej przyrody (ochrona pewnych gatunków takich jak ptaki45, foki46 itp.) oraz środowiska naturalnego47 (ochrona lasów i rzek). Wspólnota opublikowała niedawno plany działań dotyczących promowania bioróżnorodności w dziedzinie zasobów naturalnych48, rolnictwa49, rybołówstwa50 i rozwoju pomocy i współpracy gospodarczej51. http://europa.eu.int/comm/environment/nature_biodiversity/index_en.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s15006.htm 45 Dyrektywa 79/409/EEC z 2 kwietnia 1979 o ochronie dzikich ptaków Dyrektywa 83/129/EEC z 28 marca 1983 dotycząca importu do państw członkowskich skór niektórych młodych fok i artykułów z nich produkowanych. 47 Dyrektywa 92/43/EEC z 21 maja 1992 o ochronie środowisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory. 48 Komunikat Komisji z 27 marca 2001 dla Rady i Parlamentu Europejskiego: Plan Działań na rzecz Konserwacji Zasobów Naturalnych i Bioróżnorodności (Tom II) 49 Komunikat Komisji z 27 marca 2001: Plan Działań Dotyczących Bioróżnorodności w Rolnictwie (Tom III) 50 Komunikat Komisji z 27 marca 2001: Plan Działań Dotyczących Bioróżnorodności w Rybołówstwie (Tom IV) 51 Komunikat Komisji z 27 marca 2001: Plan Działań na Rzecz Rozwoju i Współpracy Gospodarczej (Tom V) 46 38 7.2.8 Zapobieganie katastrofom, stan gotowości i reagowanie Postępująca po II Wojnie Światowej industrializacja doprowadziła do znacznego wzrostu ilości wypadków związanych z substancjami niebezpiecznymi. Reakcją na wypadki z lat 70tych, takich jak eksplozja w Flixborough czy wyciek dwutlenku w Seveso, było ukierunkowanie europejskiego prawodawstwa na kwestię zapobiegania podobnym wypadkom i ograniczania ich konsekwencji dla człowieka i środowiska. DYREKTYWY SEVESO Oryginalna Dyrektywa Seveso z roku 1982 weszła w życie w roku 1986. Zastąpiona została przez II Dyrektywę Seveso z roku 199652. Koncentruje się ona na kwestiach ochrony środowiska i po raz pierwszy reguluje problem substancji uznanych za niebezpieczne dla środowiska. Wprowadziła również nowe wymagania w zakresie systemów bezpieczeństwa, postępowania w przypadku awarii, planowania użytkowania ziemi oraz zaostrzyła środki dotyczące inspekcji i informowania opinii publicznej. Dwa ważne zobowiązania zawarte w Dyrektywie wiążą się z przygotowaniem planów postępowania w przypadkach nadzwyczajnych oraz planów dotyczących informowania opinii publicznej. Plany te mają na celu zapobieganie lub kontrolowanie wypadków tak, aby zminimalizować ich negatywne efekty. Wewnętrzne Plany Postępowania w Przypadku Awarii muszą zostać sporządzone przez podmioty zainteresowane a następnie dostarczone lokalnym władzom w celu sporządzenia Planów Zewnętrznych. Jeśli zaistnieje taka konieczność powinny one zostać zweryfikowane, poprawione i zaktualizowane. II Dyrektywa Seveso rozszerza prawo opinii publicznej do dostępu do informacji, również rozumianej jako konsultacje społeczne. Zainteresowane podmioty jak również władze mają obowiązek informowania opinii publicznej o zachowaniu w przypadkach nadzwyczajnych. Informacji należy również udzielać na indywidualne życzenia obywateli. http://europa.eu.int/comm/environment/seveso/index.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/121215.htm 7.2.9 Zintegrowany system prewencji i kontroli (IPPC) Dyrektywa IPPC53 nakłada na Państwa Członkowskie obowiązek wydawania pozwoleń na instalowanie niektórych urządzeń opisanych w Aneksie 1 tejże dyrektywy służących prowadzeniu działalności gospodarczej. Dyrektywę stosuje się do urządzeń nowych lub poważnie zmodernizowanych począwszy od października 1999 oraz nie później niż od października 2007 dla urządzeń już istniejących. Zintegrowany system prewencji i kontroli (IPPC) Dyrektywa IPPC 96/61/EC 52 Dyrektywa 96/82/EC z 9 grudnia 1996 o kontrolowaniu zagrożeń wypadkami związanymi z substancjami niebezpiecznymi 53 Dyrektywa 96/61/EC z 24 września 1996 dotycząca zintegrowanego systemu prewencji i kontroli. 39 Pozwolenia i BAT Wszystkie urządzenia ujęte w Aneksie 1 Dyrektywy muszą uzyskać pozwolenie władz w krajach Unii Europejskiej oparte na zasadzie Najlepszej Dostępnej Technologii (BAT) Informatory BAT (BREFy) Europejski Rejestr Emisji Substancji Zanieczyszczających (EPER) Europejskie Biuro IPPC organizuje wymianę informacji i wydaje informatory BAT (tak zwane BREFy) które państwa członkowskie mają obowiązek wziąć pod uwagę wyznaczając najlepsze ogólnodostępne technologie lub technologie stosowane w przypadkach awaryjnych Rządy wszystkich Państw Członkowskich Unii Europejskiej są zobowiązane do sporządzania rejestrów danych o emisji z określonych źródeł przemysłowych oraz do zgłaszania Komisji Europejskiej wielkości emisji z niektórych urządzeń. Wszystkie urządzenia ujęte w Aneksie I dyrektywy muszą uzyskać pozwolenie od władz Państw Członkowskich na ich użytkowanie. Pozwolenia te muszą być oparte na strategii najlepszej dostępnej technologii (BAT) w celu osiągnięcia wysokiego poziomu ochrony środowiska jako całości. Europejskie Biuro IPPC organizuje wymianę informacji i wydaje informatory BAT (BREFy), które Państwa Członkowskie mają obowiązek wziąć pod uwagę wyznaczając najlepsze ogólnodostępne technologie i technologie stosowane w przypadkach specjalnych. Biuro ma swoją siedzibę w Sevilli oraz składa się z Technicznych Grup Roboczych (TWG) skupiających ekspertów nominowanych przez Państwa Członkowskie, kraje należące do EFTA, kraje przystępujące, przemysł i organizacje pozarządowe. Eksperci ci dostarczają informacje i odpowiednie dane, a następnie dokonują przeglądu projektów dokumentów przygotowanych przez Biuro. Dyrektywa zapewniła utworzenie Europejskiego Rejestru Emisji Substancji Niebezpiecznych (znanego także jako EPER). Rządy narodowe wszystkich Państw Członkowskich zobowiązane są do prowadzenia rejestrów danych ze źródeł przemysłowych oraz do zgłaszania Komisji Europejskiej poziomów emisji z niektórych urządzeń. Zebrane w ten sposób dane są udostępniane opinii publicznej w rejestrze (EPER), którego celem jest dostarczenie informacji ekologicznych dotyczących najważniejszych dziedzin przemysłu. http://europa.eu.int/comm/environment/ippc/index.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/128045.htm http://europa.eu.int/comm/environment/ippc/eper/index.htm http://eippcb.jrc.es/ 7.2.10 Zmiany klimatyczne Na przestrzeni XX wieku przeciętna temperatura powierzchni Ziemi wzrosła o około 0.6 ºC. Istnieje także coraz więcej dowodów na to, że za ocieplenie klimatu, które nastąpiło w ciągu ostatnich 50 lat, odpowiedzialni są ludzie. Takie działania jak używanie paliw kopalnych czy wycinanie lasów powodują wydzielanie dwutlenku węgla i innych gazów 40 wywołujących efekt cieplarniany. Należy połączyć wysiłki krajowe i międzynarodowe aby zredukować zanieczyszczenie powietrza emisją gazów, które są głównymi sprawcami globalnego ocieplenia. W tym celu zatwierdzono Ramową Konwencję Narodów Zjednoczonych Dotyczącą Zmian Klimatycznych (1992) oraz Protokół z Kyoto (1997). Strony tychże porozumień postanowiły zredukować emisję gazów cieplarnianych między 2008 a 2012 o przynajmniej 5% w porównaniu z rokiem 1990. Podczas konferencji w Marakeszu, która odbywała się od 29 października do 9 listopada 2001 roku strony uzgodniły warunki porozumienia dotyczącego umieszczenia procedur uzgodnionych w Protokole z Kyoto w wiążącym akcie prawnym. W kwietniu 2002 roku Unia Europejska ratyfikowała Protokół z Kyoto.54 W celu zrealizowania postanowień zawartych w Protokole z Kyoto, Wspólnota zatwierdziła program dotyczący zmian klimatycznych oraz komunikowania się w zakresie jego wykonania. Program zakłada przeciwdziałanie zmianom klimatycznym za pomocą cięć w dziedzinie energetyki, przemysłu i transportu. Komisja Europejska opublikowała także Zieloną Księgę55 dotyczącą emisji gazów cieplarnianych w Unii Europejskiej. W marcu 2000 roku Komisja Europejska rozpoczęła Europejski Program Dotyczący Zmian Klimatycznych (ECCP)56 mający na celu przygotowanie programu kontrolowania emisji57 mającego na celu obniżenie poziomu emisji do 8% w latach 2008-2010 zgodnie ze zobowiązaniami podjętymi w Protokole z Kyoto. http://europa.eu.int/comm/environment/climat/home_en.htm http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/128044.htm 54 Decyzja 2002/358/EC z 25 kwietnia 2002 dotycząca umieszczenia, w imieniu Wspólnoty, Protokołu z Kyoto w Ramowej Konwencji Narodów Zjadnoczonych Dotyczącej Zmian Klimatycznych oraz obopólnego wypełnienia zobowiązań jakie nakłada na strony Konwencja 55 Zielona Księga dotycząca emisji gazów w Unii Europejskiej 56 Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego o polityce i środkach stosowanych przez Unię Europejską w celu zredukowania emisji gazów cieplarnianych: Europejski Program Zmian Klimatycznych (ECCP). 57 Propozycja Dyrektywy ustanawiającej system regulowania emisji gazów cieplarnianych na obszarze Unii Europejskiej poprawiająca Dyrektywę 96/61/EC 41 8. Systemy Zarządzania Jakością 8.1 Zagadnienia ogólne Jak wspomniano powyżej, formalne uznanie roli podmiotów gospodarczych w ochronie środowiska nastąpiło dzięki programowi „Na Rzecz Równowagi” zapoczątkowanym przez Komisję Europejską. Podkreśla on dynamiczny charakter roli jaką pełnią firmy zarówno we wspieraniu rozwoju gospodarczego jak i ochronie środowiska. Mając na względzie bardziej ekologiczne podejście do produktu konsumentów na całym świecie, program zachęcał do poszerzenia spektrum narzędzi w dziedzinie ochrony środowiska oraz stosowania mechanizmów rynkowych w celu zachęcenia różnego rodzaju organizacji do podejścia proekologicznego wykraczającego poza ramy przepisów obowiązkowych. Dzięki swoim rządom i nawykom dotyczącym wydawania pieniędzy konsumenci zmuszają producentów do myślenia o ekologicznych skutkach swoich poczynań. Jako obywatele i klienci oczekują od producentów u których się zaopatrują spełnienia wymogów ekologicznych w zakresie przekraczającym informowanie i public relations. Takie podejście do sprawy, jak również potrzeba redukowania zanieczyszczenia, zmusiła Wspólnotę do stworzenia nowych programów, szczególnie tych nieobowiązkowych, które zmierzałyby do wyselekcjonowania pod względem poszanowania zasad ochrony środowiska produktów i/lub organizacji działających na rynku. 8.2 Normy serii ISO 14000 8.2.1 Wstęp ISO to skrót od International Organization for Standarization, organizacji zajmującej się ustanawianiem międzynarodowych standardów technologicznych i handlowych. ISO jest pozarządową organizacją non-profit. Jej członkami mogą być wyłącznie agencje rządowe zajmujące się standaryzacją lub podobne do samego ISO pozarządowe organizacje standaryzacyjne, po jednej z każdego kraju. Jeśli w danym kraju istnieje więcej niż jedna organizacja zajmująca się standaryzacją do ISO wybierana jest ta, która posiada więcej członków instytucjonalnych. Obecnie do organizacji tej należą 144 kraje. Organizacja ISO powstała w 1949 roku na skutek porozumienia najważniejszych na świecie organizacji standaryzacyjnych amerykańskiej ANSI, niemieckiej DIN, francuskiej AFNOR i brytyjskiej BSI. Siedziba ISO znajduje się w Genewie. Struktura ISO jest wzorowana na strukturze ANSI i DIN. Składa się na nią kilkaset komitetów technicznych i grup roboczych zajmujących się dyskusjami technicznymi oraz Komitet Główny, w którym po jednym głosie mają członkowskie kraje. Projekty zmian lub projekty nowych norm zwane draftami może składać każda organizacja członkowska. Następnie projekty są dyskutowane w grupach roboczych, w których po uzyskaniu ogólnego konsensusu "draft" zamienia się w "project", który może uzyskać status oficjalnej normy po tym jak 3/4 członków komitetu głównego zaopiniuje go pozytywnie. ISO jest utrzymywana ze składek członkowskich, których wartość jest proporcjonalna do produktu narodowego brutto danego kraju. Oprócz tego ISO zarabia na publikowaniu swoich norm oraz wydawania certyfikatów zgodności z tymi normami (tzw. ISO 9000/14000). Certyfikaty te dowodzą, że sposób wytwarzania danego produkt lub usługi jest 42 zgodny z normą - na przykład 9000:2000 (zarządzanie jakością produktu) lub 14000 (zarządzanie środowiskiem; ochrona środowiska) norm uznanych za najważniejsze. ISO nie posiada żadnej "mocy prawnej" do egzekwowania swoich norm, jednak wiele krajów wymaga aby pewne grupy towarów czy usług importowane do tych krajów były wytwarzane zgodnie z normami ISO, co wymusza na producentach przestrzeganie tych norm. Żródło: http://www.iso.org/ 8.2.2 ISO 14000 Normy z serii ISO 14000 dotyczące zarządzania środowiskowego, czyli tego co organizacja robi, aby zminimalizować negatywny wpływ na środowisko swoich działań, wyrobów i usług są kolejnymi, po ISO 9000, normami dotyczącymi zarządzania. Można powiedzieć, że o ile normy z serii ISO 9000 dotyczą takiego zarządzania organizacją, aby zapewnić jakość wyrobów zamierzonych, które wytwarzane są z myślą o sprzedaży i zadowoleniu klientów, o tyle wprowadzenie norm z serii ISO 14000 ma na celu zadowolenie wszystkich stron zainteresowanych jakością wyrobów "niezamierzonych", a więc tych, które powstają przy okazji produkcji i mogą w sposób niekorzystny wpłynąć na środowisko. "Klientem" w normach serii ISO 14000 jest środowisko. Celem norm serii ISO 14000 jest pomoc organizacjom, niezależnie od charakteru, wielkości i rodzaju, w zarządzaniu wpływem ich działań, wyrobów i usług na środowisko oraz minimalizacja oddziaływania na środowisko i efektywne wykorzystanie dostępnych zasobów na każdym etapie działalności. Obejmują one wszystkie aspekty istotne z punktu widzenia zarządzania środowiskowego i dotyczą: systemów zarządzania, auditowania i innych badań, oceny efektów działalności środowiskowej, etykietowania środowiskowego, oceny cyklu życia, terminologii, projektowania pod kątem środowiska oraz komunikacji środowiskowej. Strukturę norm i innych dokumentów opracowywanych w ISO/TC 207 Environmental management przedstawiono na poniższym rysunku. 43 Wdrożenie norm serii ISO 14000 w sytuacji pogłębiającej się degradacji środowiska z jednej strony i rosnącej troski o środowisko z drugiej strony w wielu przypadkach jest warunkiem prowadzenia transakcji biznesowych i utrzymania się na rynku. Coraz więcej bowiem firm wybierając swoich dostawców patrzy na stosunek danej firmy do środowiska, który jest najlepiej wyrażony przez stosowanie norm serii ISO 14000. Coraz większa jest również rola wpływu na środowisko jako czynnika decydującego przy podejmowaniu decyzji o zakupie wyrobów. Inne potencjalne korzyści dla przedsiębiorstw ze stosowania norm dotyczących zarządzania środowiskowego to unikanie kosztów, redukcja kosztów, lepsza motywacja pracowników i lepsze relacje z lokalną społecznością i władzami. Unikanie kosztów jest związane z zarządzaniem ryzykiem i procedurami sterowania procesami oraz postępowaniem podczas anormalnych uwolnień do środowiska i awarii (np. kosztów likwidowania zanieczyszczeń, kosztów związanych z odpowiedzialnością prawną itp.). Redukcja kosztów jest związana z ograniczeniem zużycia surowców, wody, energii, wytworzeniem mniejszej ilości odpadów, likwidacją, transportem itp. Seria norm ISO 14000 składa się z norm dotyczących systemów zarządzania środowiskowego (tj. ISO 14001 i ISO 14004) oraz narzędzi zarządzania środowiskowego (tj. wszystkich innych dokumentów serii ISO 14000). Zgodnie z tym podejściem ustanowienie i wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego jest związane z określeniem polityki środowiskowej organizacji oraz celów i zadań środowiskowych. Narzędzia zarządzania środowiskowego mają natomiast pomóc organizacji w realizacji polityki, celów i zadań środowiskowych. Umiejscowienie ww. norm w systemie zarządzania środowiskowego wg ISO 14001 przedstawiono na poniższym rysunku. System zarządzania środowiskowego jest to część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, 44 procedury, procesy i środki potrzebne do opracowywania, wdrażania, realizowania, przeglądu i utrzymywania polityki środowiskowej W normie międzynarodowej ISO 14001 wyszczególniono wymagania dotyczące systemu zarządzania środowiskowego w celu umożliwienia organizacji sformułowanie polityki i celów, z uwzględnieniem wymagań przepisów prawnych oraz informacji dotyczących znaczących wpływów na środowisko. Norma dotyczy tych aspektów środowiskowych, które organizacja może nadzorować i na które może mieć wpływ. W normie nie określono szczegółowych kryteriów dotyczących efektów działalności środowiskowej. System zarządzania środowiskowego jest ważnym i strategicznym narzędziem w zmniejszaniu wpływu organizacji na środowisko i kompleksowo ujmuje wszystkie zagadnienia związane zarówno z działaniami, jak również wyrobami i usługami organizacji. 8.2.3 Potencjalne korzyści wynikające środowiskowego (wg PN-ISO 14004:1998 ) z posiadania systemu zarządzania Posiadanie systemu może pomóc firmie w uzyskaniu zaufania zainteresowanych stron co do tego, że: • kierownictwo firmy zobowiązało się do realizowania postanowień polityki oraz określonych celów i zadań • główny nacisk położony został na zapobieganie, a nie na działania korygujące • może zostać udowodniona racjonalna troska o środowisko i zgodność z przepisami • realizowany jest proces ciągłego doskonalenia a ponadto: • umożliwić zapewnienie klientów o podjętym zobowiązaniu do zarządzania środowiskowego oraz wykazanie, że zobowiązanie to jest realizowane • ułatwić utrzymanie dobrego odbioru publicznego i dobrych stosunków ze społecznością lokalną • ułatwić pozyskanie inwestorów i dostęp do kapitału • obniżyć ryzyko ubezpieczeniowe • poprawić wizerunek firmy i jej udział w rynku • pomóc w poprawie nadzoru nad kosztami • ograniczyć występowanie incydentów, których następstwem jest ponoszenie przez firmę odpowiedzialności • poprawić oszczędność materiałów wejściowych i energii • ułatwić uzyskanie potrzebnych zezwoleń, świadectw i innych autoryzacji • ułatwiać kontakty z administracją rządową 45 8.2.4 Skrócony przegląd elementów systemu zarządzania środowiskowego wg PN-EN ISO 14001:1996 Elementy normy ISO 14001 Nr rozdz. ISO 14001 POLITYKA środowiskowa 4.2 Planuj 4.3 Krótki komentarz Polityka środowiskowa - opracowanie dokumentu zawierającego zobowiązanie organizacji w odniesieniu do środowiska. Wykorzystuje się go ramowo do planowania i działania systemu, celów i zadań środowiskowych. 4.3.1 Aspekty środowiskowe - zidentyfikowanie właściwości środowiskowych wyrobów, działań i usług. Określenie tych, które mogą mieć znaczący wpływ na środowisko. Procesy, wyroby, działania z nimi związane będą następnie przedmiotem nadzorowania i monitorowania, będą brane pod uwagę przy ustalaniu celów i zadań środowiskowych; pracownicy będą szkoleni. 4.3.2 Wymagania prawne i inne - zidentyfikowanie i zapewnienie dostępu do odpowiednich przepisów (i innych wymagań, które są właściwe dla organizacji). Zgodność z wymaganiami prawnymi będzie monitorowana, brana pod uwagę przy ocenie istotności aspektów, ustalaniu celów i zadań środowiskowych. 4.3.3 Cele i zadania - ustalenie dla organizacji celów środowiskowych spójnych z polityką środowiskową, wpływami na środowisko i innymi czynnikami. Cele i zadania są one elementem ciągłego doskonalenia i zapobiegania zanieczyszczeniom. Wskaźniki środowiskowe - ustalenie dla celów zadań pozwoli na skuteczne monitorowanie postępu w osiąganiu tych celów. 