Jan Hus i husyci
Transkrypt
Jan Hus i husyci
Jerzy Sojka Jan Hus i husyci – nurt reformatorski w XV-wiecznych Czechach K limat dla powstania ruchu husyckiego w Czechach był przygotowywany właściwie od połowy XIV wieku. Czynniki, które mu sprzyjały to, po pierwsze, tendencje budowania czeskiej świadomości narodowej w opozycji do licznych niemieckich kolonistów. Po drugie, zainteresowanie myślą Wiklifa na uniwersytecie praskim od lat 80. XIV w. Po trzecie, działalność w II połowie XIV w. w Pradze takich kaznodziejów jak Konrad Waldhauser, Jan Milič z Kromieryża czy Mateusz z Janowa. Ich kazania i działania niosły w sobie popularne w Europie postulaty reformy Kościoła. Zwalczali oni, także w kazaniach głoszonych po czesku, niemoralność duchowieństwa, symonię, nadużywanie kultu relikwii, a także promowali częste przystępowanie do Sakramentu Wieczerzy Pańskiej. Praskim ośrodkiem czeskiej myśli reformatorskiej była ufundowana w 1394 r. Kaplica Betlejemska. W 1402 r. kaznodzieją w niej został Jan Hus. Jego osoba łączy wszystkie trzy powyższe elementy tworzące klimat dla powstania husytyzmu. W swoich kazaniach propagował idee reformy Kościoła, które zyskiwały popularność wśród mieszkańców Pragi, był związany z uniwersytetem i inspirował się myślą Wiklifa, a głosząc kazania po czesku budował świadomość narodową. Teologiczne punkty zapalne Na początku XIV w. wybuchł na uniwersytecie praskim spór o naukę Wiklifa. W 1403 roku 45 artykułów z jego pism zostało potępionych za zgodą trzech z czterech uniwersyteckich nacji (Bawarczycy, Czesi, Polacy, Sasi) zdominowanych pod względem narodowościowym przez Niemców. Jedynie nacja czeska, w tym Hus, broniła angielskiego myśliciela. Sytuacja zmieniła się w 1409 r., kiedy król Władysław IV zmuszony był szukać na uniwersytecie poparcia dla swojego stanowiska co do zakoń czenia schizmy zachodniej, zgodnie z którym dwóch papieży miał zastąpić nowo wybrany Aleksander V. Poparli go jedynie Czesi. Król uznał, że w tej sytuacji dekretem z Kutnej Hory zmieni zasady podejmowania takich decyzji na uniwersytecie. Dotychczas decydując o takich kwestiach na uniwersytecie, każda z nacji miała jeden głos. Po zmianie Czechom przyznał 3 głosy, a pozostałym nacjom razem – 1. W efekcie zrzeszeni w pozostałych nacjach opuścili Pragę. Udali się oni na inne niemieckie uniwersytety i uznali Czechów za podzielających poglądy Wiklifa, które uznawane były przez średniowieczny Kościół za potępione. Kolejnym punktem zapalnym okazał się sprzeciw Husa i jego zwolenników wobec sprzedaży w Pradze odpustu, ogłoszonego w 1412 r. przez antypapieża Jana XXIII, który miał zapewnić fundusze na krucjatę przeciw Władysławowi I, królowi Neapolu. To spowodowało, że Władysław IV cofnął swoje poparcie dla propagowanych przez husytów reform. Kazał nawet ściąć trzech spośród przeciwników odpustu. Zostali oni uznani za męczenników, a hasła reformy husyckiej zyskały na popularności wśród czeskiej szlachty. Jej przedstawiciele powierzali stanowiska duchownych w znajdujących się pod ich Słownik Symonia – prowadzony przez wła- dze Kościoła średniowiecznego handel godnościami kościelnymi i nadaniami lennymi, które stanowiły źródło dochodu duchownych. Schizma zachodnia – rozłam w Kościele Zachodnim w latach 1378–1417, w czasie którego o zwierzchnictwo nad zachodnim chrześcijaństwem konkurowali papieże rzymscy, antypapieże awiniońscy oraz antypapieże wybierani przez sobory mające zaradzić schizmie (np. Jan XXIII, wybrany przez sobór w Pizie). Pomnik Jana Husa w