4.3.4 Program zarządzania środowiskowego - zaplanowanie działań do osiągnięcia celów i zadań. Zapewnienie realizacji ustalonych celów i zadań. Wykonaj 4.4 4.4.1 Struktura i odpowiedzialność - ustalenie ról i zakresów odpowiedzialności oraz zapewnienie zasobów. 4.4.2 Szkolenie, świadomość i kompetencje - zapewnienie, aby pracownicy byli przeszkoleni, świadomi oddziaływania na środowisko, w szczególności w obszarach związanych ze znaczącymi aspektami środowiskowymi, kompetentni w wykonywaniu powierzonych im zadań i zdolni do zrealizowania odpowiedzialności względem środowiska; zaangażowani w poprawę ochrony środowiska. 4.4.3 Komunikowanie się - ustalenie procesów do komunikacji wewnętrznej i zewnętrznej dotyczącej zagadnień związanych z zarządzaniem środowiskowym. 4.4.4 Dokumentacja EMS - utrzymywanie informacji o EMS i innych związanych dokumentów. 4.4.5 Nadzór nad dokumentami - zapewnienie efektywnego zarządzania procedurami i innymi dokumentami systemu. 4.4.6 Sterowanie operacyjne - zidentyfikowanie, zaplanowanie i zarządzanie operacjami i działaniami zgodnie z polityką, celami i zadaniami, uwzględniając znaczące aspekty środowiskowe. 4.4.7 Gotowość na wypadek awarii i reagowanie na awarie - zidentyfikowanie potencjalnych awarii i opracowanie procedur do zapobiegania im i reagowania na nie. 46 Sprawdź 4.5 4.5.1 Monitorowanie i pomiary - monitorowanie kluczowych działań i śledzenie wyników, parametrów procesów związanych ze znaczącymi aspektami, zgodności z przepisami prawnymi, realizacji celów i zadań. Żródło informacji dla procesu ciągłego doskonalenia. 4.5.2 Niezgodności oraz działania korygujące i zapobiegawcze – zidentyfikowanie i korygowanie problemów oraz zapobieganie ich ponownemu wystąpieniu. 4.5.4 Zapisy - utrzymywanie odpowiednich zapisów o wynikach EMS. Wykazanie realizacji ciągłego doskonalenia, skutecznego funkcjonowania systemu. 4.5.5 Audit EMS - okresowe sprawdzanie, czy EMS funkcjonuje prawidłowo. Żródło sposobności do doskonalenia. Działaj 4.6 Przegląd wykonywany przez kierownictwo - dokonywanie okresowych przeglądów EMS mając na uwadze ciągłe doskonalenie, zapobieganie zanieczyszczeniom, dokonywanie korekty celów, programów, polityki środowiskowej Podstawy systemu zarządzania środowiskowego oraz elementy i wdrażanie systemu omówiono w opublikowanym w 2004 r. przez PKN opracowaniu Zarządzanie środowiskowe. Komentarz do norm serii ISO 14000. W opracowaniu tym przedstawiono również opublikowane przez ISO/TC 207 Environmental management "normy narzędziowe", pomocne w realizacji polityki, celów i zadań środowiskowych. Omawiając "normy narzędziowe" starano się zwrócić uwagę, w jaki sposób można je wykorzystać podczas opracowywania, wdrażania i doskonalenia systemu zarządzania środowiskowego. Należy jednak podkreślić, że wszystkie normy z serii ISO 14000 mogą być stosowane niezależnie jako pojedyncze normy lub jako grupy norm, np. normy z grupy 14040, czy 14020. Wybór norm do stosowania zależy od celu, jakiemu mają służyć. 8.2.5 Nowelizacja ISO 14001:1996 i ISO 14004:1996 Normy dotyczące systemów zarządzania środowiskowego: • ISO 14001:1996 Environmental management systems - Specification with guidance for use (odpowiednik krajowy - PN-EN ISO 14001:1998 Systemy zarządzania środowiskowego - Specyfikacja i wytyczne stosowania) • ISO 14004:1996 Environmental management systems - General guidelines on principles, systems and supporting techniques (odpowiednik krajowy - PN-ISO 14004:1998 Systemy zarządzania środowiskowego - Ogólne wytyczne dotyczące zasad, systemów i technik wspomagających) są w trakcie nowelizacji w ISO. Nowe normy spodziewane są w drugiej połowie 2004 r. Nowelizacja ISO 14001:1996 ma na celu lepsze zrozumienie wymagań podanych w ISO 14001:1996 oraz poprawę kompatybilności norm ISO 14001 i ISO 9001:2000. Przy nowelizacji tej przyjęto zasadę, aby nie wprowadzać nowych, dodatkowych wymagań. Poniżej przedstawiono ważniejsze aktualnie wprowadzone zmiany w stosunku do 14001:1996, co nie oznacza, że pozostaną one w końcowej nowej wersji norm; jak również nie oznacza, że nie będzie innych zmian. 1. Zmiana tytułu: Systemy zarządzania środowiskowego - Wymagania i wytyczne stosowania. 47 2. Dodanie do rysunku modelu przedstawiającego system zarządzania środowiskowego opisu kroków: planuj, wykonaj, sprawdź, działaj oraz wyjaśnienie zastosowania cyklu PDCA i odniesienie do podejścia procesowego stosowanego w ISO 9001:2000: Planuj ustal cele i procesy niezbędne do dostarczenia wyników zgodnych z polityką środowiskową organizacji, Wykonaj wdróż procesy, Sprawdź monitoruj i mierz procesy w odniesieniu do polityki środowiskowej, celów, zadań, wymagań prawnych i innych oraz przedstawiaj wyniki, Działaj podejmij działania dotyczące ciągłego doskonalenia funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego. 3. Zmiany terminologiczne mające na celu uwzględnienie terminologii przyjętej w ISO 9000:2000 (na obecnym etapie prac zmiana definicji następujących terminów: system zarządzania środowiskowego, audit systemu zarządzania środowiskowego, polityka środowiskowa) oraz inne zmiany w definicjach celu i zadania środowiskowego, zapobieganiu zanieczyszczeniom, dostosowanie definicji efektów działalności środowiskowej do definicji podanej w ISO 14031. 4. W p. 4.1 Wymagania ogólne dodano postanowienie, aby organizacja określiła zakres systemu zarządzania środowiskowego (nie jest to nowe wymaganie, ale inaczej i w innym miejscu zapisane. Wykreślono z ISO 14001:1996, p. 1 Zakres normy postanowienie: "Zakres zastosowania niniejszej normy międzynarodowej należy wyraźnie zidentyfikować"). 5. W p. 4.3.1 Aspekty środowiskowe - zidentyfikowanie aspektów odniesiono do zakresu systemu zarządzania środowiskowego, uwzględniono planowane lub nowe opracowania, nowe lub zmodyfikowane działania, wyroby i usługi (wykreślono natomiast postanowienia dotyczące tych zagadnień z programu zarządzania środowiskowego), znaczące aspekty środowiskowe powinny być uwzględnione przy opracowaniu, wdrożeniu i utrzymaniu systemu zarządzania środowiskowego (zamiast przy ustalaniu celów, jak jest w ISO 14001:1996), uszczegółowiono wymaganie dotyczące udokumentowania tych informacji. 6. W p. 4.3.2 Wymagania prawne i inne - uszczegółowiono, że inne wymagania dotyczą środowiska. Dodano postanowienie, że organizacja powinna zapewnić, że wymagania prawne i inne wymagania środowiskowe, które dotyczą organizacji są uwzględniane podczas opracowywania, wdrażania i utrzymywania systemu zarządzania środowiskowego. 7. Połączono p. 4.3.3 Cele i zadania środowiskowe z p. 4.3.4 Program zarządzania środowiskowego. 8. Zmieniono tytuły punktów 4.4.1 Struktura i odpowiedzialność oraz 4.4.2 Szkolenie, świadomość i kompetencje, zbliżając je do ISO 9001. 9. Tytuł p. 4.4.4 Dokumentacja systemu zarządzania środowiskowego zmieniono na Dokumentacja; uszczegółowiono wymagania dotyczące dokumentacji dostosowując je do ISO 9001:2000. W punkcie tym znajdujemy teraz: udokumentowaną politykę, cele i zadania środowiskowe, opis głównych elementów systemu zarządzania 48 środowiskowego i ich wzajemnych zależności oraz odniesienie do dokumentów związanych, dokumenty wymagane przez niniejszą normę, dokumenty potrzebne organizacji do zapewnienia skutecznego planowania, działania i nadzorowania procesów związanych ze znaczącymi aspektami środowiskowymi, zapisy wymagane przez normę. 10. W 4.5.5 Audit wewnętrzny systemu zarządzania środowiskowego (poprzednio 4.5.4 Audit systemu zarządzania środowiskowego) dodano wymaganie dotyczące auditorów. 11. W punkcie 4.6 Przegląd zarządzania wprowadzono wymagania analogiczne jak w ISO 9001:2000, p. 5.6, dotyczące postanowień ogólnych i danych wejściowych do przeglądu. 12. W załączniku rozszerzono wytyczne dotyczące dokumentacji, podano wytyczne dotyczące zagadnień, dla których w ISO 14001:1996 nie ma dla wytycznych: tzn. sterowania operacyjnego, gotowości na wypadek awarii i reagowania na awarię oraz monitorowania i pomiarów. Nowelizacja ISO 14004 jest związana ze znacznymi zmianami. Oprócz zmian wynikających ze zmiany ISO 14001 i zwiększenia kompatybilności z ISO 9001:2000 nowelizacja prowadzona jest pod kątem małych i średnich przedsiębiorstw. We wprowadzeniu do normy stwierdza się, że norma może być stosowana przez organizacje każdego rodzaju, wielkości, poziomu dojrzałości i umiejscowienia oraz z każdego sektora działalności. Włączono do niej specjalne postanowienia dotyczące małych i średnich przedsiębiorstw (SME); (norma uwzględnia potrzeby SME oraz promuje stosowanie przez nich EMS). Dla ułatwienia stosowania ujednolicono numerację podrozdziałów obu norm. Jednakże ISO 14004 zawiera dodatkowe - w stosunku do ISO 14001 - punkty, w których podano szczegółowe lub dodatkowe wytyczne dotyczące poszczególnych zagadnień. W projekcie nowej normy wpisano cykl PDCA w model systemu zarządzania środowiskowego, i rozpisano go szczegółowo na poszczególne działania związane z wdrożeniem, utrzymaniem oraz doskonaleniem systemu i powiązano je z poszczególnymi punktami normy. W ramach nowelizacji opracowywane są szczegółowe praktyczne wytyczne, rozszerzone w stosunku do ISO 14004 z 1996 roku, właściwie dla wszystkich elementów systemu zarządzania środowiskowego. Należy jednak podkreślić, że wprowadzane zmiany mają na celu ułatwienie wdrożenia, utrzymania i doskonalenia systemu zwłaszcza w odniesieniu do tych zagadnień, które stwarzały najwięcej problemów. Przykładem mogą być aspekty środowiskowe, zapobieganie zanieczyszczeniom, wymagania prawne i inne, sterowanie operacyjne itd. _________ Źródło: Gruszka A., Niegowska E.: Zarządzanie środowiskowe. Komentarz do norm serii ISO 14000, PKN, 2003 r. 8.3 SYSTEM EKOZARZĄDZANIA I AUDYTU 8.3.1 Wstęp W czerwcu 1993 roku zatwierdzono Rozporządzenie nr 1836/93, które zapoczątkowało europejski system ekozarządzania i audytu oraz umożliwiło udział w nim firmom sektora przemysłowego, rozumianym tak, jak w sekcjach C i D klasyfikacji NACE. Firmy działające 49 w sektorach specyficznych takich jak: energetyka, gazownictwo, gospodarka odpadami, uzyskały pozwolenie na uczestnictwo w EMAS, gdyż ich działalność uznano za znaczącą dla środowiska. Rozporządzenie, jako instrument prawny wybrany przez władze Unii do promowania EMAS, jest całkowicie wiążące i musi zostać bezpośrednio zastosowane w Krajach Członkowskich bez potrzeby tworzenia takiego prawa na poziomie krajowym. Członkowie Unii Europejskiej wdrożyli system zgodnie z obowiązującą procedurą i wymogami Wspólnoty w celu zapewnienia harmonijnej realizacji EMAS na obszarze całej Unii. Jednakże Rozporządzenie nadmienia, iż istnieją środki, które można ustanowić na poziomie krajowym i te pozostają w gestii Państw Członkowskich. EMAS został zweryfikowany przez Komisję Europejską, czego skutkiem było zatwierdzenie nowej wersji Rozporządzenia o numerze 761/2001. Doświadczenie zgromadzone podczas wdrażania Rozporządzenia przyniosło wiele pomysłów na poprawienie istniejących przepisów, jak również wdrożenie EMAS do innych sektorów. Rozporządzenie nr 761/2001 z 19 marca 2001 roku pozwala na uczestnictwo w EMAS różnego rodzaju organizacjom (pierwszego, drugiego i trzeciego sektora), dzięki czemu Unia Europejska zyskuje większą kontrolę nad negatywnymi wpływami na środowisko. Jak zapisano w artykule nr 15 Rozporządzenia nr 761/2001, EMAS zostanie zweryfikowany w ciągu 5 lat od jego wejścia w życie i jeśli będzie to konieczne, przyjęte zostaną odpowiednie poprawki. Ten cykl weryfikacyjny jest dowodem na ciągłe ulepszanie systemu oraz powinien zapewnić jego długofalową efektywność. 29 czerwca 1993 – Rozporządzenie nr 1836/93→ 19 marca 2001 – Rozporządzenie nr 761/2001→ Do zweryfikowania w ciągu najbliższych 5 lat 8.3.2 Cele Jak zapisano w artykule nr 1 Rozporządzenia w sprawie EMAS, celem Europejskiego Systemu Ekozarządzania i Audytu jest promowanie działań na rzecz ochrony środowiska oraz zapewnienie opinii publicznej i innym zainteresowanym dostępu do informacji. Cele te mają zostać osiągnięte poprzez: a) Zatwierdzanie i wdrażanie przez organizacje systemu zarządzania ekologicznego b) Systematyczne, obiektywne i okresowe weryfikowanie stosowania tych systemów c) Udostępnianie informacji o systemie oraz dialog z obywatelami i innymi zainteresowanymi stronami d) Aktywne zaangażowanie pracowników i odpowiednie szkolenia Podkreślić należy, że EMAS oparty jest na uczestnictwie dobrowolnym, dlatego nie istnieją żadne środki prawne, które nakładałyby na organizacje obowiązek wdrażania Europejskiego Systemu Ekozarządzania. Rozporządzenie podkreśla również wagę zachęcania organizacji do implementowania systemu i umożliwienie im obniżenia kosztów poprzez specjalne mechanizmy stworzone na poziomie krajowym. 8.3.3 Strony zaangażowane we wdrażanie EMAS i ich rola W celu zagwarantowania efektywnego wdrażania EMAS i jego wiarygodności Rozporządzenie definiuje rolę i obowiązki każdej ze stron zaangażowanej w ten proces. A są nimi: 50 Organizacje Audytorzy Akredytowany Inspektor Ochrony Środowiska Organy Akredytujące Forum Organów Akredytujących Organy Kompetentne Komitet powołany na mocy Artykułu 14 Organy posiadające odpowiednie kompetencje odpowiedzialne za wdrażanie prawa w tym zakresie do prawodawstwa Krajów Członkowskich Państwa członkowskie Unii Europejskiej Komisja Europejska Organizacje Regulacja definiuje „organizację” jako „firmę, korporację, przedsiębiorstwo lub instytucję, ich część lub kombinację, posiadającą osobowość prawną lub nie, prywatną lub państwową, mającą własną funkcję i administrację” (patrz artykuł 2). Dzięki nowej Regulacji w EMAS mogą uczestniczyć wszystkie organizacje (także sektora przemysłowego, rolnego i usług). Organizacja decydująca się na uczestnictwo w EMAS musi wypełniać następujące obowiązki: - przeprowadzać weryfikację swych produktów, usług i działań względem środowiska, zgodnie z wymogami EMAS - wdrażać System Zarządzania Ekologicznego58 - sporządzać Sprawozdania Ekologiczne59 - przeprowadzać audyt wewnętrzny pod kątem wymogów ekologicznych, aby upewnić się, że wszystkie wymogi EMAS zostały spełnione (z uwzględnieniem wymogów krajowych) - poddawać się audytowi zewnętrznemu oraz przedkładać Sprawozdania Ekologiczne do weryfikacji Akredytowanemu Inspektorowi Ochrony Środowiska - przedkładać zweryfikowane Sprawozdania Ekologiczne kompetentnemu organowi Państwa Członkowskiego na terenie którego prowadzona jest działalność - upubliczniać sprawozdania po ich zaakceptowaniu przez stosowne organy Jeśli organizacja spełni wymogi EMAS może zostać zarejestrowana, uzyskując tym samym zaświadczenie o przynależności do systemu EMAS. 58 to znaczy część ogólnego systemu, który dotyczy struktury organizacyjnej, planowania działań, obowiązków, praktyki, procedur, procesów i sposobów służących rozwijaniu, wdrażaniu, weryfikowaniu i podtrzymaniu ekologicznego charakteru prowadzonej polityki. (Rozporządzenie nr 761/2001, art.2) 59 szczegółowe raporty przygotowywane przez organizację w celu informowania opinii publicznej i innych zainteresowanych stron o swych działaniach w zakresie ochrony środowiska. 51 Audytor Audytor to osoba lub grupa osób będących pracownikami organizacji, którzy w imieniu organizacji przeprowadzają audyt Ekologicznego Systemu Zarządzania. Audytor musi: - posiadać indywidualne lub grupowe kompetencje wymienione w Aneksie II, punkcie 2.4 Rozporządzenia - być niezależnym od działań, które audytuje w celu zachowania bezstronności Akredytowany Inspektor Ochrony Środowiska Przejrzystość i wiarygodność organizacji wzmacnia weryfikacja jej systemu zarządzania pod kątem spełniania wymogów zawartych w Rozporządzeniu oraz uzyskanie potwierdzenia z innego, niezależnego źródła. Dlatego organ zewnętrzny jakim jest Akredytowany Inspektor Ochrony Środowiska ma za zadanie sprawdzić: - zgodność działań organizacji z wymogami EMAS - wiarygodność i poprawność danych oraz informacji dostarczanych przez organizację w sprawozdaniach ekologicznych i w innych raportach Jednym z głównych obowiązków inspektora jest sprawdzenie technicznej ważności wstępnego przeglądu zagadnień środowiskowych, audytu i innych procedur stosowanych przez organizację. W czasie przeprowadzania pierwszej weryfikacji, inspektor musi sprawdzić, czy organizacja spełnia następujące wymagania: a) posiada w pełni funkcjonujący system ekozarządzania, zgodny z Aneksem I (w zasadzie tożsamy z sekcją 4 międzynarodowego standardu ISO 14001:1996) b) posiada dokładnie zaplanowany program audytu, który już został przeprowadzony zgodnie z Aneksem II tak, aby ujęte w nim były przynajmniej obszary największego wpływu na środowisko c) przeprowadziła przynajmniej jedną inspekcję systemu zarządzania d) sporządziła sprawozdanie ekologiczne zgodne z Aneksem II, punkt 3.2 Rozporządzenia Inspektor musi również upewnić się, że organizacja kontroluje te aspekty swej działalności, które podlegają prawu krajowemu lub wspólnotowemu oraz, że je przestrzega. Audyt powinien udowodnić, że zastosowane procedury umożliwiają spełnienie prawnych wymogów EMAS. Inspektor nie może kontrolować sprawozdania ekologicznego jeśli wykrył nieprawidłowości w procesie weryfikacji. Akredytowanym Inspektorem może być osoba lub organ niezależny od kontrolowanej organizacji, który otrzymał akredytację, zgodnie z warunkami i procedurami zawartymi w Rozporządzeniu dotyczącym EMAS. System akredytacji został zaprojektowany tak, aby świadczyć o ogólnej wiarygodności samego EMAS. Inspektorzy akredytowani w jednym z Państw Członkowskich mają pozwolenie na prowadzenie działalności na terenie całej Unii zgodnie z postanowieniami zawartymi w Aneksie V Regulacji. Rozpoczęcie takiej działalności powinno zostać zgłoszone organom danego państwa oraz podlegać nadzorowi ze strony systemu akredytowania. Organy i systemy akredytowania Jak wspomniano powyżej, rozporządzenie wymaga, by system akredytowania gwarantował przejrzystość i wiarygodność EMAS. W tym celu każde z Państw 52 Członkowskich zobowiązane jest do wyznaczenia organu akredytującego albo spośród już istniejących tego typu albo do utworzenia nowego zapewniając mu odpowiedni status. Trzecią opcją jest użycie innych Organów Kompetentnych wspomnianych w Rozporządzeniu i tym samym połączenie funkcji tych dwóch organów. Niezależnie od wybranej opcji Państwa Członkowskie muszą zapewnić organom akredytującym pełną niezależność i obiektywizm w wykonywaniu swoich obowiązków. Akredytowanie inspektorów oraz nadzór nad ich działaniami musi być zgodny z wymogami Rozporządzenia zawartymi w Aneksie V celem zapewnienia jednakowego stosowania EMAS na obszarze całej Unii Europejskiej. Aspekt ten dotyczy również inspektorów prowadzących działalność poza krajem swego pochodzenia. Do głównych obowiązków organów akredytujących należą: - powoływanie, weryfikowanie i aktualizowanie list inspektorów ochrony środowiska oraz zakresu ich uprawnień - informowanie Komisji Europejskiej bezpośrednio lub poprzez władze krajowe o zmianach na tych listach - podejmowanie, przynajmniej w ciągu 24 godzin, wszystkich koniecznych działań w celu zapewnienia inspektorom możliwości wykonywania swoich obowiązków oraz kontrolowanie jakości ich pracy We wszystkich państwach członkowskich zakres akredytacji definiowany jest na podstawie klasyfikacji działalności gospodarczej (tak zwane kody NACE) ustanowionej przez Rozporządzenie nr 3037/90. Akredytacja określa kompetencje inspektora. Znaczy to, że inspektorzy mogą działać jedynie w sektorach, które obejmuje akredytacja. Wszystkie organy akredytujące tworzą tak zwane Forum. Forum Organów Akredytujących Forum składa się ze wszystkich organów akredytujących i ma za zadanie informowanie Komisji Europejskiej oraz promowanie współpracy między członkami Unii Europejskiej. Forum spotyka się co najmniej raz w roku. We wszystkich spotkaniach uczestniczy także przedstawiciel Komisji Europejskiej. Forum organów akredytujących: - przygotowuje wytyczne dotyczące akredytowania, zakresu kompetencji i kontrolowania inspektorów - tworzy procedury jednolitej weryfikacji aby zapewnić harmonizowanie wymogów akredytacyjnych wszystkich Państw Członkowskich - przedkłada Komisji raport dotyczący działań służących ujednoliceniu wymogów akredytacyjnych na obszarze Wspólnoty Organy Kompetentne Organy Kompetentne powoływane są na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym przez każde z państw członkowskich i pełnić mają następujące funkcje: o tworzenie i prowadzenie listy zarejestrowanych organizacji o comiesięczne aktualizowanie listy zarejestrowanych organizacji 53 o zgłaszanie Komisji wszelkich zmian na owej liście (bezpośrednio lub przez władze krajowe w zależności od procedury przyjętej w danym kraju) o organizowanie corocznych spotkań w celu kontrolowania procedur rejestracyjnych jak również kryteriów stosowanych w przypadku zawieszenia lub odmowy rejestracji o ustanowienie założeń jednolitego systemu weryfikacji w celu wypracowania jednakowych zasad rejestrowania o przedkładanie Komisji raportów z działań mających na celu ujednolicenie systemu weryfikowania działań w zakresie EMAS o monitorowanie kompetentnych władz w kwestii zgodności działań danej organizacji z wymogami prawnymi Wspólnoty w zakresie ochrony środowiska o rejestrowanie organizacji, która złożyła aplikację oraz nadanie jej numeru rejestracji o poinformowanie zarządu organizacji o umieszczeniu jej w rejestrze o zwracanie się z zapytaniem do zainteresowanych stron czy danej organizacji kiedykolwiek odmówiono, zawieszono lub pozbawiono rejestracji w celu zebrania koniecznych danych służących podjęciu decyzji o rejestracji o informowanie zarządu organizacji o powodach odmówienia, zawieszenia lub pozbawienia rejestracji i środkach odwoławczych Organy Kompetentne muszą posiadać procedury dotyczące: - reagowania na uwagi zgłaszane przez zainteresowane strony na temat zarejestrowanych organizacji odmówienia, pozbawienia lub zawieszenia rejestracji Komitet powołany na mocy Artykułu 14 Jest to komitet utworzony w celu wspomagania Komisji Europejskiej, który działa na mocy procedur i wytycznych zatwierdzonych przez siebie samego. Władze kompetentne w zakresie przestrzegania prawodawstwa dotyczącego ochrony środowiska Rozporządzenie podkreśla, że istniejące w Państwach Członkowskich organy, których obowiązkiem jest kontrolowanie spełniania wymogów prawnych na poziomie krajowym, odgrywają ogromną rolę w także we wspólnotowym systemie ekozarządzania i audytu. Są one odpowiedzialne za informowanie Organów Kompetentnych o stopniu przystosowania organizacji starającej się o uzyskanie rejestracji do reguł EMAS. Państwa Członkowskie Do ich głównych obowiązków należy: 54 powoływanie organów akredytujących (w przeciągu 12 miesięcy od wejścia w życie Rozporządzenia) informowanie Komisji o krokach podjętych w zakresie systemu akredytowania oraz o wszelkich zmianach w jego strukturze i stosowanych procedurach powoływanie Organu Kompetentnego (w ciągu 3 miesięcy od wejścia w życie Rozporządzenia) podjęcie stosownych kroków prawnych i administracyjnych w przypadku złamania zasad EMAS i poinformowanie o nich Komisji zapewnienie Organom Kompetentnym niezależności i bezstronności zapewnienie, że Organ Kompetentny spełnia wymogi Rozporządzenia w sprawie EMAS przekazanie Organowi Kompetentnemu wytycznych związanych z postępowaniem w przypadku odmówienia lub zawieszenia rejestracji informowanie organizacji i opinii publicznej o treści Rozporządzenia i podstawowych założeniach systemu EMAS promowanie systemu EMAS w kooperacji z organizacjami przemysłowymi, konsumenckimi, ekologicznymi, związkami zawodowymi i instytucjami szczebla lokalnego poprzez profesjonalne publikacje, broszury, ulotki, kampanie promocyjne, etc. informowanie Komisji na temat działań podjętych w celu promowania EMAS na poziomie krajowym Komisja Europejska Komisja Europejska zaangażowana jest w system EMAS poprzez następujące działania: • promowanie współpracy międzynarodowej w celu harmonizacji kryteriów, warunków i procedur stosowanych w EMAS • uczestniczenie przedstawiciela Komisji w spotkaniach Forum Organów Akredytujących • uczestniczenie w posiedzeniach Organów Kompetentnych • przedkładanie Komitetowi powołanemu na mocy Artykułu 14 raportów dotyczących ujednolicenia systemów weryfikacji oraz ich publikowanie • promowanie EMAS na poziomie wspólnotowym 55 • badanie, wspólnie z Komitetem, sposobów promowania najlepszych praktyk i procedur • prowadzenie europejskiego rejestru inspektorów ochrony środowiska oraz organizacji zarejestrowanych w ramach EMAS oraz publikowanie tegoż 8.3.4 Zalety wdrożenia systemu EMAS Wiele europejskich firm zaczęło korygować swe działania względem środowiska w związku z koniecznością wdrażania dyrektyw europejskich oraz w odpowiedzi na zainteresowanie rynku produktami i praktykami ekologicznymi. Nawet jeśli organizacja posiada dobry wizerunek w oczach opinii publicznej, jak wykazują badania, często powoduje zanieczyszczenie środowiska wskutek złego zarządzania, nieodpowiednich warunków produkcji, bezsensownej konsumpcji i niskiego poziomu satysfakcji pracowników. Konieczność poprawiania swych działań względem środowiska przynosi zatem organizacji korzyści przekraczające kwestie public relations. Wdrożenie dobrowolnego systemu EMAS oznacza lepszą organizację, lepsze zarządzanie i lepsze produkty. Wdrożenie systemu EMAS może przynieść firmie następujące korzyści: Redukcję zużycia zasobów (energetycznych i naturalnych) dzięki poprawieniu wydajności i wyeliminowaniu awarii Poprawienie wydajności procesów produkcyjnych poprzez optymalizację i harmonizację Wzrost profesjonalizmu i motywacji personelu dzięki poszerzeniu kompetencji i wiedzy na temat podejmowanych działań Zredukowanie ryzyka dzięki właściwemu zarządzaniu, także w sytuacjach awaryjnych Zwiększenie konkurencyjności i dostępu do rynku poprzez reklamowanie nowych produktów i usług Poszerzenie wiedzy z zakresu prawodawstwa ekologicznego dzięki instrumentom przewidzianym w EMAS i dzięki zewnętrznemu i wewnętrznemu audytowi Zwiększenie kontroli procesów produkcyjnych w celu sprostania wymaganiom systemu Redukcję kosztów będących następstwem sytuacji awaryjnych poprzez stosowanie prewencji Przeciwdziałanie i radzenie sobie z konfliktami z zainteresowanymi stronami (sąsiedztwo, organizacje ekologiczne, etc.) Zredukowanie kosztów ubezpieczenia 56 Umocnienie dobrych stosunków z władzami lokalnymi Korzyści przewidziane na poziomie krajowym (programy pomocowe, przedłużenie/poszerzenie licencji/pozwoleń etc.) Waloryzacja postępu technicznego Waloryzacja kosztów związanych z polityką ekologiczną Zwiększenie sprzedaży dzięki pozyskaniu klientów świadomych ekologicznie Odpowiedź na wymagania klientów specyficznych Skonsolidowanie kierownictwa Z ekologicznego punktu widzenia korzyści jakie odnieść może cała Wspólnota z wdrożenia systemu EMAS są następujące: • Redukcja wykorzystania zasobów naturalnych • Obniżenie wykorzystywania substancji niebezpiecznych • Zmniejszenie wpływu na zasoby wody, gleby i powietrza dzięki zwiększonej kontroli (technologie przyjazne środowisku, technologie innowacyjne, etc.) • Zmniejszenie ilości odpadów dzięki optymalizacji, poszerzeniu oferty dotyczącej opakowań itp. • Poprawa ogólnej jakości życia 8.4 Program promocji systemów zarządzania środowiskowego w Polsce. Wśród szeregu nowych rozwiązań formalno-prawnych jakie Polska, w związku z integracją z Unią Europejską, musi zaadaptować do swojego systemu legislacyjnego i do praktyki działania w sferze ochrony środowiska znajdują się dobrowolne formy samo-ograniczania oddziaływań na środowisko przez jego instytucjonalnych użytkowników. Zaliczyć do nich można przede wszystkim wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego, programy czystszej produkcji oraz działania na rzecz ograniczenia uciążliwości wyrobów, potwierdzane uzyskiwaniem tzw. eko-znaków. Systemy zarządzania środowiskowego (SZŚ) stanowią szczególnie użyteczny instrument poprawy efektywności funkcjonowania jednostek gospodarczych w zakresie szeroko pojętej ochrony środowiska. W powyższym zakresach realizowane są aktualnie w Polsce następujące działania: - Certyfikat ISO 14001 - rosnąca grupa przedsiębiorstw (w 1999 roku około 30, a w grudniu 2002 roku ponad 400 jednostek) uzyskuje certyfikaty potwierdzające wdrożenie 57 systemu zarządzania środowiskowego, zgodnego z normą PN-EN ISO 14001. System certyfikacji ISO 14001 jest w zasadzie niezależny od organów administracji rządowej -systemy wdrażane są dobrowolnie, a certyfikacja realizowana jest przez niezależne jednostki certyfikujące krajowe i zagraniczne. Na organach państwowych spoczywają zadania z zakresu transpozycji norm z rodziny ISO 14000. Cześć jednostek certyfikujących została akredytowana i jest nadzorowana w ustalonym, wynikającym z przepisów szczegółowych i stosunkowo wąskim zakresie przez Polskie Centrum Akredytacji. - Ruch „czystszej produkcji" animowany m.in. przez Polskie Centrum Czystszej Produkcji przy Politechnice Śląskiej i Stowarzyszenie „Polski Ruch Czystszej Produkcji" działające przy NOT Katowickim oraz przez Centrum Wdrażania Czystszych Technologii przy Głównym Instytucie Górnictwa. Od 1993 roku w programach czystszej produkcji uczestniczyło ponad 600 przedsiębiorstw, z których część uzyskała i utrzymuje tzw. świadectwa czystszej produkcji, realizując wymagane zadania ukierunkowane na realne zmniejszanie oddziaływania procesów produkcyjnych na środowisko, poprzez poprawę wskaźników energochłonności i materiałochłonności. - Program „Odpowiedzialność i Troska" (polski odpowiednik międzynarodowego programu „Responsible Care" obejmującego większość dużych przedsiębiorstw przemysłu chemicznego), animowany przez Polską Izbę Przemysłu Chemicznego. - Komitet „Eko-Znaku" funkcjonujący przy Polskim Centrum Badań i Certyfikacji, opracowuje kryteria oceny wyrobów, na podstawie których PCBC wystawia później certyfikaty. Rola administracji publicznej i Ministra Środowiska w stosunku do tych działań sektora gospodarczego jest ograniczona, gdyż w większości przypadków sprowadza się do inspirowania lub promowania przedsiębiorców. W niektórych dziedzinach konieczne było ponadto podpisywanie stosownych zobowiązań międzynarodowych (np. Deklaracja Czystszej Produkcji UNEP), tworzenie niezbędnych struktur - (np. Komitet Eko-znaku, Polskie Centrum Akredytacji), czy transpozycja norm międzynarodowych do systemu polskiego (tłumaczenia norm przez Polski Komitet Normalizacyjny). SYSTEM ZARZĄDZANIA EUROPEJSKIEJ ŚRODOWISKOWEGO W PRAWIE UNII W latach 90-tych Unia Europejska przyjęła do realizacji - nadając mu wysoką rangę program w promocji przedsiębiorstwach systemów i zarządzania instytucjach. środowiskowego Służy temu przede wdrażanych wszystkim dobrowolnie Rozporządzenie nr 761/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19 marca 2001 r w sprawie umożliwiania 58 dobrowolnego uczestnictwa organizacji w Systemie Eko-Zarządzania i Audytów Wspólnoty (Eco Management and Audit Scheme - EMAS), będące nowelizacją wcześniejszego Rozporządzenia Rady (EEC) nr 1836/93 z dnia 23 czerwca 1993 w sprawie dobrowolnego uczestnictwa przedsiębiorstw w Systemie Eko-zarządzania i Audytowania). Rozporządzenie EMAS promuje w przedsiębiorstwach i organizacjach implementację i doskonalenie systemów zarządzania środowiskowego (environmental management systems) zgodnych z normą ISO 14001, ale w swoich wymaganiach wykracza istotnie poza obowiązki wskazane w tym standardzie. Rozporządzenia EMAS II z 2001 roku znacznie rozszerzyło zakres działalności, do których można stosować reguły EMAS. Zgodnie z jego zapisami w systemie mogą uczestniczyć nie tylko jednostki gospodarcze czy przemysłowe, ale także inne jednostki, w tym organy administracji, placówki edukacyjne, usługowe itp. o ile oddziaływają one w jakikolwiek sposób bezpośredni lub pośredni na środowisko. Koncepcja SZŚ zakłada taką przebudowę zasad oraz procedur zarządzania procesami wytwórczymi lub świadczeniem usług, a w przypadku EMAS w ogóle zasad funkcjonowania danej organizacji, aby związane z tym oddziaływania na środowisko były precyzyjnie identyfikowane oraz eliminowane, a jeżeli jest to niemożliwe, systematycznie ograniczane i kontrolowane w sposób zintegrowany z podstawowymi celami działalności. Wymaga to ustanowienia i praktycznego wdrożenia procedur identyfikacji aspektów środowiskowych, planowania strategicznego i operacyjnego oraz monitorowania działalności (systemowe audyty wewnętrzne i zewnętrzne, śledzenie oddziaływań i ich skutków, ocena realizacji planów i osiągania celów) i przepływu informacji, a także innych pomocniczych procedur i instrukcji, służących sprawnemu funkcjonowaniu SZŚ. Podstawowym wymaganiem SZŚ jest osiąganie systematycznego zmniejszania oddziaływania na środowisko, poprzez zintegrowanie procesu podejmowania decyzji związanych z ochroną środowiska z ogólnym systemem zarządzania przedsiębiorstwem (organizacją, jednostką). Koncepcja EMAS jest generalnie zbieżna z zasadami innych systemów zarządzania środowiskowego, a po wejściu w życie rozporządzenia EMAS II została w pełni zintegrowana z zasadami tworzenia i funkcjonowania tego typu systemów opisanych w standardzie ISO 14001 (EMAS wymaga wdrożenia SZŚ zgodnego ze standardem ISO 14001). Rozporządzenie EMAS wykracza poza wymagania określone w normie ISO 14001 , bowiem dodatkowo wprowadza wymóg dotyczący upowszechniania wiedzy o osiągnięciach oraz o rezultatach weryfikowania systemu, poprzez wprowadzenie mechanizmów kontrolnych. Koncepcja EMAS wymaga również od ubiegających się o rejestrację jednostek przestrzegania generalnych zasad: 59 - utrzymania pełnej zgodności z przepisami prawnymi w sferze ochrony środowiska, - zapewnienia ciągłej poprawy w sferze ograniczania oddziaływania na środowisko. Rozporządzenie nr 761/2001 definiuje cele EMAS jako: realizacja polityki ekologicznej UE, a także jako: - poprawa efektów działalności na rzecz środowiska prowadzonej przez organizacje, - systematyczna, obiektywna i okresowa ocena efektów działalności na rzecz środowiska, - wymiana informacji i otwarty dialog grup zainteresowanych, - aktywne zaangażowanie pracowników w działalność na rzecz środowiska. Określa także warunki uczestnictwa organizacji w EMAS. Organizacja, która ubiega się o rejestrację powinna przeprowadzić wstępny przegląd środowiskowy, a następnie wdrożyć system zarządzania środowiskowego (zgodny ze standardem ISO 14001). Organizacja powinna także planować i przeprowadzać audyty środowiskowe oraz wydać deklaracje środowiskową potwierdzoną przez weryfikatora. Musi także zapewnić zgodność przeglądu SZŚ, procedur audytów i deklaracji z wymaganiami EMAS. Następnie powinna poddać się weryfikacji na zgodność z wymaganiami EMAS przez uprawniona osobę (weryfikatora EMAS). Ostatecznie, musi przekazać potwierdzoną, uwierzytelnioną deklarację do kompetentnego organu i opublikować ją (po rejestracji).Wdrażanie wymagań EMAS w organizacji: - zwiększa elastyczność i odpowiedzialność użytkowników środowiska; - powoduje wzrost świadomości społecznej; - promuje dążenie do „zapobiegania u źródła" emisjom do środowiska, w miejsce klasycznych rozwiązań typu „końca rury"; - promuje wprowadzenie w przedsiębiorstwach, zwłaszcza małych i średnich (MiSP) zasad samokontroli (self-controlling) - co jest bardzo korzystne dla państwa; - ułatwia przedsiębiorstwom udowadnianie ich proekologicznego podejścia; Wdrażanie systemów ISO 14000 zostało już zainicjowane i nie wymaga znaczącego wysiłku ze strony Państwa. Certyfikacja w tym zakresie prowadzona jest przez uprawnione jednostki krajowe i międzynarodowe i objęła jak dotąd ponad 400 przedsiębiorstw, które dobrowolnie zdecydowały się na dostosowanie do wymagań norm z rodziny ISO 140 01. Szereg przedsiębiorstw podejmuje ponadto działania w zakresie budowy SZŚ lub wdrażania ich niektórych elementów nie przystępując do procesu certyfikacji, który stanowi jedynie formalne potwierdzenie wdrożenia zasad. Można stwierdzić, że idee SZŚ jak również świadomość płynących z wdrażania takich rozwiązań korzyści są już dość szeroko rozpowszechnione w naszym kraju. Istnieje również dość 60 szeroka grupa specjalistów, którzy dysponują wiedzą i doświadczeniem praktycznym w tym zakresie. Tworzy to sprzyjające warunki dla wdrożenia w Polsce dalej idących wymagań EMAS. Dostosowanie się organizacji do wymagań EMAS nie będzie bowiem czymś zupełnie nowym, lecz raczej kontynuacją rozpoczętych już działań w zakresie tworzenia systemów zarządzania środowiskowego. W skali całego kraju, wdrożenie systemu EMAS powinno przynieść wymierne korzyści jak: systematyczne ograniczenie, zminimalizowanie i kontrola nad oddziaływaniami na środowisko i jednocześnie poprawę efektywności działań podejmowanych w celu minimalizowania tych oddziaływań. PROGRAM WPROWADZENIA EMAS W POLSCE Ze względu na charakter przepisów unijnych60 konieczne jest przygotowanie się Polski do natychmiastowego wdrożenia Rozporządzenia w sprawie EMAS po przystąpieniu do UE, poprzez: - wyznaczenie instytucji odpowiedzialnych za rejestrację jednostek organizacyjnych w systemie EMAS, - ustanowienie systemu akredytacji weryfikatorów EMAS, - przeszkolenie kadr, - stworzenie odpowiednich podstaw prawnych.W trakcie wdrażania systemu EMAS w Polsce zakłada się wykorzystanie następujących organów, instytucji oraz elementów istniejącego systemu administracji i zarządzania środowiskowego: - Ministerstwo Środowiska – MŚ - Polskie Centrum Akredytacji – PCA - Polski Komitet Normalizacyjny – PKN - Wojewodowie - Wydziały Ochrony Środowiska Urzędów Wojewódzkich - 26 organizacji certyfikujących systemy zarządzania środowiskowego na polskim rynku, w tym 5 polskich organizacji akredytowanych przez PCBC 60 Rozporządzenia rady obowiązują bezpośrednio, bez konieczności ich transpozycji do prawa krajowego, natomiast państwa członkowskie mają obowiązek tworzenia warunków (instytucjonalnych, administracyjnych itp.) dla efektywnej realizacji ich wymogów 61 - Ponad 400 przedsiębiorstw legitymujących się certyfikatem zgodności z wymogami normy PN-ISO 14001 Podstawowe dokumenty z serii ISO 14000 przetransponowane do systemu Polskich Norm Proponuje się by podział odpowiedzialności za funkcjonowanie EMAS w Polsce kształtował się w poniższy sposób: - centralny organ kompetentny - organ nadzorujący - Minister Środowiska: wynika to z ogólnego charakteru systemu EMAS oraz ze struktury administracji publicznej. Zadaniem Ministra będzie: - prowadzenie krajowej listy zarejestrowanych jednostek w kraju, - prowadzenie listy akredytowanych weryfikatorów, - wymiana informacji z Komisją Europejską i organami EMAS. - organ akredytujący - Polskie Centrum Akredytacji: organ o najodpowiedniejszej strukturze i kompetencjach, posiadający doświadczenie, kompetencje i możliwości do prowadzenia rzetelnej akredytacji. Pod względem organizacyjnym PCA jest obecnie dobrze przygotowane do prowadzenia akredytacji weryfikatorów instytucjonalnych i rozpoczęcie takiej działalności nie wymagało by poważniejszych zmian w procedurach stosowanych przy akredytacjach innego typu. O akredytację w pełnym zakresie będą mogli ubiegać się wyłącznie weryfikatorzy instytucjonalni, natomiast o akredytację w odniesieniu do określonych sektorów (branż) będą mogli ubiegać się weryfikatorzy instytucjonalni, a także indywidualni. Podstawę procesu akredytacji weryfikatorów instytucjonalnych stanowić będzie norma PN-EN 45012 oraz program akredytacji opracowany przez PCA, na podstawie Rozporządzenia EMAS. Zadaniem PCA będzie: - udzielanie akredytacji weryfikatorom, - rejestrowanie weryfikatorów akredytowanych przez organy akredytujące innych państw wykonujących czynności weryfikacyjne w Polsce, - kontrolowanie oświadczeń składanych przez weryfikatorów z innych krajów odnośnie zdolności weryfikacji dokumentów oraz znajomości polskich wymogów prawnych, - stworzenie systemu nadzoru nad jakością pracy weryfikatorów. - organy rejestrujące - Wojewoda - Wydziały Ochrony Środowiska Urzędów Wojewódzkich: koncepcja ustanowienia organów rejestrujących w wojewódzkich wydziałach ochrony środowiska jest ściśle związana z założeniem utworzenia centralnego organu kompetentnego. Rozporządzenie UE nie wymaga i nie wyklucza tworzenia odrębnych organów rejestrujących. 62 Biorąc jednak pod uwagę istniejący już podział instytucjonalny i administracyjny, zakłada się że najbardziej adekwatnymi organami rejestrującymi będą wojewodowie wykorzystujący struktury wydziałów ochrony środowiska urzędów wojewódzkich. Przemawia za tym także fakt, że wydziały ochrony środowiska funkcjonują w każdym województwie, a wiec powołanie organów rejestrujących nie wymagałoby tworzenia od podstaw odrębnych instytucji. - Krajowa Rada Eko-Zarzadzania - powołana przy Ministrze Środowiska, jako organ doradczy i opiniujący działanie systemu. Program maksimum zakłada również umożliwienie funkcjonowania EMAS w krajowym systemie prawnym przed datą akcesji do Unii. Pozwoliłoby to wesprzeć działania polskich przedsiębiorstw w dziedzinie poprawy ich konkurencyjności w stosunku do partnerów z terenu Unii. W tym celu konieczne jest stworzenie epizodycznych podstaw prawnych, które przetransponują do prawa krajowego kluczowe przepisy rozporządzenia Rady i Komisji w sprawie EMAS, w celu umożliwienia rejestrowania się polskich przedsiębiorstw w systemie bliźniaczym do funkcjonującego na obszarze Unii. Przepisy te będą obowiązywały czasowo - w momencie przystąpienia do UE wszystkie przepisy epizodyczne zostaną z prawa krajowego usunięte. W prawie krajowym, pozostawione zostaną jedynie przepisy powołujące lub desygnujące określone instytucje oraz rozdzielające kompetencje pomiędzy organy odpowiedzialne za funkcjonowanie systemu EMAS. Rejestracje i akredytacje uzyskane przed datą przystąpienia do Unii zostaną potwierdzone przez kompetentne organy, jako spełniające wymogi prawa unijnego. Celem wprowadzenia powyższych uregulowań zainicjowano prace legislacyjne, które powinny doprowadzić do stosownych zmian w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r- Prawo ochrony środowiska. W tytule VIII ustawy, któremu proponuje się nadać brzmienie: Tytuł VIII. Programy dostosowawcze i dobrowolne zobowiązania, wprowadzony powinien zostać Dział V - Dobrowolne zobowiązania. Nowelizacja ustawy i wydane na jej podstawie akty wykonawcze umożliwią formalno-prawne funkcjonowanie krajowego systemu EMAS, w pełni zgodnego z unijnym. Dla zainicjowania funkcjonowania sytemu EMAS w Polsce w okresie przedakcesyjnym, poza stworzeniem podstaw prawnych niezbędne jest podjęcie szeregu działań instytucjonalnych i popularyzujących, mających na celu przygotowanie jednostek organizacyjnych i zachęcenie jak największej liczby jednostek do podjęcia procedur uzyskania wpisu EMAS. Działania te powinny obejmować: 63 1. Opracowanie i upowszechnienie materiałów informacyjnych o systemie EMAS wymaganiach i procedurach, 2. Opracowanie programu akredytacji dla polskich weryfikatorów, 3. Przygotowanie i wydanie materiałów szkoleniowych i broszury informacyjnej o wymaganiach akredytacyjnych dla polskich kandydatów na weryfikatorów, przygotowanie programu szkoleń, 4. Przygotowanie materiałów informacyjnych i przeprowadzenie szkoleń dla organów rejestrujących jednostki spełniające wymagania EMAS, 5. Opracowanie i uruchomienie witryny internetowej prezentującej system EMAS w Polsce, 6. Potwierdzenie kwalifikacji pierwszej grupy weryfikatorów, 7. Nabór przedsiębiorstw do pilotowych projektów budowy systemów Eko-Zarządzania i Audytowania (z preferencjami dla zakładów podlegających wymogom Dyrektywy IPPC, posiadających certyfikat ISO 14001), 8. Przeprowadzenie audytu potwierdzającego, że polski system pod względem instytucjonalnych i kompetencyjnym w pełni odpowiada wymogom Rozporządzenia 761/2 001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19.03.2001, 61 9. Opracowanie programu promocji systemu EMAS w sektorze małych i średnich przedsiębiorstw, 10. Opracowanie i wdrożenie systemu zachęt dla jednostek wdrażających System EkoZarządzania i Audytowania, 1 1 . Przygotowanie uregulowań prawnych, które zostaną wydane w momencie wejścia w życie traktatu akcesyjnego o przystąpieniu Polski do DE, dotyczących wymagań w zakresie rozwiązań administracyjnych oraz organizacyjno-instytucjonalnych umożliwiających funkcjonowanie systemu zgodnie z wymaganiami wspólnotowymi. Realizacja powyższych zadań możliwa będzie dzięki uruchomieniu Programu Pilotowego finansowanego ze środków PHARE, o który Ministerstwo Środowiska wnioskowało w 2002 r. Celem Programu będzie sprawdzenie funkcjonowania przygotowanych struktur organizacyjnych i procedur oraz zarejestrowanie pierwszej grupy co najmniej 15 jednostek. Grupą, do której w szczególności adresowany będzie Program Pilotowy będą „przedsiębiorstwa o szczególnym potencjalnym lub rzeczywistym wpływie na środowisko", a zwłaszcza zakłady podlegające 61 Taki audyt przeprowadzony przez doświadczonych przedstawicieli kompetentnych organów EMAS z wiodących krajów Unii byłby bardzo dobrą podstawą dla przyjęcia, że jednostki zarejestrowane według epizodycznych polskich rozwiązań prawnych, staną się automatycznie zarejestrowanymi w systemie Unii Europejskiej 64 ustaleniom Dyrektywy Unii Europejskiej nr 96/61/WE w sprawie zintegrowanego zapobiegania i ograniczania zanieczyszczeń (tzw. Dyrektywa IPPC) posiadające certyfikat ISO 14001, MiŚP oraz władze środowiskowe na poziomie centralnym i wojewódzkim. Celowe byłoby by jednostki, które zgłoszą się do Programu Pilotowego otrzymały nieodpłatną lub częściowo odpłatną pomoc przy wdrażaniu Systemu. Po uzyskaniu przez Polskę członkostwa w Unii Europejskiej Krajowy System Eko-Zarządzania i Audytowania, zbudowany i sprawdzony w ramach Programu Pilotowego zostanie przekształcony w normalnie funkcjonujący System zgodny z wymogami rozporządzenia EMAS II Źródło: 1. Program promocji systemów zarządzania środowiskowego w Polsce. Ministerstwo Środowiska. Warszawa, luty 2003 r. 9. OZNACZENIA EKOLOGICZNE - EKOETYKIETOWANIE 9.1 Wstęp W latach 90-tych Unia Europejska zmuszona została do zwiększenia obszaru interwencji oraz przygotowania programów służących ochronie środowiska już na wstępnym etapie cyklu produkcyjnego, po to by zmniejszyć skutki i koszty wprowadzenia produktu, który po pewnym czasie użytkowania staje się odpadem, Skutkiem nowego podejścia była 65 prośba skierowana do Komisji Europejskiej przez Radę Unii Europejskiej dnia 5 maja 1990 o przygotowanie projektu ekoetykietowania. Odpowiedzią na te zagadnienia było Rozporządzenie nr 880/92 z 23 marca 1992 roku – Wspólnotowy Program Ekoetykietowania. Warto jednak podkreślić, że już wcześniej Państwa Członkowskie podjęły wiele inicjatyw krajowych dotyczących znakowania i zatwierdziły szeroką listę etykiet ekologicznych. Mówiąc ogólnie, produkt ekologiczny to taki towar, którego negatywne oddziaływanie na środowisko jest maksymalnie ograniczone lub całkowicie zlikwidowane. Taki produkt powinien charakteryzować się następującymi cechami: -ilość surowców użyta do jego wytworzenia została znacznie ograniczona lub też surowce pochodzą z recyclingu -sam proces wytwarzania nie jest szkodliwy dla środowiska -surowce użyte do produkcji są nietoksyczne -produkt ani jego składniki nie są testowane na zwierzętach -opakowanie jest ograniczone do minimum lub w ogóle z niego zrezygnowano -opakowanie może zostać ponownie wykorzystane -zużycie energii na każdym etapie produkcji i użytkowania produktu jest zminimalizowane -istnieje system zbierania produktów wyeksploatowanych lub ich części -istnieje możliwość ponownego wykorzystania w całości lub w części zużytego produktu -unika się sztucznego przyspieszania starzenia się fizycznego lub moralnego (np. poprzez reklamę nowszych typów danego towaru) produktu. Oddziaływanie na środowisko produktów na wszystkich etapach ich produkcji i użytkowania można ocenić między innymi poprzez analizę cyklu życia produktu (LCC). Oznaczenie produktu jako wytworzonego zgodnie z powyższymi zasadami wprowadza ekoetykieta, oznaczenie ekologiczne. Ekologiczne oznaczenie towarów stało się instrumentem polityki ochrony środowiska prowadzonej przez Unię Europejską. Ekologiczne oznaczenie towarów tzw. ecolabelling stało się nowym systemem certyfikacji, który ma na celu promocję na Wspólnym Rynku produktów wywierających najmniej szkodliwy wpływ na środowisko. Większość systemów certyfikacji ekologicznej jest całkowicie dobrowolna i stworzona przez organizacje pozarządowe. Systemy te stały się popularne wśród konsumentów i producentów, co można tłumaczyć wzrastającą świadomością ekologiczną w krajach wysoko rozwiniętych. Dla producentów oznaczenie ekologiczne towarów może być elementem strategii promowania swoich produktów. Jak wskazują badania przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej dwie trzecie europejskich konsumentów jest gotowe kupować "zielone" produkty przemysłowe. Duże zainteresowanie ecolabellingiem wykazują również wielkie sieci dystrybucyjne. Liczba przedsiębiorstw, które umieściły oznaczenie ekologiczne na produkowanych przez siebie towarach stale rośnie. Dla producentów mniej znanych produktów, w tym polskich przedsiębiorstw pragnących eksportować na wymagające rynki zachodnioeuropejskie, certyfikacja ekologiczna jest szansą na zdobycie nowych klientów oraz zbudowanie wizerunku firmy dbającej o środowisko naturalne. Dla konsumentów oznaczenia ekologiczne, pod postacią charakterystycznych znaczków umieszczanych na wyrobach, stanowią wskazówkę, jakie towary są mniej szkodliwe dla środowiska. Pozwalają na dokonanie świadomego wyboru, bez obawy, że wybrane "zielone" produkty będą gorszej jakości, czy droższe od towarów normalnych. 66 Europejskie systemy certyfikacji ekologicznej, zarządzane przez niezależne instytucje, dają gwarancję rzetelności, w przeciwieństwie do systemów prywatnych zarządzanych przez stowarzyszenia producentów, czy firm handlowych. Polscy producenci, pragnący eksportować na wymagające rynki europejskie, amerykańskie czy azjatyckie nie mogą pozostać wobec tych tendencji obojętni. 9.2 Certyfikacja ekologiczna Do tej pory nie ustaliły się polskie odpowiedniki angielskich pojęć ecolabels i eco labelling Zamiennie używa są określeń eko-oznaczenia, oznaczenia ekologiczne eko-znaki, etykiety ekologiczne, oznaczenia ekologiczne towarów oraz (dla określenia systemu) etykietowanie ekologiczne, ekoetykietowanie, etykietowanie środowiskowe, znakowanie środowiskowe. Systemy certyfikacji ekologicznej związane z eko-znakami zostały wymyślone w latach 70tych. Szereg międzynarodowych organizacji współtworzyło zasady certyfikacji ekologicznej. Znalazły się wśród nich Wspólnoty Europejskie, Światowa Organizacja Handlu (World Trade Organisation WTO), Program Narodów Zjednoczonych Ochrony Środowiska (United Nations Environmental Programme UNEP) oraz Międzynarodowa Organizacja Standaryzacyjna (International Standarisation Organisation ISO). Ta ostatnia organizacja opracowała szereg zasad odnoszących się do etykietowania ekologicznego zawartych w normach z serii ISO 14.000, których listę przedstawiono niżej. Znajomość tych norm może pomóc przedsiębiorcom pragnącym uzyskać oznaczenie ekologiczne, nie jest jednak bezwzględnie konieczna do przejścia procesu certyfikacji. Tab. 1 Normy ISO dotyczące znakowania ekologicznego ISO 14020 ISO 14021 ISO 14024 ISO 14025 ISO 14040 ISO 1441 ISO 14042 ISO 14043 Environmental labels and declarationsgeneral principles Environmental labels and declarationsenvironmental labelling. Self declaration environmental claims Environmental labels and declarationsenvironmental labelling Type I Guiding Principles and Procedures Environmental labels and declarations – environmental labelling Type III – Guiding principles and procedures Life Cycle Assessment – principles and guidelines Life Cycle Assessment – goal and scope definition and inventory analysis Life cycle assessment. Life cycle impact assessment Life cycle assessment. Life cycle interpretation Etykiety i deklaracje środowiskowe- zasady ogólne Etykiety i deklaracje środowiskoweetykietowanie środowiskowe. Stwierdzenia dotyczące deklaracji środowiskowej Etykiety i deklaracje środowiskoweetykietowanie środowiskowe Typu I. Zasady przewodnie i procedury Etykiety i deklaracje środowiskoweetykietowanie środowiskowe Typu III. Zasady przewodnie i procedury Ocena cyklu życia- zasady i struktura. Ocena cyklu życia- określenie celu i zakresu oraz analiza zbioru wejść i wyjść Ocena cyklu życia. Ocena wpływu cyklu życia Ocena Cyklu życia. Interpretacja cyklu życia 9.2.1. Certyfikacja ekologiczna- zagadnienia podstawowe 67 Certyfikacja jest procesem, w którym osoba trzecia, niezależna strona, udziela pisemnego zapewnienia, że produkt lub usługa spełnia specyficzne wymagania. Celem certyfikacji ekologicznej jest potwierdzenie, że produkt, którego producent uzyskał prawo do stosowania oznaczenia ekologicznego jest w mniejszym stopniu szkodliwy dla środowiska niż inne podobne produkty oferowane na rynku. Należy odróżnić tutaj oznaczenia ekologiczne od oznaczeń jakości, czy bezpieczeństwa. Systemy certyfikacji ekologicznej towarów są całkowicie dobrowolne- ich uzyskanie nie jest konieczne dla wprowadzenia produktu na jakikolwiek rynek krajowy, czy europejski Wspólny Rynek. Oznaczenia ekologiczne nie świadczą również o możliwości ponownego wykorzystania czy przetworzenia (recyklingu) danego produktu - o takich możliwościach mówi umieszczenie znaku tzw. zielonego punktu. Kryteria (specyficzne wymagania) odnoszące się do produktu lub sposobu produkcji mogą zostać opracowane przez różnego typu podmioty. Mogą to być firmy komercyjne, agendy rządowe, organizacje pozarządowe (stowarzyszenia, fundacje) lub organizacje o charakterze ponadnarodowym (np. organy Unii Europejskiej). W przypadku certyfikacji ekologicznej kryteria te muszą być związane z ochroną środowiska (przy ich opracowywaniu niezbędne jest korzystanie z wiedzy naukowej z tej dziedziny). Poza wymogami odnoszącymi się do ekologii kryteria te mogą uwzględniać innego typu wymagania (np. dotyczące ergonomii, czy ochrony zdrowia). Spisane w dokumentach o różnorodnych nazwach (takich jak normy, rozporządzenia, komunikaty czy instrukcje) kryteria są udostępniane zainteresowanym. Poszczególne systemy certyfikacji ekologicznej różnią się przede wszystkim specyficznymi wymaganiami odnoszącymi do produktu lub sposobu produkcji. Niektóre z nich oparte są na kryteriach odnoszących się do całego procesu produkcji (cradle to grave approach). W ramach innych systemów kryteria dotyczą jedynie pewnej cechy produktu (np. pochodzenia surowców niezbędnych do jego wytworzenia). Niektóre z systemów certyfikacji stworzone zostały tylko dla jednego typu wyrobów (np. komputery, materace, produkty z drewna), inne dla wielu rodzajów (np. omawiane niżej oznaczenie europejskie). Producent, który ma zamiar uzyskać certyfikat świadczący o spełnieniu specyficznych wymagań dostosowuje swój produkt i sposób produkcji do wymagań (kryteriów) ekologicznych. Proces ten bywa długotrwały i kosztowny. Przy jego realizacji pomocne mogą okazać się wyspecjalizowanej firmy. Wiele jednostek certyfikujących posiada swoje odpowiedniki świadczące tego typu usługi. Po dostosowaniu produktu lub sposobu produkcji do specyficznych wymagań producent występuje do jednostki certyfikującej (najczęściej jest to komercyjna firma) o wydanie certyfikatu. Firma certyfikująca musi być niezależna i akredytowana przez organizację odpowiedzialną za dany system certyfikacji. Stosowny dokument potwierdzający zgodność zostaje wystawiony po dokonaniu kontroli i badań, które mogą być przeprowadzane z pomocą wyspecjalizowanego laboratorium. Potwierdzenie spełnienia przez producenta wymagań ekologicznych łączy się z prawem do umieszczenia na produkcie charakterystycznego oznaczenia (logo). Oznaczenie to ma określoną wartość marketingową i przyczynia się do zwiększenia sprzedaży danego produktu. Proces umieszczania logo na produkcie nazywany jest etykietowaniem. Etykietowanie środowiskowe to stwierdzenie, które określa aspekty środowiskowe wyrobu lub usługi, mogące przybierać postać formę oświadczenia, symbolu lub znaku graficznego na wyrobie, naklejce lub opakowaniu, w piśmiennictwie dotyczącym wyrobu, w biuletynie technicznym lub reklamie Definicja etykietowania środowiskowego Norma ISO 14020 68 Logo stanowiące "oznaczenie ekologiczne" jest chronione prawem własności przemysłowej. Umieszczenie go na produkcie bez uzyskania zezwolenia (licencji) podmiotu posiadającego prawo do jego wykorzystywania jest zabronione. Ponieważ uzyskanie licencji na umieszczenie oznaczenia jest uzależnione od pomyślnego przejścia procesu certyfikacji i wpłaceniu odpowiedniej opłaty, wielu producentów próbuje "obejść na skróty" wymagania stworzone przez instytucje posiadające prawa do oznaczeń ekologicznych. Wynikiem takiego postępowania jest rosnąca popularność "fałszywych" eko-znaków. Na wielu produktach pojawiają się kwiatki, krzaczki drzewka zajączki i ptaszki, z których wykorzystaniem nie wiąże się konieczność zmiany wyrobu czy sposobu jego produkcji. Wielu producentów jest oszukiwanych przez firmy posiadające prawa do oznaczeń kojarzących się z ochroną przyrody. Umieszczenie takiego logo na produkcie jest tanie (nie wiąże się z koniecznością dostosowania produktu do wymagań ochrony środowiska) nie przynosi jednak żadnych korzyści marketingowych. Warto pamiętać również że umieszczenie przez producenta na wyrobie "fałszywego" oznaczenia ekologicznego może pociągnąć za sobą określone konsekwencje natury prawnej. Jeżeli oznaczenie takie kojarzy się jednoznacznie z posiadaniem przez produkt określonych cech (np. sugeruje że produkt został wytworzony z surowców wtórnych) konsument może dochodzić od sprzedawcy wyrobu roszczeń z tytułu rękojmi (produkt nie posiada cech o których sprzedawca zapewniał kupującego). Podstawą do pociągnięcia producenta do odpowiedzialności mogą stanowić przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. 9.2.2 Cechy dobrego systemu certyfikacji ekologicznej Prawidłowo działający system certyfikacji związany z umieszczaniem na produktach ekoznaków powinien posiadać określone cechy. Zostały one spisane przez Global Ecollabeling Network, organizację skupiającą kilkadziesiąt największych organizacji zajmujących się certyfikacją ekologiczną. Po pierwsze system certyfikacji musi być oparty na zasadzie dobrowolności– przedsiębiorcy nie mogą być zmuszani do umieszczenia na swoim produkcie oznaczenia ekologicznego np. przez przepisy administracyjne czy celne, Z tego względu państwa nie powinny regulować certyfikacji i etykietowania ekologicznego za pośrednictwem przepisów prawnych- mają one charakter wiążący dla wszystkich podmiotów. Tym, co powinno skłaniać producentów do przystąpienia do systemu certyfikacji jest rynek i preferencje konsumentów. Te preferencje mogą, a nawet powinny być kształtowane przy współudziale państwa, które z popularności stosowania systemu certyfikacji ekologicznej ponosi określone korzyści. Po drugie system certyfikacji ekologicznej powinien być otwarty w równym stopniu dla producentów z kraju w którym działa jak i producentów z innych krajów. Wszystkie systemy certyfikacji omawiane w niniejszym artykule posiadają tą cechę. Dostęp do możliwości uzyskania oznaczenia ekologicznego nie powinien być barierą utrudniającą firmom zagranicznym dostęp do rynku. Inną sprawą jest kwestia kosztów związanych z procesem certyfikacji. Mogą one stanowić, w przypadku niektórych oznaczeń, przeszkodę trudną do pokonania dla polskich przedsiębiorców, zwłaszcza małych i średnich. Po trzecie system certyfikacji ekologicznej powinien być wdrażany przez niezależną od producentów i sprzedawców organizację. Organizacja ta może mieć dowolny charakter i formę prawną. Ważne jest aby wydawała akredytację firmom certyfikującym w oparciu o kryteria obiektywne, a nie pod wpływem jakichkolwiek poleceń, czy interesów ekonomicznych. Po czwarte kryteria, od których spełnienia zależy uzyskanie prawa do umieszczenia na produkcie oznaczenia ekologicznego muszą być oparte na wiedzy naukowej z zakresu 69 ochrony środowiska. Istotne jest oby w procesie ich tworzenia brali udział eksperci i naukowcy z różnych branż, a także przedstawiciele producentów i organizacji zajmujących się ochroną przyrody. Kryteria ekologiczne muszą być możliwe do wdrożenia z użyciem powszechnie dostępnych technologii. Konieczne jest również aby koszt dostosowania produkcji i produktów do tych wymogów był akceptowalny przez producentów i nie wpływał znacząco na koszt wyrobu oznaczonego eko-znakiem. 9.3 Najpopularniejsze oznaczenia ekologiczne Oznaczenia ekologiczne istnieją w: Kanadzie, Brazylii, Chorwacji, Czechach, Japonii, USA, Niemczech, Francji, Portugalii, Belgii, Holandii, Luksemburgu, Wielkiej Brytanii, Irlandii, Danii, Austrii, Szwecji, Finlandii, Norwegii, Islandii, Lichtensteinie, Grecji, Indiach, w Izraelu, w Korei, Nowej Zelandii, Hiszpanii, Zimbabwe, Holandii, Słowenii, Malezji, Włoszech, na Taiwanie i Węgrzech oraz w Polsce. Polscy producenci mogą uzyskać większość z ekologicznych oznakowań istniejących na świecie. Ze względu na różnice w kryteriach ich przyznawania posiadanie jednego z oznaczeń nie prowadzi automatycznie do możliwości umieszczenia na produkcie innych. Z tego względu każdy producent powinien wybrać te z oznaczeń, które są najlepiej rozpoznawalne (wśród konsumentów lub kontrahentów) na rynku, na który zamierza eksportować. Nie zawsze oznaczenia o najszerszym zasięgu geograficznym są najlepiej rozpoznawalne na rynku lokalnym. Dzieje się tak na przykład w Skandynawii, gdzie najlepiej znane są oznaczenia miejscowe, a nie oznaczenia europejskie. 9.3.1 ECOLABEL - Europejska Stokrotka Ecolabel jest europejskim, dobrowolnym programem, który umożliwia europejskim konsumentom, zarówno prywatnym jak i państwowym łatwą identyfikację oficjalnie zatwierdzonych produktów ekologicznych w obrębie Unii Europejskiej Europejska stokrotka stała się znanym symbolem produktów, będącym prostym punktem odniesienia dla europejskich klientów. Podobnie jak EMAS, program ekoznakowania jest toczącym się wciąż procesem a istniejące procedury i wytyczne są na bieżąco aktualizowane i weryfikowane. Tworzone są nowe procedury i wytyczne oraz ich prawne umocowanie. Wynikiem tego procesu jest obecna wersja Wspólnotowego Programu Znakowania Ekologicznego, oparta na Rozporządzeniu nr 1980/2000 z 19 lipca 2000 roku. Ma ona zostać zweryfikowana przed 24 września 2005 roku. W rezultacie postanowień nowego Rozporządzenia, europejski program ekoetykietowania został rozciągnięty również na usługi. Pierwszym posunięciem a tej mierze było zdefiniowanie kryteriów usług noclegowych w przemyśle turystycznym, które zostały opublikowane i obowiązują od 1 maja 2003 do 30 kwietnia 2007 roku. Było to prawdziwe wyzwanie w związku ze złożonością zagadnień turystycznych. Program ECOLABEL - Europejska Stokrotka, jest częścią szerszej strategii mającej na celu promowanie zrównoważonej produkcji i konsumpcji. Cel ten może zostać osiągnięty w kontekście ramowego programu na rzecz polityki produktu zorientowanej na cykl jego życia, zgodnie z założeniami zawartymi w Programie Działań „Środowisko 2010: Nasza Przyszłość, Nasz Wybór”. ECOLABEL oferuje producentom, sprzedawcom oraz usługodawcom szerokie możliwości operacyjne. Produkty i usługi opatrzone ekoetykietami mogą być sprzedawane na 70 obszarze całej piętnastki oraz w krajach, które podpisały układy stowarzyszeniowe z Europejską Agencją Ochrony Środowiska, szczególnie w Norwegii, Islandii i Lichtensteinie. Podstawowe cele i zasady Podobnie jak EMAS, Ecolabel jest programem dobrowolnym- nie zmusza wszystkich przedsiębiorców do przestrzegania standardów ekologicznych. Do producenta, sprzedawcy lub usługodawcy należy decyzja o aplikowaniu do spełnienia kryteriów programu. Ecolabel jest programem „selektywnym”. Z danej kategorii tylko produkty mające minimalny wpływ na środowisko mogą zostać opatrzone logo. Komisja Europejska opracowała szczegółowe warunki nadawania oznaczeń ekologicznych dla 21 grup produktów i usług turystycznych. Kategoria Grupa produktów 1. Sypialnia 2. Obuwie 3. „Zrób to sam” Materace Buty Panele podłogowe Farby i lakiery Żarówki Ulepszacze gleby Zmywarki Lodówki Odkurzacze Pralki Uniwersalne środki czystości Detergenty do zmywarek Detergenty do prania ręcznego Proszki do prania Komputery Laptopy Telewizory Ubrania, pościel oraz tekstylia używane w pomieszczeniach Bibuła Papier do ksero i kreślenia Usługi noclegowe w turystyce 4. Artykuły ogrodnicze 5. Urządzenia AGD 6. Środki czystości 7. Sprzęt elektroniczny 8. Tekstylia 9. Papier 10. Usługi Obecnie trwają prace nad kategorią „meble”. Prawo umieszczania europejskiego oznaczenia ekologicznego nie jest przyznawane producentom lekarstw i żywności i napojów. Nie można również umieścić "stokrotki" na produktach zawierających substancje uznane za niebezpieczne w dyrektywie 93/42/CEE. 71 Dobrowolny i selektywny charakter programu nie oznacza jednak, że tworzy on bariery w handlu. Wspólnotowi i zagraniczni producenci mogą ubiegać się o ekoetykiety jeśli spełnią odpowiednie kryteria i chcą wprowadzać swoje produkty na rynek unijny i rynki krajów stowarzyszonych. Jeśli warunków tych nie spełnią, mogą sprzedawać swoje produkty bez logo. O przyznanie europejskiego eko-znaku mogą wystąpić producent, importer, usługodawca i dystrybutor produktu na dowolnym rynku europejskim Wniosek o jego przyznanie powinien być złożony w kraju, w którym produkt zostaje po raz pierwszy wprowadzony do obrotu. Dotyczy to również produktów wytworzonych poza krajami Unii (np. w Polsce). Do tej pory żadna polska instytucja nie jest upoważniona do nadawania europejskiego oznaczenia ekologicznego. Po przyjęciu naszego kraju do Wspólnot europejskich takim podmiotem będzie najprawdopodobniej Polskie Centrum Badań i Certyfikacji, które w tej chwili nadaje polskie oznaczenie ekologiczne. Organizacje odpowiedzialne za przyznawanie europejskiego oznaczenia ekologicznego nazywane są "competent bodies". Oznaczenie uzyskane w jednym z krajów Wspólnoty jest ważne na terenie pozostałych krajów Unii Europejskiej a także Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA- European Economic Area). Zgodnie z rozporządzeniem 1980/2000/EC kryteria przyznawania europejskich oznaczeń ekologicznych są opracowywane dla produktów, które w sposób znaczący wpływają na jakość środowiska. Powinny to być również produkty których sposób wytwarzania można w istotny sposób zmodyfikować z korzyścią dla ekologii. Ecolabel oparty jest na systemie wielostopniowej weryfikacji. Oznacza to, że analizowane i rozważane jest oddziaływanie produktu na środowisko w całym cyklu jego funkcjonowania, począwszy od ekstrakcji surowca w fazie przedprodukcyjnej, przez fazę produkcji, dystrybucji aż po fazę jego składowania. Stylizowana "Margerytka" czy "Stokrotka" z dwunastoma gwiazdkami ma być alternatywą dla państwowych ekologicznych znaków towarowych krajów zrzeszonych, gwarantującą określoną jakość także poza politycznymi granicami państw członkowskich. Ecolabel jest przyznawana na podstawie skróconej analizy cyklu życia produktu. Badania atestacyjne skupiają się na stopniu obciążenia środowiska na etapie: • pozyskiwania surowców pierwotnych, • produkcji, • pakowania i transportu, • użytkowania produktu, • utylizacji. Na każdym z tych etapów oceniane są aspekty: • produkcja odpadów, • zanieczyszczenia gleby, wody i powietrza, • hałas, • zużycie zasobów naturalnych i energii, • wpływ na ekosystemy. Kryteria atestacyjne są odpowiednio ustalane dla każdej z grup badanych produktów. Do oznaczenia tym znakiem zgłoszono do tej pory około 300 produktów z całego kontynentu. Jednak słychać wiele krytycznych głosów twierdzących, że to za mało jak na znak tej rangi. Powolny proces implementacji ogólnoeuropejskiego systemu ekoznakowania wynika przede wszystkim z rozbieżności priorytetów państwowych oraz preferowanych kryteriów 72 atestacyjnych poszczególnych krajów członkowskich. Jest to przyczyną małej popularności tego znaku, nadal mało widocznego w sklepach. Cały czas trwają prace nad metodyką certyfikacji oraz ustaleniem wspólnych kryteriów dla innych grup produktów, w formie satysfakcjonującej wszystkie państwa Unii Europejskiej. Tym niemniej, na tym etapie europejska "Stokrotka" jest krytykowana przez organizacje ekologiczne za zbyt łagodne i niepełne kryteria Strony zaangażowane we wdrażanie systemu ekoetykietowania i ich rola Komisja Europejska Komisja Europejska spełnia ważną rolę w procesie wdrażania systemu Ecolabel, ponieważ: - powołuje Europejską Radę do spraw Ekoetykietowania (EUEB) - definiuje zasady i procedury stosowane przez EUEB - rozpoczyna z własnej inicjatywy lub na prośbę EUEB procedurę tworzenia kryteriów ekoetykietowania - powierza EUEB zadanie rozwijania i okresowego weryfikowania kryteriów ekoetykietowania i wymogów kontroli - określa termin zakończenia prac EUEB - stwierdza, na podstawie projektu kryteriów czy EUEB wywiązał się za swego zadania czy też nie - publikuje kryteria ekoetykietowania i poprawki do nich w Dzienniku Urzędowym - promuje Eco-label we współpracy z członkami EUEB poprzez kampanie reklamowe wśród konsumentów, producentów, kupców, sprzedawców i innych zainteresowanych - zapewnia harmonizowanie eco-label z innymi tego typu akcjami na poziomie krajowym Komisja musi również odbyć do 24 września 2005 roku konsultacje z krajowymi związkami konsumentów reprezentowanymi przez Komitet Konsumentów w celu zbadania czy kryteria eco-label i publikowane informacje spełniają oczekiwania konsumentów. W świetle tych konsultacji, Komisja musi odpowiednio zmodyfikować system ekoetykietowania. Europejska Rada do spraw Ekoetykietowania EUEB składa się z Organów Kompetentnych w zakresie ekoetykietowania z każdego z Państw Członkowskich oraz z Forum Konsultacyjnego. Do obowiązków Rady należy: ustalenie kryteriów dla eco-label z uwzględnieniem grup produktów oraz ocena i weryfikacja wymogów odnoszących się do artykułu 4 Rozporządzenia recenzowanie kryteriów eco-label definiowanie i recenzowanie wymogów oceny i weryfikacji informowanie Komisji o przygotowanych projektach kryteriów promowanie, wspólnie z Komisją i państwami członkowskimi programu ekoetykietowania poprzez kampanie reklamowe skierowane do konsumentów, producentów, kupców, sprzedawców i innych zainteresowanych 73 Państwa Członkowskie Członek Unii ma obowiązek: promować ecolabel wspólnie z innymi członkami EUEB poprzez organizowanie kampanii reklamowych skierowanych do konsumentów, producentów, kupców, detalistów i innych zainteresowanych zapewnić harmonizację programu ecolabel z innymi akcjami dotyczącymi znakowania w swoim kraju wyznaczać Organ Kompetentny w kwestii ekoetykietowania (jeśli powołuje się na poziomie krajowym więcej niż jeden organ kompetentny wówczas należy ustalić ich uprawnienia i zadbać o koordynację ich działań) stworzyć Organowi Kompetentnemu warunki funkcjonowania i wypełniania zadań zawartych w Rozporządzeniu zadbać o niezależność i obiektywizm członków organu zapewnić odpowiedni stopień przejrzystości procedur stosowanych przez Organ Kompetentny poprzez angażowanie w jego prace wszystkich zainteresowanych stron podejmować odpowiednie kroki prawne i administracyjne w przypadku niestosowania się do wymogów zawartych w Rozporządzeniu i raportowanie ich Komisji Organy Kompetentne Wszystkie Organy Kompetentne powołane przez państwa członkowskie są odpowiedzialne za: • podejmowanie decyzji o przyznaniu danemu produktowi/danej usłudze ekoetykiety • sprawdzenie czy produkt spełnia określone kryteria • sprawdzenie czy dana aplikacja spełnia wymogi oceny i weryfikacji • konsultowanie innych Organów Kompetentnych jeśli zajdzie taka potrzeba • współpraca na rzecz efektywnego wdrażania procedur oceny i weryfikacji • zawieranie kontraktów z aplikantami dotyczących warunków używania etykiety • weryfikowanie decyzji o przyznaniu etykiety • weryfikowanie lub przedłużenie pozwolenia na używanie etykiety w przypadku zmiany kryteriów dotyczących danego produktu/ danej usługi • zaangażowanie zainteresowanych stron na poziomie krajowym oraz zapewnienie jawności podjętych decyzji i działań • Uczestniczenie w formowanej ad hoc grupie roboczej mającej na celu wypracowanie kryteriów dla ecolabel • Zapewnienie poprawnego spełniania wymogów Rozporządzenia Po akcesji organem kompetencyjnym w Polsce będzie prawdopodobnie Polskie Centrum Badań i Certyfikacji. Forum Konsultacyjne Dostawcy dla przemysłu i usług, drobni przedsiębiorcy, rzemieślnicy i ich zrzeszenia, związki zawodowe, kupcy, sprzedawcy, importerzy, organizacje ekologiczne i konsumenckie spotykają się w ramach Forum Konsultacyjnego. Głównym zadaniem Forum jest zapewnienie równomiernego udziału wszystkich zainteresowanych stron w konsultacjach dotyczących 74 danego produktu czy też usług. Procedury i zasady funkcjonowania Forum ustala Komisja Europejska. Korzyści wynikające z programu Eko-label Korzyści płynące z realizacji programu Ecolabel można podsumować w następujący sposób: - przyczynia się do redukowania negatywnego oddziaływania na środowisko krajów europejskich - pozwala uniknąć czasochłonnych i kosztownych procedur dzięki zasadzie składania aplikacji tylko w jednym kraju - zaleta bycia „widocznym” dzięki jednemu logo, które eliminuje problemy jakie stwarzałoby klientom istnienie wielu etykiet - dzięki programowi mamy do czynienia z efektem pociągnięcia dzięki któremu detalistom, drobnym przedsiębiorcom i producentom łatwiej sprzedać swe produkty, przez co wzbogacają europejską politykę produktu (IPP) - dzięki uruchomieniu kanałów informacyjnych redukuje koszty jakie muszą ponieść konsumenci poprzez skrócenie czasu i wysiłku potrzebnego do uzyskania informacji na temat cyklu życia produktów i szczególnych kwestii dotyczących europejskiego know-how w zakresie polityki produktu - dzięki uruchomieniu kanałów informacyjnych redukuje koszty jakie muszą ponieść producenci i detaliści poprzez skrócenie czasu i wysiłku potrzebnego do uzyskania informacji na temat cyklu życia produktów i szczególnych kwestii dotyczących europejskiego know-how w zakresie polityki produktu - zmusza producentów i usługodawców do zmiany sposobu świadczenia usług i zaopatrywania w produkty oraz do ustalenia nowych, lepszych standardów w zakresie dostarczania usług i produktów - przyczynia się do poprawy wizerunku firm, którym przyznano ekoetykietę 9.3.2 Nordycki Łabędź "Nordycki Łabędź" (Nordic Environmental Label) jest najbardziej znanym oznaczeniem ekologicznym w Norwegii, Szwecji, Danii, Finlandii i Islandii. Mogą go uzyskać producenci, importerzy oraz sprzedawcy produktu który spełnia określone kryteria ekologiczne identyczne we wszystkich wymienionych krajach. Kryteria te odnoszą się zarówno do samego produktu jak i do całego procesu jego produkcji (craddle to grave approach). W ramach skandynawskiego systemu oznaczeń ekologicznych zostały opracowane kryteria ekologiczne dla 49 grup produktów. Można wśród nich wymienić różne typy papieru i produktów z niego wytwarzanych (np. filtry do kawy, koperty), produkty chemiczne używane w gospodarstwie domowym, kosmetyki (mydła i szampony), materiały budowlane, różne typy pieców, urządzenia biurowe, sprzęt AGD, różne rodzaje baterii, drewniane meble, hotele i żarówki . 9.3.5 Niemiecki "błękitny anioł" 75 Niemiecki eko-znak (Umweltbundesamt) zwany potocznie "błękitnym aniołem" (blauer-engel) jest najstarszym oznaczeniem ekologicznym istniejącym w Europie. System certyfikacji, z którym jest związany powstał w 1977 roku. Obecnie zarządza nim Federalne Ministerstwo Środowiska, Ochrony Przyrody i Bezpieczeństwa Nuklearnego za pośrednictwem Federalnej Agencji Środowiska (Umweltbundesamt) oraz RAL Niemieckiego Instytutu Jakości i Ceryfikacji (Deutsches Institut für Gütesicherung und Kennzeich-nung e.V). W chwili obecnej ponad 4.000 produktów wytworzonych przez kilkaset firm zostało oznaczonych niemieckim eko-znakiem. Wśród nich znajdują się także przedsiębiorstwa spoza Niemiec, z takich krajów jak Japonia, Szwajcaria, Holandia, Austria, Belgia, Francja i Stany Zjednoczone. Ogółem firmy zagraniczne stanowią 13% przedsiębiorstw, które umieszczają na swoich produktach niemieckie oznaczenie ekologiczne. Jury Umweltzeichen - niezależne gremium grupujące przedstawicieli biznesu, nauki i organizacji zajmujących się ochroną środowiska opracowało kryteria przyznawania niemieckiego oznaczenia dla kilkudziesięciu kategorii produktów. Znajdują się wśród nich różne rodzaje papieru, urządzenia biurowe (komputery, faksy, kopiarki), urządzenia gospodarstwa domowego (zmywarki, suszarki, pralki), urządzenia RTV (telewizory), baterie i akumulatory, tapety, farby i lakiery, produkty tekstylne, różne rodzaje detergentów i kosmetyków, urządzenia ogrodowe, opony itp . 9.3.3 Inne oznaczenia ekologiczne Na świecie istnieje wiele ekologicznych oznaczeń o charakterze lokalnym. Pomimo wprowadzenia systemów międzynarodowych ich rola wzrasta. W wielu krajach możliwe jest certyfikowanie jednego wyrobu wieloma oznaczeniami. W takiej sytuacji przedsiębiorcy decydują się nierzadko na uzyskanie kilku oznaczeń. Koszt takiej operacji nie jest dużo większy niż uzyskanie tylko jednego oznaczenia. Wynika to z faktu, że kryteria ekologiczne opracowane w różnych systemach są do siebie zbliżone. Przykładem mogą tu być kryteria ekologiczne opracowane dla polskiego oznaczenia. Są one wzorowane na kryteriach opracowanych dla systemu skandynawskiego (nordyckiego łabędzia). W zestawieniu poniżej przedstawiono bardziej znane oznaczenia ekologiczne wraz z odpowiednim logo: Oznaczenie hiszpańskie , stosowane w Katalonii Oznaczenie holenderskie - Milieukeur , szczególnie popularne wśród holenderskich producentów żywności Oznaczenie stosowane w Austrii 76 Oznaczenie stosowane w Czechach, nadawane przez Czeskie Ministerstwo Ochrony Środowiska Oznaczenie AENOR Medio Ambiente stosowane w Hiszpanii 9.4. Polskie oznaczenie ekologiczne Polskie oznaczenie ekologiczne zostało wprowadzone stosunkowo niedawno. Jakkolwiek prace nad nim trwały już od roku 1995, pierwsze kryteria ekologiczne dla tego znaku zostały opracowane w roku 2000. Trudno jest przewidzieć czy stanie się tak samo popularne jak oznaczenia europejskie.. Organem, który zarządza polskim oznaczeniem z ramienia Ministerstwa Ochrony Środowiska jest Polskie Centrum Badań i Certyfikacji. Instytucja ta również spełnia rolę jednostki certyfikującej korzystając z pomocy własnych i akredytowanych laboratoriów. Przynajmniej na razie eko-znak jest jedynym oznaczeniem ekologicznym jakie można uzyskać na terenie Polski. Nie jest to jednak jedyny system dostępny dla Polskich firm. Europejskie oznaczenie ekologiczne wraz z kryteriami jakie zostały dla niego stworzone zostanie wprowadzone z chwilą przystąpienia naszego kraju do Wspólnot Europejskich. Organem, który opracowuje wymogi ekologiczne dla polskiego oznaczenia ekologicznego jest Komitet ds. Eko-znaku, powołany przez Dyrektora PCBC w porozumieniu z Ministerstwem Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Do tej pory Komitet rozpatrzył i zatwierdził kryteria dla certyfikowanych produktów należących do 9 grup. Zostały one oparte o szwedzkie wymogi ekologiczne. Kryteria ekologiczne polskiego eko-znaku udostępniane są bezpłatnie przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji (adres poniżej). Zostały one również opublikowane jako dodatek do czasopisma ABC Jakości. ZESPOŁY CERTYFIKACJI WYROBÓW ul. Kłobucka 23A, 02-699 Warszawa tel.: + 22 8579916 w. 307, 309, 311, 316, 388, 424 tel./fax: + 22 6471109, fax: + 22 6471109, e-mail: [email protected] W chwili obecnej polskie oznaczenia ekologiczne można umieścić na: środkach do prania wyrobów włókienniczych, wyrobach włókienniczych, farbach i lakierach 77 do malowania wewnątrz budynków, domowym sprzęci chłodniczym, pralkach, zmywarkach do naczyń, bibułkach tissue, papierze do kopiowania i nawozach do gleby. Zgodnie z informacjami uzyskanymi w Polskim Centrum Badań i Certyfikacji do połowy 2002 roku tylko kilkanaście firm zdecydowało się na certyfikację prowadzącą do uzyskania polskiego oznaczenia ekologicznego. Wszystkie one są producentami nawozów do roślin lub papieru do kopiarek. Kryteria ekologiczne związane z polskim eko-znakiem nie obejmują najważniejszych dla polskiego przemysłu produktów i nie są wystarczająco nowoczesne. Sytuację pogarsza fakt, że polskie władze nie przeprowadziły żadnej akcji popularyzującej oznaczenie. Polskie Centrum Badań i Certyfikacji które posiada prawa od znaku towarowego (logo) "Eko znak" nie jest w stanie przeprowadzić takiej kampanii promocyjnej 9.5 Koszty uzyskania oznaczenia ekologicznego Koszty uzyskania oznaczenia ekologicznego zależą od kraju, w którym producent stara się o jego uzyskanie. Dla oznaczenia europejskiego są one takie same we wszystkich krajach piętnastki. Do kosztów tych należy zaliczyć jednorazową opłatę związaną ze złożeniem wniosku, koszty przeprowadzenia badań niezbędnych do uzyskania znaku oraz roczną opłatę za jego wykorzystywanie. Koszty badań w niezależnym laboratorium akredytowanym przez instytucję odpowiedzialną za nadawanie znaku zależą od typu produktu i sposobu jego wytwarzania. Ze względu na to, że w chwili obecnej żadne z polskich laboratoriów nie zostało upoważnione do prowadzenia badań związanych z uzyskaniem europejskiego oznaczenia ekologicznego, koszt jego uzyskania, związany z koniecznością przeprowadzenia badań przez zagraniczne laboratorium, może okazać się dość znaczny dla producenta polskiego. W przeciwieństwie do norm technicznych ekologiczne kryteria przyznawania oznaczeń ekologicznych udostępnione są wszystkim zainteresowanym za darmo. Koszt dostosowania produktu i sposobu jego produkcji do wymogów ekologicznych jest trudny do oszacowania i zależy, przede wszystkim, od rodzaju produktu i technologii stosowanej do jego wytwarzania. Ze względu na szczegółowość kryteriów ekologicznych umieszczenie eko-znaku na wyrobie już produkowanym jest dużo kosztowniejsze niż ich uwzględnienie w fazie projektowania danego produktu. Należy pamiętać, że wniosek o umieszczenie na produkcie eko-znaku w wielu systemach może składać importer. Możliwe jest również połączenie badań niezbędnych do umieszczenia eko-znaku z badaniami produktu przeprowadzanymi z innych powodów (np. przy umieszczaniu oznaczenia CE). W przypadku polskiego oznaczenia koszt badań produktu kształtuje się na poziomie 5.000 - 10.000 PLN. Zestawienie kosztów uzyskania najważniejszych oznaczeń ekologicznych: Europa Jednorazowa opłata związana ze złożeniem wniosku Niemcy 300 - 1300 EUR (25% zniżki dla 153,39 EUR małych i średnich przedsiębiorstw oraz 78 Skandynawia (na Polska przykładzie Norwegii) 12.000 NOK 5.000-10.000 PLN (ok. 6500 PLN) 25% zniżki dla produktów wytwarzanych w krajach rozwijających się) Opłata roczna 0,15% wartości rocznej sprzedaży oznaczonego produktu w UE (min 500 EUR, max. 25.000 EUR oraz 25% zniżki dla produktów wytwarzanych w krajach rozwijających się, 15% zniżki dla firm posiadających certyfikat ISO 14001) 180 - 2035 EUR (opłata naliczana w stosunku do wartości sprzedaży oznaczonego towaru) 0,4% wartości sprzedaży oznaczonego produktu – minimalnie ok. 4 250 PLN, maksymalnie ok. 127 000 PLN 0,1% rocznej wartości sprzedaży danego towaru 9.6 " ZIELONY PUNKT " - oznaczenie opakowań produktów Znakiem, który często można spotkać na opakowaniach produktów dostępnych w sprzedaży i obrocie jest tzw zielony punkt. Znak ten jest kojarzony z ochrona środowiska i ekologicznym aspektem wyrobu ale dotyczy on tylko opakowania i nie ma nic wspólnego z certyfikacja ekologiczną wyrobu. Ze względu jednak na popularność i wzrastające znaczenie tego oznaczenia zostanie ono omówione w rozdziale poświęconym oznaczeniom ekologicznym , przy wyraźnym jednak wydzieleniu, że nie dotyczy ono produktu (jak omawiane wyżej ekoetykiety) a jedynie przetwarzania opakowań eksportowanych produktów. Oznaczenie “zielony punkt” jest symbolem bardzo silnie kojarzonym przez konsumentów z ochroną przyrody. Wynika to z faktu, że jest on umieszczany na ok. 400 miliardach (!) produktów rocznie. Z oznaczeniem tym styka się ponad 220 milionów europejskich konsumentów. W niektórych krajach (Niemcy, Francja) 91% opakowań dostępnych na rynku opatrzonych jest kropką składającą się z dwóch zachodzących na siebie strzałek. Oznaczenie to umieszcza się na opakowaniu po to, by poinformować klientów, że jest ono zbierane i przetwarzane w ramach zbiorowego systemu zbierania i przetwarzania odpadów. Systemy takie nazywane są Integrated Management Systems (w skrócie IMS) lub “podwójnymi systemami”. Pierwszy zbiorowy system zbierania opakowań został stworzony w Niemczech w 1991 roku. Obecnie systemy podobne do niemieckiego wdrażane są w kilkunastu krajach w Austrii, Belgii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Irlandii, Luksemburgu, Portugalii, Szwecji, Turcji i Wielkiej Brytanii. Spośród krajów nienależących do Wspólnoty Europejskiej systemy IMS działają w Norwegii, na Litwie, w Czechach, Słowacji, Słowenii, na Łotwie i w Polsce(od 1 stycznia 2002 roku). We wszystkich wyżej wymienionych państwach opakowania produktów są oznaczane “zielonym punktem”. Przyczyną wprowadzenia zbiorowych systemów zbierania i przetwarzania opakowań była implementacja dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady numer 94/62/EC o opakowaniach 79 i odpadach opakowaniowych. Zgodnie z tym dokumentem, każdy z krajów członkowskich Unii Europejskiej został zobowiązany do wprowadzenia systemu zbierania i ponownego wykorzystania zużytych opakowań. Ponieważ dyrektywa nie precyzowała, jak cel ten ma zostać osiągnięty, kraje członkowskie UE wybrały różne modele gospodarki tego typu odpadami. W wielu państwach odpowiedzialność za ich zbieranie i przetwarzanie została przerzucona z gmin i jednostek samorządu lokalnego na firmy stosujące opakowania w swojej produkcji (także na dostawców, dystrybutorów i importerów wprowadzających zagraniczne produkty na rynek danego kraju). Przykładem państwa, w którym przyjęto zasadę odpowiedzialności producenta za opakowania, są Niemcy, gdzie przedsiębiorcy muszą odzyskać 75% użytych przez siebie szklanych opakowań, 70% papieru oraz 60% plastiku, aluminium i kompozytów. Tak surowe przepisy zmusiły przedsiębiorców do wyboru jednej z dwóch opcji: samodzielnego zbierania i wykorzystywania swoich opakowań i zużytych produktów bądź przystąpienia do stworzonego z pomocą państwa zbiorowego systemu ich recyklingu (systemy takie są zarządzane przez firmy zwane w polskiej Ustawie o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej -"organizacjami odzysku"). Drugi z modeli okazał się korzystniejszy zarówno dla przedsiębiorców, jak i dla użytkowników opakowań i produktów. W kilku krajach Europy utworzono firmy zarządzające zbiorowymi systemami zbierania i przetwarzania opakowań. W Niemczech system ten jest zarządzany przez mającą monopol spółkę Duales System Deutchland AG, w innych krajach tego typu firm może być kilka lub kilkanaście do największych należą austriacki Alstoff Recycling Austria (ARA) AG, hiszpański Ecoembalajjes España S.A., Francuski Eco-Emballages S.A. Udziałowcami tych firm są przedsiębiorstwa produkujące opakowania bądź używające ich w swojej produkcji. W uproszczeniu zbiorowy system odzyskiwania i przetwarzania opakowań działa w sposób następujący: Przedsiębiorca (producent, dostawca lub importer) wprowadzający dany produkt na rynek musi zapewnić zebranie i przetworzenie określonego procentu zużytych do produkcji opakowań. Jeżeli zdecyduje się na przystąpienie do zbiorowego systemu przetwarzania (organizacji odzysku), zawiera umowę z taką firmą, która przejmuje za niego odpowiedzialność za odzyskanie i recykling odpowiedniej ilości odpadów opakowaniowych. Z przystąpieniem do organizacji odzysku może wiązać się udzielenie licencji na umieszczenie na produkcie “zielonego punktu”. Uzależnione jest to od tego, czy firma, z którą zawieramy umowę ma prawo do udzielania licencji na to oznaczenie. Opłata uiszczana na rzecz organizacji odzysku jest uzależniona od ilości i rodzaju opakowań umieszczanych na rynku. Tego typu zróżnicowanie opłat skłania producentów do zmniejszania ilości wykorzystywanych materiałów. Czyni też system dostępnym dla małych i średnich przedsiębiorstw. 9.6.1 Możliwość uczestnictwa polskich firm w zbiorowych systemach zbierania i przetwarzania opakowań W celu umieszenia na produkcie oznaczenia "zielny punkt" polskie firmy mogą przystępować do funkcjonujących w krajach Europy Zachodniej zbiorowych systemów zbierania i przetwarzania opakowań bądź zawrzeć umowę z polską organizacją odzysku mającą prawo udzielania licencji na to oznaczenie. W chwili obecnej jedyną taką firmą jest RekoPol S.A. 80 Rekopol-Organizacja Odzysku S.A Migdalowa St.4 apt.23 02-796 Warszawa Tel.: (+ 48 - 22) 645 14 80-83 Fax (+ 48 - 22) 645 14 84 e-mail: [email protected] http://www.rekopol.pl Warto pamiętać, że wywiązanie się z obowiązków nakładanych przez polskie przepisy w zakresie odzysku opakowań może nastąpić przez zawarcie umowy z jakąkolwiek organizacją odzysku spełniającą wymagania określone w Ustawie o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej. Umieszczenie na produkcie zielonego punktu nie jest konieczne w świetle polskich przepisów. Uzyskanie licencji na wykorzystanie "zielonego punktu" w Polsce nie oznacza automatycznego spełnienia wymagań ustalonych w innych krajach. Polska firma produkująca swoje towary na rynki Europy Zachodniej powinna starać się równolegle o uzyskanie licencji w krajach, do których eksportuje. Wato pamiętać jednak, że we wszystkich państwach Europy, w których używa się "zielonego punktu" obowiązek odzysku i recyklingu opakowań spoczywa na importerze. To importer powinien przystąpić do zbiorowego systemu przetwarzania opakowań (bądź w inny sposób wywiązać się z nałożonych obowiązków). Samodzielne umieszczenie "zielonego punktu", bez posiadania odpowiedniej licencji, może spowodować zdecydowaną reakcję firmy posiadającej prawo do tego oznaczenia. W państwach, w których istnieją zbiorowe systemy odzyskiwania i przetwarzania odpadów, organizacje zarządzające tymi systemami są bardzo wyczulone na próby “oszustwa” ze strony firm nieposiadających licencji. Źródła wykorzystane i cytowane w powyższym tekście: 1. http://www.euroinfo.org.pl/prawo/index.php?a=131 2. http://www.federacja-konsumentow.org.pl 3. http://www.msp.money.pl/firma/firma_ue/artykuly/oe 4. Polański Michał, Zielony Punkt, Centrum Euro Info Warszawa 5. Polański Michał, Oznaczenia Ekologiczne, Centrum Euro Info , Warszawa 6. www.blauer-engel.de 7. http://www.swanen.nu/Eng/ecolabel.htm 8. http://europa.eu.int/ecolabel 9. http://www.ecolabel.dk 10. http://www.sfs.fi 10. OCHRONA PRODUKTÓW LOKALNYCH I REGIONALNYCH W UNII EUROPEJSKIEJ JAKO ELEMENT PROMOWANIA ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU. Ważnym priorytetem Unii Europejskiej w dziedzinie społecznej, który łączony jest z polityką ochrony środowiska jest utrzymywanie różnorodności kulturowych narodów krajów członkowskich oraz kultywowanie lokalnych tradycji i obyczajów. System ochrony i promocji wyrobów regionalnych i tradycyjnych jest jednym z najważniejszych czynników 81 wpływających na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i realizację założeń II filaru Wspólnej Polityki Rolnej Inicjatorami stworzenia przepisów ochraniających regionalne specjały byli Francuzi. Doprowadzili do przełożenia na poziom europejski francuskiego ustawodawstwa, które powstało już w lata 30-ych XX wieku i początkowo dotyczyło ochrony win (paradoksalnie, w dzisiejszym ustawodawstwie europejskim podlegają one osobnym przepisom). Wprowadzenie omawianych regulacji zdynamizowało rozwój produkcji wyrobów regionalnych i tradycyjnych oraz pozwoliło realizować założenia reformy Wspólnej Polityki Rolnej, której jednym z priorytetów było zmniejszenie ilości i zwiększenie jakości wytwarzanej w Europie żywności. Produkt lokalny rozumiany jest jako usługa lub wyrób, z którą utożsamiają się mieszkańcy regionu, produkowana w sposób niemasowy i przyjazny dla środowiska, z surowców lokalnie dostępnych. (Fundacja Partnerstwo dla Środowiska) Produkt lokalny i regionalny w Zjednoczonej Europie znaczy wiele. Istnieją tam dwie kategorie tego typu produktów: - Jedna (obejmująca obecnie 561 produktów), to kategoria produktu masowego, przeznaczonego na cały rynek unijny (wymagane jest spełnienie licznych przepisów). - Druga kategoria (obejmująca tysiące produktów) dotyczy produktów wytwarzanych w oparciu o różnego rodzaju zwolnienia i przeznaczona jest głównie na rynek miejscowy (w tym przypadku uchylone są bardzo rygorystyczne przepisy). Wśród produktów, które uzyskały ochronę prawną, na poziomie prawodawstwa unijnego i mogą być prezentowane na całym rynku UE, są między innymi: - sery (143), produkty mięsne (55), świeże mięso i podroby (84), oleje, tłuszcze (66), owoce, warzywa, zboża (103), chleb, makarony, ciasta (10), piwa (15), inne napoje (38). Wiele z tych produktów - wędliny, chleb, ciasta, makarony itp, wytwarzanych jest w małych, rodzinnych zakładach rzemieślniczych o długich tradycjach, gdzie receptury przekazywane były z pokolenia na pokolenie. Najwięcej produktów objętych ochroną ma: Francja (123), Włochy (111), Portugalia (78) i Grecja (76), najmniej: Finlandia (1), Szwecja (2), Belgia, Dania i Irlandia ( po 3 produkty). Instrumentami ochrony oryginalności produktów rolnych i żywnościowych, ze względu na miejsce ich powstania oraz tradycyjny sposób ich wytwarzania, przetwarzania i prezentacji na rynku Unii Europejskiej, są przepisy zawarte w Rozporządzeniu Rady nr 2081/92 i nr 2082/92 z dnia 14 lipca 1992 r. wraz z Rozporządzeniem Komisji nr. 2037 z dnia 27 lipca 1993 i nr 1848/93 z dnia 9 lipca 1993 r., określające przepisy szczegółowe do stosowania tych rozporządzeń. Ochrona prawna i system wyróżniania (zgodnie z ww. rozporządzeniami) obejmuje: * Ochronę „nazwy pochodzenia” PDO (protection of destignation of orygin). Znak ten określa jakość produktu poprzez geograficzną nazwę jego miejsca pochodzenia i ściśle wiąże charakterystyczne cechy produktu ze szczególnym otoczeniem geograficznym i właściwymi dla niego czynnikami naturalnymi oraz ludzkimi. „Nazwę pochodzenia” zastrzega się dla produktów, które są pozyskiwane (począwszy od surowców, a skończywszy na gotowym produkcie) w określonym miejscu (niekoniecznie regionie) np. wołowina z Carmage wytwarzana na bazie pasz pochodzących z Carmage * Ochronę „znaku geograficznego” PGI (protection of geografical indication). Jest znakiem, który określa jakość produktu poprzez zastosowanie geograficznej nazwy miejsca pochodzenia tego produktu, którego związek z miejscem wytwarzania jest wyraźnie utrwalony np. szynka z Boyon (region ten słynie z przetwórni szynek). Znak PGI zastrzeżony jest dla produktów, które są regionalne. 82 * Ochronę „specyficznego charakteru” CSC (certificates of specific charakter). Znak ten określa produkty wyróżniające się swoim składem, sposobem produkcji lub też tradycyjną metodą przetwarzania, od podobnych im produktów, które należą do tej samej kategorii. Zgodnie z unijnymi rozporządzeniami oznaczenia rejestruje się w specjalnym rejestrze, prowadzonym przez Komisję Europejską w Brukseli. Prawo ubiegania się o rejestrację znaku przysługuje grupie, tylko w wyjątkowych przypadkach znak uzyskać może pojedyncza osoba fizyczna lub prawna. Wnioskująca o rejestrację grupa nie ma wyłączności na produkcję danego produktu, produkcję prowadzić może każdy, kto spełnia wymagania określone w specyfikacji lub wykazie dokumentacyjnym produktu oraz na terenie zdefiniowanego obszaru geograficznego. Zgłaszając oznaczenie do rejestracji należy podać więc specyfikację (wykaz dokumentacyjny) produktu. Aby produkt rolny lub produkt spożywczy kwalifikował się do używania chronionej nazwy pochodzenia lub chronionego znaku geograficznego musi być zgodny ze specyfikacją, która powinna obejmować: • nazwę produktu w tym nazwę pochodzenia lub znak geograficzny; • opis produktu obejmujący surowce oraz główne fizyczne, chemiczne, mikrobiologiczne lub organoleptyczne cechy, charakterystyczne dla produktu; • definicję obszaru geograficznego (w razie potrzeby informacje wskazujące na spełnienie wymagań, wynikających z pochodzenia); • dowody, że produkt pochodzi z obszaru geograficznego w zakresie jaki wynika z nazwy pochodzenia i znaku geograficznego; • opis metody uzyskiwania produktu; • szczegóły wyjaśniające związek między produktem, a środowiskiem geograficznym; • wskazanie osoby dokonującej działań inspekcyjnych, ustalenie zakresu i sposobu inspekcji; • zasady etykietowania produktów, dotyczące zapisu i prezentacji chronionych znaków. Produkt rolny lub żywnościowy może kwalifikować się do uznania jego specyficznego charakteru, wtedy, gdy jego cechy odpowiadają cechom określonym w wykazie dokumentacyjnym, który powinien obejmować: • nazwę produktu (nazwa musi być specyficzna sama w sobie lub wyrażać specyficzny charakter produktu); • opis metody produkcji (w tym pochodzenie, charakterystyka surowca, użyte składniki, metody przyrządzania produktu, które mają decydujący wpływ na jego specyficzny charakter); • informacje umożliwiające ocenę tradycyjnego charakteru, wynikającego ze składu, tradycyjnego surowca i tradycyjnego sposobu produkcji lub przetwórstwa; • opis właściwości produktu (uwzględniający główne właściwości fizyczne, chemiczne, mikrobiologiczne, będące przejawem jego specyficznego charakteru); • podstawowe wymagania jakościowe oraz procedury kontroli, którym podlega specyficzny produkt. Procedura rejestracji jest dość skomplikowana. Wniosek o rejestrację przesyła się do właściwego organu państwowego, który bada jego zasadność, a następnie przekazuje Komisji Europejskiej. Po szczegółowej weryfikacji zgłoszenia Komisja orzeka (o ile wcześniej żadne z państw członkowskich nie zgłosi sprzeciwu), że dana nazwa kwalifikuje się do ochrony. Ostatnim etapem procedury rejestracyjnej jest wpis do rejestru i publikacja w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. 83 Poprzez lokalne i regionalne produkty markowe chroniona jest regionalna i lokalna tożsamość. W krajach Unii Europejskiej od lat prowadzona jest polityka jakości i standaryzacji produktów. Produkty lokalne, posiadające swoje specyficzne cechy, mają własne, prawne uregulowania i swoistą ochronę, zarówno na poziomie krajowym poszczególnych państw, jak i wspólnotowym. W tak rozumianej ochronie liczy się autentyczność produktu, jego niepowtarzalność i niezmienność. Istnieją tam narodowe systemy ochrony i wsparcia wytwarzania produktów lokalnych i regionalnych. We Francji ponad 120 tys. gospodarstw rolnych (tj. ponad 12% ogółu gospodarstw) uzyskuje większą część dochodów z produkcji specyficznych produktów chronionych znakiem AOC (produkty posiadające ten znak mają ścisły związek z danym regionem, stanowią dziedzictwo kulinarne). Istnieje tam także „czerwony znak jakości” (przyznawany produktom, posiadającym wysoką jakość), „certyfikat zgodności” (posiadają produkty gwarantujące stałą jakość i odróżniające się od zwykłych wyrobów np. szynka gotowana bez polifosforanu, owoce zbierane w odpowiednim stadium dojrzałości). Równolegle funkcjonują tam systemy tj. „karta produktu regionalnego” (dotyczy produktów sprzedawanych w tzw. krótkich łańcuchach sprzedaży, a produkowanych wg tradycyjnych receptur regionalnych), znak markowy „produkt z fermy” (określa wiejskie pochodzenie produktu) oraz znaki markowe Regionalnych Parków Przyrody. Doświadczenia krajów europejskich dowodzą, że produkty lokalne i regionalne mogą przyczynić się do wzrostu atrakcyjności regionu, stają się także liczącym się źródłem dochodu dla gospodarstw, które zajmują się ich wytwarzaniem i sprzedażą bezpośrednią. Aby tak mogło być w Polsce, musi zaistnieć krajowy system ochrony tych oryginalnych produktów, a producenci z określonego regionu geograficznego muszą zadbać o to, by produkt stał się ich własnością i był chroniony, zarówno w naszym kraju, jak również w przyszłości, w krajach Unii Europejskiej, zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem. Polskie regulacje prawne dotyczące produktów regionalnych i tradycyjnych W Polsce jednostkami odpowiedzialnymi za prowadzenie systemu rejestracji produktów o określonym pochodzeniu geograficznym i specyficznej, tradycyjnej jakości, w rozumieniu przepisów unijnych są: - jednostką właściwą do przekazywania wniosków o rejestrację oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia (produkty regionalne) do Komisji Europejskiej Urząd Patentowy RP, - jednostką właściwą do przekazywania wniosków o rejestracje świadectw szczególnego charakteru (produkty tradycyjne) do Komisji Europejskiej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Aktualnie przepisy dotyczące oznaczeń geograficznych, nazw pochodzenia i świadectw szczególnego charakteru zawarte są w następujących aktach prawnych: 1. Oznaczenia geograficzne i nazwy pochodzenia (produkty regionalne) Ustawa Prawo własności przemysłowej z dnia 30 czerwca 2000r. (Dz.U. Nr 49/2001; poz. 508). Ustawa ta, już od kilku lat daje możliwość ubiegania się o przyznanie prawa z rejestracji na oznaczenie geograficzne, czyli oznaczenia słowne odnoszące się bezpośrednio lub pośrednio do nazwy miejsca, miejscowości, regionu lub kraju, które identyfikują towar jako pochodzący z tego terenu, jeżeli określona jakość, dobra opinia lub inne cechy towaru są przypisywane przede wszystkim pochodzeniu geograficznemu tego 84 towaru. Obecnie w Polsce chronionych jest 5 oznaczeń geograficznych, z czego wszystkie odnoszą się do produktów wytwarzanych na obszarze województwa małopolskiego. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 2002r. (Dz. U. Nr 63/2002; poz. 570) w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń oznaczeń geograficznych określa wymagania odnośnie wniosku o rejestrację oznaczenia geograficznego. Ustawa o zmianie ustawy – Prawo własności przemysłowej z dnia 23 stycznia 2004r. Zgodnie z wprowadzonymi zmianami Urząd Patentowy jest organem, który przekazuje zgłoszenie oznaczenia geograficznego lub nazwy pochodzenia wraz z wymaganymi dokumentami do Komisji Europejskiej. Polskie produkty regionalne będą mogły być chronione zgodnie z obowiązującymi w UE przepisami dopiero po integracji naszego kraju z Unią. Nie zmienia to faktu, że już dziś można się starać o otrzymanie ochrony na oznaczenie geograficzne zgodnie z przepisami ustawy Prawo własności przemysłowej z dnia 30 czerwca 2000r. 2. Świadectwa szczególnego charakteru (produkty tradycyjne) Ustawa o zmianie ustawy o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych oraz o zmianie innych ustaw z dnia 18 grudnia 2003r. (Dz. U. Nr 223/2003; poz. 2220). Na mocy ww. ustawy minister do spraw rynków rolnych jest organem właściwym w sprawie przyjmowania wniosków o rejestrację świadectw dla artykułów rolno-spożywczych o szczególnym charakterze. Polskie produkty tradycyjne będą mogły być chronione zgodnie z obowiązującymi w UE przepisami dopiero po integracji naszego kraju z Unią. Wnioski o rejestrację produktów tradycyjnych będzie można składać w MRiRW także dopiero po 1 maja 2004 roku. W lutym 2004r powstała w Polsce Izba Gospodarcza Produktu Regionalnego i Lokalnego, reprezentująca interesy zrzeszonych w niej przedsiębiorców i innych podmiotów w zakresie prowadzonej przez nich działalności polegającej na identyfikacji, uznawaniu, wytwarzaniu, wprowadzaniu na rynek i promocji produktów regionalnych lub lokalnych Izba ta będzie prawdopodobnie pełnić funkcje organu pośredniczącego w rozpatrywaniu wniosków o nadanie oznaczenia produktowi lokalnemu i badającego zasadność takiego wniosku. Obecnie trwa proces rejestracji Izby w KRS. Jako inicjatywę towarzyszącą przewiduje się także utworzenie siostrzanej organizacji Stowarzyszenia Produktów Regionalnych i Tradycyjnych dla wszystkich zainteresowanych osób fizycznych. Stowarzyszenie skupiać będzie producentów nie prowadzących własnej działalności gospodarczej oraz wszystkie inne osoby aktywnie zaangażowane w rozwój produktów regionalnych i ich promocję. Kontakt: Fundusz Współpracy Projekt Agro-Smak ul. Górnośląska 4 a 00-444 Warszawa tel.022 450 99 53 e-mail:[email protected] Osoby do kontaktu: Marek Gąsiorowski, Tomasz Olszewski. 11. UBEZPIECZENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI CYWILNEJ PODMIOTÓW PROWADZĄCYCH DZIAŁALNOŚĆ ZAGRAŻAJĄCĄ ŚRODOWISKU 85 11.1 Istota ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej Zgodnie z art. 822 k.c. przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej zakład ubezpieczeń zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo osoba, na której rzecz zostaje zawarta umowa ubezpieczenia. Ubezpieczenie to spełnia trzy główne funkcje: 1/ po pierwsze - zapewnia świadczenia poszkodowanym, bez względu na to czy sprawca szkody - ubezpieczony podmiot - posiada środki na kompensatę strat, 2/ drugą funkcją jest ochrona finansowa sprawcy szkody - ubezpieczonego podmiotu przed znacznymi zobowiązaniami jakie mogłyby jemu zagrozić, nierzadko przekraczającymi jego możliwości finansowe, 3/ trzecią funkcją jest ochrona równowagi gospodarczej podmiotów tworzących otoczenie sprawcy szkody. Ubezpieczenie to eliminuje bądź ogranicza tzw. efekt domino. Dzięki temu ubezpieczeniu inne osoby nie będące ani poszkodowanym, ani odpowiedzialnymi za szkodę, lecz związane interesem gospodarczym z ubezpieczonym lub poszkodowanym np. pracownicy, kontrahenci itp. W przypadku niewielkich zakładów pracy wysokie odszkodowania lub renty płacone poszkodowanym osobom lub podmiotom mogłyby podważyć ekonomiczne podstawy bytu zakładu pracy i jego gospodarczego otoczenia. Przedmiot ochrony Podstawowy przedmiot ochrony oferowany przez polskie zakłady ubezpieczeń to: OC deliktowa - tzn. odpowiedzialność za czyny niedozwolone (ex delikto), OC kontraktowa - tzn. odpowiedzialność za niewykonanie bądź nienależyte wykonanie zobowiązania (ex contractu). Podmioty występujące w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej. W ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej występuje związek trzech podmiotów. Są to: - Zakład ubezpieczeń, - Ubezpieczający - płacący składkę ubezpieczeniową, - Poszkodowany - podmiot, w którego życiu lub mieniu wystąpiła szkoda. Poziom odpowiedzialności przejmowanej przez zakłady ubezpieczeń Zakład ubezpieczeń bardzo rzadko, a w warunkach polskich prawie nigdy nie przyjmuje nieograniczonej odpowiedzialności za ubezpieczającego swą odpowiedzialność cywilną. Poziomem, do którego zakład ubezpieczeń odpowiada za szkody w ramach ubezpieczenia OC jest nazywany sumą gwarancyjną. Oznacza to, że roszczenie poszkodowanego obejmującego kwoty niższe niż suma gwarancyjna lub równe z nią, zaspakajane są z funduszy zakładu ubezpieczeń, zaś roszczenie przekraczające ustaloną w umowie ubezpieczenia sumę obciąża w części zakład ubezpieczeń - do wysokości sumy gwarancyjnej, a w części przekraczającej ją - obciąża sprawcę lub odpowiedzialny podmiot. 86 Zasady odpowiedzialności cywilnej Odszkodowanie za szkodę ustalane jest według następujących zasad: 1/ zasada winy (art. 415 k.c.) zwana tez zasadą ogólną odpowiedzialności - “Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Wina jako przesłanka odpowiedzialności występuje w dwóch postaciach: wina umyślna, wina nieumyślna; 2/ zasada ryzyka (art. 435 § 1 k.c.). - “Prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.) ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności.” 3/ zasada słuszności - stosuje się ją wówczas, gdy nikomu nie można przypisać odpowiedzialności na zasadzie winy lub ryzyka, ale z powodów np. etycznych lub zgodnie z zasadą współżycia społecznego, uzasadnione jest obarczenie odpowiedzialnością strony lepiej sytuowanej. Możliwość dochodzenia roszczenia bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń (actio directa) Osoba uprawniona do odszkodowania w związku ze zdarzeniem objętym ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej może dochodzić roszczenia bezpośrednio od zakładu ubezpieczeń. Zasada actio directa wyrażona w art. 8 ust. 4 ustawy o działalności ubezpieczeniowej obejmuje zarówno ubezpieczenia obowiązkowe jak i dobrowolne. W przypadkach, w których odpowiedzialność za szkodę ponosi Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny osoby uprawnione mogą dochodzić roszczeń bezpośrednio od tego Funduszu. Możliwość bezpośredniego dochodzenia roszczeń od zakładu ubezpieczeń rozciąga się również na postępowanie sądowe. 11.2. Ubezpieczenia obowiązkowe Istota ubezpieczeń obowiązkowych w Polsce Ubezpieczenie obowiązkowe to ubezpieczenie, w którym obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia ustanowiono mocą przepisów prawa, pozbawiając strony swobody decyzji. Polskie przepisy ustanawiając obowiązek ubezpieczenia pozostawiły ubezpieczającemu swobodę wyboru zakładu ubezpieczeń, natomiast zakład ubezpieczeń prowadzący działalność w zakresie ubezpieczenia obowiązkowego nie może odmówić zawarcia tego ubezpieczenia. Może natomiast samodzielnie określać stawki taryfowe i składki ubezpieczeniowe. Poprzez obowiązek zapewniona jest powszechność ochrony ubezpieczeniowej. “Celem wszystkich form ubezpieczeń obowiązkowych jest zapewnienie, że niewinne ofiary wypadków, które odniosły obrażenia ciała lub zmarły wskutek czynu niedozwolonego popełnionego przez inne osoby, lub osoby od nich zależne, mogą przynajmniej uzyskać odszkodowanie za obrażenia nawet, jeśli osoby, które spowodowały te obrażenia nie mają pieniędzy. Tak więc głównym celem ubezpieczeń obowiązkowych jest dostarczenie środków, przy pomocy których osoby poszkodowane z winy innych osób mogą otrzymać odszkodowanie. Celem drugorzędnym, choć również ważnym, jest ochrona tych, którzy w rzeczywistości ponoszą 87 odpowiedzialność62[1].” Przy dużej skali wypadków jaka ma miejsce w Polsce, brak obowiązku ubezpieczenia np. odpowiedzialności cywilnej posiadacza pojazdu mechanicznego, mógłby zrodzić poważny problem obowiązku pomocy społecznej Państwa wobec osób, które utraciły zdrowie lub zdolność do kontynuowania pracy albo samodzielnej działalności gospodarczej. W Polsce ubezpieczeniami obowiązkowymi są: 1/ ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, 2/ ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych, 3/ ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego, 4/ inne ubezpieczenia przewidziane na mocy obowiązujących ustaw lub ratyfikowanych przez Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych63[2]. OC posiadaczy pojazdów Obowiązkowym ubezpieczeniem w transporcie lądowym objęta jest odpowiedzialność cywilna posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów. Pojazdami mechanicznymi w rozumieniu rozporządzenia Rady Ministrów są pojazdy dopuszczone do ruchu na terytorium RP, zgodnie z przepisami o ruchu drogowym64[3]. Ogólne warunki obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów w § 13 wyłączają odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody, w następstwie, których zanieczyszczeniu lub skażeniu uległo środowisko naturalne. OC rolników Przymusem ubezpieczeniowym objęte jest ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego. Za gospodarstwo rolne rozumie się (zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem ministra finansów) będący w posiadaniu osoby fizycznej obszar użytków rolnych, gruntów leśnych, gruntów pod stawami oraz gruntów pod zabudowaniami, związanych z prowadzeniem tego gospodarstwa, o łącznej powierzchni przekraczającej areał określony odrębnymi przepisami. Określając zakres ochrony ubezpieczeniowej przepisy wyłączyły odpowiedzialność ubezpieczyciela za szkody, w następstwie, których zanieczyszczeniu lub skażeniu uległo środowisko naturalne. Obiekty jądrowe Stosownie do ustawy - prawo atomowe osoba eksploatująca obiekt jądrowy ma obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody jądrowe65[4]. Zakładem wyznaczonym przez Ministra Finansów do ubezpieczenia jest PZU66[5]. Ochrona ubezpieczeniowa zapewniona powinna być, zgodnie z zarządzeniem Ministra Finansów, na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. 88 Transport morski olejów W przeciwieństwie do ubezpieczeń posiadaczy pojazdów mechanicznych, w zakresie ubezpieczeń w transporcie morskim obowiązkiem objęto posiadanie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej za szkody spowodowane zanieczyszczeniem olejami67[6]. Obowiązek ten wprowadzony został stosownie do ratyfikowanej przez Polskę Międzynarodowej Konwencji. Konwencja ta nakłada na właściciela statku przewożącego więcej niż 2 000 ton oleju luzem, jako ładunek obowiązek posiadania ubezpieczenia lub innego rodzaju zabezpieczenia finansowego w wysokości określonych sum68[7]. Zabezpieczenie finansowe odpowiedzialności za szkodę spowodowaną zanieczyszczeniem przez właściciela statku o polskiej przynależności powinno być stwierdzone certyfikatem wystawionym przez dyrektora urzędu morskiego. Warunki i tryb wydawania lub poświadczania certyfikatów zostały określone w rozporządzeniu Ministra Transportu i Gospodarki Morskiej69[8]. 11.3. Ubezpieczenia dobrowolne Dobrowolne ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej deliktowej Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej deliktowej dotyczy odpowiedzialności za czyn niedozwolony tzn. niedozwolonego działania bądź jego zaniechanie przez ubezpieczony podmiot. Zakłady ubezpieczeń w ogólnych warunkach ubezpieczeń określają, iż udzielają ochrony ubezpieczeniowej w związku z: prowadzoną działalnością, posiadanym przez ubezpieczający podmiot gospodarczy mieniem. Jednakże w wyłączeniach z odpowiedzialności zakładów ubezpieczeń zazwyczaj zawarte są stwierdzenia, że nie odpowiadają one za szkody: wyrządzone w środowisku przez jego zanieczyszczenie oraz w drzewostanie lasów i parków, powstałe wskutek oddziaływania energii jądrowej i zanieczyszczenia radioaktywnego. Istotna dla ubezpieczającego w takiej sytuacji jest możliwość: - wyboru zakładu ubezpieczeń oferującego szerszy zakres swojej odpowiedzialności (czytaj: mniejsze wyłączenia odowiedzialności), - możliwość negocjowania odstępstw od ogólnych warunków ubezpieczenia w celu rozszerzenia zakresu ubezpieczenia. Dobrowolne ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej kontraktowej Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej kontraktowej (ex contractu) dotyczy odpowiedzialności dłużnika względem wierzyciela stosownie do istniejącego zobowiązania - kontraktu. 89 11.4 Przykłady programów ochronnych Ubezpieczenia zapewniające uzyskanie planowanego efektu ekologicznego Przez efekt ekologiczny rozumie się ilość usuniętych zanieczyszczeń i eliminację uciążliwości źródła.70[9] Uzyskanie planowanego efektu ekologicznego można w oparciu o oferowane na polskim rynku ubezpieczeniowym produkty ubezpieczeniowe skutecznie ubezpieczyć. Otrzymane z zakładu ubezpieczeń odszkodowanie pozwoli skompensować straty wynikające z nieskutecznych inwestycji. Dla zapewnienia funkcjonowania urządzeń produkcji bezodpadowej lub ograniczających emisję zanieczyszczeń do planowanego (projektowanego) poziomu, a ściślej dla przerzucenia (transferu) ryzyka finansowego z inwestora lub wykonawcy na inne podmioty (czytaj zakłady ubezpieczeń) można zastosować następujące produkty ubezpieczeniowe: 1/ ubezpieczenie OC projektanta71[10], 2/ ubezpieczenie OC wykonawcy, 3/ ubezpieczenie maszyn od awarii, 4/ ubezpieczenie przerw w działalności gospodarczej (business interruption). Stworzenie kompleksowych programów ubezpieczeniowych dla inwestorów finansujących w ochronę środowiska może skutecznie wyeliminować ich straty wynikające z niesolidności projektantów, wykonawców i niesprawności urządzeń. Wykorzystanie ubezpieczeń do ochrony efektu ekologicznego wymaga odpowiedniej zmiany standardowych warunków oferowanych przez zakłady ubezpieczeń do indywidualnych potrzeb ubezpieczającego podmiotu. Ubezpieczenia ograniczające ubytki w drzewostanie Inwestorzy realizujący inwestycje budowlane ponoszą znaczne koszty opłat za usunięcie drzew znajdujących się na terenie budowy. Opłaty te są zróżnicowane w zależności od tego, jakie drzewa są usuwane. W wyniku takiego przebiegu inwestycji następuje nieodwracalna strata dla środowiska, której towarzyszy wysoki koszt inwestora. Ujemny efekt ekologiczny można wyeliminować poprzez przesadzenie drzewa. Jednakże w takiej sytuacji powstaje ryzyko zwiększonych kosztów o koszty przesadzenia w przypadku, gdy drzewo po przesadzeniu uschnie. Ryzyko to można ubezpieczyć. Odpowiedzialność za skuteczność takiej operacji przejmuje na siebie zakład ubezpieczeń. Warunkami takiego ubezpieczenia są: - znajomość tego ryzyka przez wyspecjalizowany zakład ubezpieczeń, zaakceptowanie przez zakład ubezpieczeń umiejętności firmy dokonującej przesadzeń. 90 Efektem powyższego ubezpieczenia są: - ograniczenie strat w środowisku naturalnym, - znaczne obniżenie kosztów inwestycji. W praktyce ubezpieczenia takie obsługują wyspecjalizowane firmy brokerskie znające zarówno zakłady ubezpieczeń mogące podjąć się takiej ochrony jak również firmy dokonujące przesadzeń akceptowane przez ubezpieczyciela. 12. SŁOWNICZEK Wspólnotowa terminologia prawnicza Zbliżenie prawa: wprowadzone w życie na mocy artykułu 95 (dawniej 100a) Traktatu Rzymskiego w celu harmonizowania systemów prawnych państw członkowskich zgodnie ze standardami ustanowionymi przez prawo europejskie. Dyrektywy są preferowanym środkiem do osiągnięcia tego celu. Komisja: najwyższy organ wykonawczy i administracyjny Unii Europejskiej złożony z 20 Komisarzy, których urzędy zorganizowane są w postaci Dyrekcji Generalnych. Podstawowym zadaniem Komisji jest inicjowanie i przygotowywanie projektów aktów prawnych oraz nadzorowanie ich wdrażania. Rada Unii Europejskiej: główna i posiadająca największe uprawnienia instytucja Unii Europejskiej składająca się z przedstawicieli Państw Członkowskich poziomu ministerialnego Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej: Sąd wyższej instancji, zwany Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości (ETS): składa się z 15 sędziów i 8 rzeczników generalnych powoływanych przez państwa członkowskie na 6-letnią wymienną kadencję. ETS zapewnia konsekwentną i jednoznaczną interpretację prawa. Decyzja: rodzaj wspólnotowego aktu prawnego podejmowanego przez Radę Unii Europejskiej lub Komisję Europejską skierowanego do państw członkowskich, firm lub osób fizycznych; wiążąca jedynie dla państw członkowskich lub osób do których jest adresowana. Rzadko stosowana w dziedzinie ochrony środowiska Dyrektywa: najczęściej stosowany rodzaj wspólnotowego aktu prawnego, zawsze bezpośrednio obowiązujący; wiążący państwa członkowskie w zakresie celów jakie zostały w niej określone. W gestii państw członkowskich leży wybór metody i formy ich realizacji. Preferowana w dziedzinie harmonizowania prawa, zwykle stosowana przez Komisję Europejską. Dyrektywy ramowe wyznaczają ogólne cele, procedury, oraz wymogi legislacyjne dla poszczególnych sektorów. Jak dotąd zostały wykorzystane w tworzeniu prawa dotyczącego powietrza i odpadów, planuje się zastosowanie ich w prawie dotyczącym zasobów wodnych. Tak zwane „dyrektywy córki” muszą być zgodne z założeniami dyrektyw ramowych. Rada Europejska: spotkania głów państw i rządów Krajów Członkowskich, zwane często szczytami Unii Europejskiej 91 Zalecenie: rodzaj niewiążącego aktu prawnego, który wyjaśnia aktualną politykę unijną oraz zaleca państwom członkowskim podjęcie określonych działań w jej zakresie Rozporządzenie: akt przygotowany przez Radę Europejską lub Radę wspólnie z Parlamentem Europejskim, który jest bezpośrednio skuteczny. Komisja może także wydawać rozporządzenia ograniczone do określonych sektorów. Rozporządzenia mają zwykle konkretny cel i używane są tam, gdzie ważne jest wprowadzenie określonych zasad na obszar całej Wspólnoty. Zasada rozsądku: w przypadku gdy dana kwestia nie jest uregulowana przez prawo wspólnotowe, państwa członkowskie mogą wprowadzić zasady (również te zakazujące) w odniesieniu do zbywania produktów, ale muszą one być konieczne dla zaspokojenia wymogów dotyczących efektywności nadzoru fiskalnego, ochrony zdrowia, poprawności transakcji handlowych oraz ochrony konsumenta. Źródła prawa europejskiego: Traktaty, rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, porozumienia międzynarodowe oraz traktaty międzynarodowe takie jak EURATOM, ECSC, prawo zwyczajowe, ogólne zasady prawne, konwencje zawarte pomiędzy państwami członkowskimi oraz orzeczenia Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. Terminologia ekologiczna72 Zakwaszenie: zmiana w naturalnej równowadze chemicznej środowiska naturalnego spowodowana wzrostem stężenia kwasów. Najlepsza dostępna technologia: najbardziej efektywne i zaawansowane stadium metod działania, które wskazuje na praktyczną efektywność określonych technologii. Służy zapobieganiu i obniżaniu negatywnego wpływu na środowisko oraz jako narzędzie ograniczania wysokości emisji. Bioróżnorodność: zbiór żywych organizmów ze wszystkich typów ekosystemów (również tych lądowych, wodnych i morskich) oraz skupiska których są częścią. Chlorofluoropochodne węgla (CFC): gazy złożone z chloru, fluoru i węgla, których molekuły nie wchodzą zazwyczaj w reakcję z innymi substancjami, dlatego używane są jako propelenty w sprayach, ponieważ nie zmieniają one materiału który jest za ich pomocą rozpylany. Zmiany klimatyczne: termin ten odnosi się do jakichkolwiek zmian w klimacie, zarówno w kontekście naturalnej jego zmienności jak i rezultatu działań człowieka. Definicja ta różni się od tej zawartej w Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych o Zmianach Klimatycznych (UNFCCC), która definiuje „zmiany klimatyczne” jako „zmiany klimatyczne, których przyczyną pośrednią lub bezpośrednią jest działalność człowieka, która prowadzi do zmian w składzie atmosfery i która zaburza naturalną zmienność klimatu obserwowaną w porównywalnych okresach czasowych.” 72 Źródło: wielojęzyczny słowniczek terminów ekologicznych – http://glossary.eea.eu.int/EEAGlossary 92 Konserwacja: zarządzanie wykorzystaniem przez człowieka biosfery w celu zachowania jej równowagi dla przyszłych pokoleń przy jednoczesnym utrzymaniu jej potencjału tak, by można z niego było w przyszłości korzystać. Stąd konserwacja oznacza chronienie, utrzymanie, zrównoważone utylizowanie, odnawianie oraz wzmacnianie środowiska naturalnego. Paliwo typu diesel: ciężki szlam olejowy używany jako paliwo w niektórych typach silników diesla. Woda pitna: woda nadająca się do konsumpcji przez człowieka. Zgodnie z Dyrektywą za wodę pitną uznajemy: (a). każdą wodę w jej oryginalnym stanie lub po uzdatnieniu nadającą się do picia, gotowania, przygotowywania posiłków lub innych celów domowych, niezależnie od jej pochodzenia i źródła dystrybucji (sieć wodociągowa, zbiornik wodny, butelki czy inne pojemniki) (b). każdą wodę używaną w produkcji, przetwórstwie, konserwacji żywności, lub sprzedaży produktów przeznaczonych do konsumpcji pod warunkiem, że stosowne władze uznają, iż jakość wody nie wpływa na wartość odżywczą żywności w jej postaci końcowej. Ekosystem: wchodzące we wzajemne interakcje połączenie skupisk roślin, zwierząt i mikroorganizmów oraz ich nieożywionego otoczenia. EMAS (System Ekozarządzania i Audytu): dobrowolny program wspólnotowy skierowany do firm działających w sektorze przemysłowym, ustanowiony w celu ewaluacji i poprawy oddziaływania na środowisko oraz informowania na ten temat opinii publicznej. Celem programu jest promowanie ograniczania destrukcyjnego oddziaływania przemysłu na środowisko poprzez: a.) projektowanie i implementację przez firmy ekologicznych polityk, programów i systemów zarządzania, z uwzględnieniem ich lokalizacji, b) systematyczną, obiektywną i okresową ewaluację funkcjonowania tych elementów, c) informowanie opinii publicznej o działaniach w zakresie ochrony środowiska. Handel emisją: Protokół z Kyoto zezwala stronom opisanym w Aneksie B na wzięcie udziału w wymianie handlowej ustalonych kwot emisji w celu spełnienia ich zobowiązań dotyczących tejże. Strony dokonujące zakupu ustalonych kwot mogą je dodać do kwot im przydzielonym zgodnie z Protokołem, podczas gdy strony sprzedające muszą te kwoty od swojego rachunku odjąć. Taka wymiana może być jedynie uzupełnieniem podobnych działań na poziomie krajowym. Konferencja z udziałem stron ma za zadanie zdefiniować zasady i zmiany dotyczące tej wymiany. Końcówka rury: technologie, takie jak płuczki wieżowe w kominach fabrycznych i konwektorach katalizatorowych w rurach wydechowych, które redukują emisję substancji szkodliwych dla środowiska już po ich powstaniu. Audyt Ekologiczny: narzędzie używane w zarządzaniu polegające na systematycznej, udokumentowanej, okresowej i obiektywnej ocenie w jakim stopniu dany projekt, struktura lub sprzęt przyczynia się do ochrony środowiska. Audyt powinien ułatwić zarządowi kontrolowanie praktyk ekologicznych oraz ocenianie zgodności stosowanych praktyk z celami i wymogami stanowionymi przez prawo europejskie. Szacowanie oddziaływania na środowisko (EIA): technika używana do określania ekologicznych skutków programów rozwojowych. Na mocy Dyrektywy 85/337/EEC (poprawionej w roku 1997) jest ona teraz procedurą ustanowioną prawnie do oceny 93 ekologicznych skutków publicznych i prywatnych projektów mogących mieć potencjalnie znaczny wpływ na środowisko. Aby ocena była odpowiednio ukierunkowana konieczne jest wcześniejsze sporządzenie studium zasięgu oddziaływania. Może ono zostać przeprowadzone w postaci badania terenowego lub teoretycznego w zależności od skali i charakteru projektu. Studium oddziaływania: przegląd, przeprowadzany w celu potwierdzenia charakterystyki danej lokalizacji, zanalizowania przypuszczalnego na nią oddziaływania oraz wyboru odpowiednich środków zaradczych., poprzedzający realizację projektu Wskaźnik środowiskowy: parametr lub pochodna określonych parametrów stosowanych do opisu stanu środowiska i jego wpływu na ludzi, ekosystemy i tworzywa, presji jakiej środowisko jest poddawane oraz przyczyn i skutków takiego stanu rzeczy. Odpowiedzialność za środowisko: odpowiedzialność za szkody ekologiczne. Sprawca takiej szkody musi ponieść koszty jej naprawienia. Ryzyko środowiskowe: prawdopodobieństwo zranienia, choroby lub śmierci spowodowanej narażeniem na potencjalne niebezpieczeństwo związane ze środowiskiem. Standardy emisji: maksymalne prawnie dopuszczalne wartości emisji z pojedyńczego źródła- mobilnego lub stacjonarnego. Europejski Katalog Odpadów (EWC): rejestr odpadów oparty na źródłach i procesach ich powstawania. Stworzony został w grudniu 1993 roku na mocy Decyzji 94/3/EC Komisji Europejskiej. Zawiera 645 typów odpadów. Globalne ocieplenie: zmiany w temperaturze powietrza przygruntowego spowodowane efektem cieplarnianym wywoływanym przez emisję gazów cieplarnianych. Efekt cieplarniany: ocieplenie atmosfery wskutek redukcji promieniowania słonecznego spowodowanej nadmiernym stężeniem gazów takich jak dwutlenek węgla. Gazy cieplarniane: gazy przyczyniające się do powstawania efektu cieplarnianego. Protokół z Kyoto wymienia sześć gazów cieplarnianych powstających wskutek działalności człowieka: dwutlenek węgla, metan, tlenek azotu, fluorowodorek węgla, perfluorowęglan oraz sześciofluorek siarki. W Aneksie I zapisano, że suma emisji tych gazów ma być taka sama jak dwutlenku węgla i mierzona na podstawie potencjalnej zdolności wywołania efektu cieplarnianego. Szczególnym typem gazów cieplarnianych, który nie został uwzględniony w Protokole z Kyoto, jest para wodna. Środowisko występowania: (1) Miejsce lub obszar na którym zwykle występuje dany organizm lub populacja. (2) Obszary wodne lub lądowe o specyficznych cechach geograficznych, abiotycznych i biotycznych, całkowicie lub w części naturalne. Odpady niebezpieczne: termin używany do określenia tych odpadów, które z powodu swojej reaktywności, toksyczności, wybuchowości, korozyjności, radioaktywności lub innych cech, stanowią zagrożenie dla zdrowia ludzi lub środowiska. Spalanie odpadów: proces palenia odpadów stałych w kontrolowanych warunkach w celu zredukowania ich ciężaru i objętości, a często także w celu wygenerowania energii. 94 Spalarnia: piec, w którym spalane są odpady. Odpady przemysłowe: stałe, płynne lub lotne odpady powstające w procesie produkcji przemysłowej. Wody śródlądowe: każda woda stojąca lub płynąca na powierzchni Ziemi i każda woda powierzchniowa biegnąca wzdłuż linii brzegowej, na podstawie której dokonuje się pomiarów rozpiętości wód lądowych. Zniszczenie gruntu: zniszczenie powierzchni Ziemi oznacza: (a) ekspansję obszaru zabudowanego, która może być dokładnie zmierzona (b) całkowitą powierzchnię gruntu, który narażony jest na zniszczenie wskutek działalności rolniczej, leśniczej lub gospodarczej; (c) nadmierne wykorzystanie gruntu w rolnictwie i leśnictwie. Cykl życia: kolejne i powiązane za sobą etapy systemu produkcji, od przetworzenia surowca aż po składowanie w postaci odpadu. Analiza cyklu życia: szacowanie oddziaływania na środowisko zespołu czynników (np. odpadów, substancji emitowanych do atmosfery, zużycia energii i zasobów naturalnych) związanego z cyklem życia produktów. Ścieki miejskie: ścieki z oczyszczalni ścieków, pochodzących z gospodarstw domowych, zakładów usługowych i przemysłowych. Do tej kategorii zalicza się także ścieki ze studzienek odpływowych. Zanieczyszczenie hałasem: szkodliwe lub niepożądane dźwięki, których natężenie można w danym okresie czasu zmierzyć i uśrednić. Ozon: ozon, trzyatomowa postać tlenu, lotny składnik atmosfery. W troposferze powstaje zarówno naturalnie jak i poprzez reakcje fotochemiczne z gazami powstającymi wskutek działalności człowieka (fotochemiczny smog). Przy dużym stężeniu w troposferze ozon może być szkodliwy dla szeregu organizmów żywych. Ozon z troposfery działa jak gaz cieplarniany. W stratosferze ozon powstaje wskutek interakcji pomiędzy promieniami ultrafioletowymi a cząsteczkami tlenu. Ozon ze stratosfery odgrywa decydującą rolę w zachowaniu równowagi promieniowania stratosferycznego. Wyczerpanie ozonu stratosferycznego wskutek reakcji chemicznych wspomaganych zmianami klimatycznymi, prowadzi do zwiększenia strumienia przygruntowego promieniowania ultrafioletowego (UV B). Odpady pochodzące z opakowań: odpady z materiałów służących do pakowania, transportowania lub zabezpieczenia produktu, zwykle zaliczane do odpadów konsumpcyjnych. Recycling: (1) metoda odzyskiwania zasobów naturalnych, związana również ze zbieraniem i sortowaniem odpadów, służących potem jako surowce wtórne w wytwarzaniu tych samych lub podobnych produktów. (2) Strategia Unii Europejskiej rozróżnia: przetwarzanie z dokonaniem zmian strukturalnych w materiałach, recycling rozumiany jako przetwarzanie materiałów oraz jako odzyskiwanie energii. 95 Zainteresowany: instytucja, organizacja lub grupa powiązana z określonym sektorem lub systemem. Odpady: materiały nie pierwszej jakości (to znaczy nie nadające się już na rynek) dla których nie ma już zastosowania w produkcji, konsumpcji lub przetwórstwie i nadają się jedynie do wyrzucenia. Odpady powstają podczas przetwarzania surowców w półprodukty i produkty właściwe, podczas użytkowania lub konsumowania tychże oraz innych działań człowieka. Resztki przetwarzane lub ponownie wykorzystane w miejscu gdzie powstają nie są zaliczane do grupy odpadów. Składowanie odpadów: zbieranie, sortowanie, transportowanie i postępowanie z odpadami jak również przechowywanie ich nad lub pod powierzchnią Ziemi. Gospodarka odpadami: zbieranie, transportowanie oraz składowanie odpadów (jak również opieka nad składowiskami) Zanieczyszczenie wody: obecność w wodzie szkodliwych lub niepożądanych substancjipochodzących ze ścieków miejskich, przemysłowych i odpływów deszczowych- w ilości powodującej niezdatność do użytku. Jakość wody: fizyczne, chemiczne, biologiczne i organoleptyczne (smakowe) parametry wody. Dzikie gatunki: uwięzione lub żyjące na wolności zwierzęta, które poddano hodowli służącej zmianie ich naturalnego stanu. 13. BIBLIOGRAFIA Jorg Waldmann, Ochrona Środowiska w Unii Europejskiej, http://egora.unimuenster.de/ifp/lehrende/waldmann/bindata/Environmental%20Policy%20%20Complete%20Text.pdf Komisja Wspólnot Europejskich (1992): Na Rzecz Stabilności: Programy i Działania Wspólnoty Europejskiej na rzecz Ochrony Środowiska i Zrównoważonego Rozwoju, COM (92) 23 Końcowy, Bruksela [V Program Działań] Europejska Agencja Ochrony Środowiska (1999a): Środowisko Unii Europejskiej na Przełomie Wieków, Kopenhaga i Luksemburg Europejska Agencja Ochrony Środowiska (1999b): Raport Dotyczący Uzdrawiania Środowiska Naturalnego Europy, Kopenhaga (http://org.eea.eu.int/documents/brochure/brochurefull.pdf [09.01.2001]) Dyrekcja Generalna do spraw Ochrony Środowiska, Strategia Zarządzania 2003 (oparta na VI Programie Działań) Komisja Europejska (2000), Zasada Zrównoważonego Rozwoju- Zasady Ogólne, Luksemburg Komisja Europejska: Raport z VI http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/lvb/128027.htm [17.09.2002] 96 Programu Działań: Europejska Polityka Ekologiczna w Internecie (sierpień 2003): Strona dotycząca ochrony środowiska w Unii Europejskiej: http://europa.eu.int/comm/environment/index_en.htm Europejskie studia nad zagadnieniami ekologicznymi: http://europa.eu.int/comm/environment/pubs/studies.htm http://europa.eu.int/pol/env/index_en.htm Dyrekcja Generalna do spraw Ochrony Środowiska http://www.europa.eu.int/comm/dgs/environment/index_en.htm Europejska Agencja Ochrony Środowiska http://www.eea.eu.int/ Europejskie Biuro do spraw Ochrony Środowiska http://www.eeb.org Centrum Badań- Instytut Ekologii http://www.ei.jrc.it Zielony Pająk (nieoficjalna sieć europejskich ministerstw ochrony środowiska) http://www.ubavie.gv.at/greenspider/ Europejska sieć na rzecz implementacji i stosowania prawa ekologicznego (IMPEL) http://www.europa.eu.int/comm/environment/impel/index.htm Przegląd unijnej legislacji z zakresu ochrony środowiska http://europa.eu.int/scadplus/leg/en/s15000.htm Informacje na temat systemu EMAS http://europa.eu.int/emas Informacja na temat Ecolabel http://europa.eu.int/ecolabel 97