Pradze 10 9/2012 Traktat De ec clesia Opublikowany po łac inie w 1413 roku tra ktat De ecclesia wi (O Kościele) to najw ek nie ma możliwoś ażniejsze i najobsze ci bez objawienia oc rniejsze dzieło Jana Husa. Jego tezy sta enić, czy ktoś jest wybrany. Po drugie ły się podstawą uz H na us nia go za heretyka odrzuca przekonani i spalenia na stosie e o utożsamieniu Kościoła rzymskiego . Egzemplarz pisma z prawdziwym jedny spłonął razem z nim Co ciekawe, pier wszy m, świętym i aposto . skim Kościołem. m wydawcą tego pism lZa Kościół rzymski a drukiem był Marcin Luter (wydanie uważa się bowiem pa ża i kardynałów, on z Hagenau, 1520). pi ei zaś nie stanowią og W De ecclesia Hus ficie czerpie z pism ółu wybranych, co wi ob- cej, nie można Wiklifa – badania po ębyć pewnym, że do kazują, że około 23 tekstu łacińskiego to wy br anych należą. Opró % tego w części pier ws cytaty z różnych jeg cz zej Hus zajmuje się o pism. Oprócz tego zgodnie z przy jęt ym dokładną analizą te stu z Ewangelii Mat wówczas zwyczajem keu sz sw a 16,16-19, któr y był oje tezy popiera m odwołaniami do auto głównym arguentem za uznaniem rów uznawanych za te pa ologicznie autorytepieża jako następcy ty (głównie Augusty Piotra za fundament Kościoła. W ko na z Hippony). Przy nsekwencji dawał on wołuje też jako argu menty fakt y z histo podstawy do papie- skich roszczeń od rii Kościoła. Trakta nośnie władzy w Ko t składa się z 23 ro działów i można po ściele. Dla Husa to z- Piotr jest fundam dzielić go na dwie cz nie entem Kościoła, ale ęści. Pier wsza z nich (rozd sa m Chrystus. Zaś sło Ch rystusa o skale odno ziały 1-11) dotyczy ro wa siły się do wiary za zumienia pojęcia Pi Kościoła. Hus defin wartej w wyznaniu iuje w niej Kościół otra „Tyś jest Chry za Wiklifem jako sp stus, Syn Boga żywe łeczność wszystkich o- podstawą do od go”. Oprócz tego przeznaczonych (pre rz uc en ia propapieskiej in de stynowanych) do zbawienia z przeszło terpretacji jest dla Husa rozumienie po ści, teraźniejszości i jęcia Kościoła. przyszłości. Stanow oni mistyczne ciało ią , którego jedyną gło Druga część traktat wą u (rozdziały 12-23) pozostaje Chrystus. Oprócz prawdziweg zawiera polemikę z radą doktorów teol o Kościoła – ciała Ch ogii uniwersytetu pr rystusa – istnieje ró nież ciało diabła, w askiego, którzy w sw w- jej opinii sprzec którego skład wcho oiwiając się poglądo dzą ci wszyscy, któr nie zostali wybrani m Husa kładli nacis zy podległość auto do zbawienia. Taka k na rytetom kościelnym definicja Kościoła m dwojakie konsekwe , zgodnie z myślą za a w bulli Boniface ncje. Po pier wsze, wartą go VIII Unam sanc w Ko śc nym jako ziemska in iele, rozumia- men tam z 1302 roku. Do stytucja, pomieszani t ten zawiera progra kusą zarówno wybrani m absolutnego prym do zbawienia (prede atu władzy papieskiej w chrześcijaństw stynowani) członkow ie, ie ciała Chrystusa – a co za tym idzie, po prawdziwego Kościo stulat bezwzględnego posłuszeństwa ła, jak i nie wybran papieżowi. Swoją po i członkowie ciała di belskiego. Hus tym lemiczną argumenta a- cję Hus buduje samym uderza w sta przede wszystkim na tus duchowieństwa, które dotychczas uw stwierdzeniu, że to stus jest prawdziwą ażało się za oczywi Ch ry głową Kościoła i ty stych członków praw dziwego Kościoła. Dl lko jemu członkow - Kościoła są winn a Husa nie ma takiej ie i podległość. pewności, gdyż czło J. Hus, O Kościele, tłum. K. Moskal, TN KUL, Lublin 2007. patronatem kościołach kaznodziejom do niczego nie przyznał, a po drugie, będącym zwolennikami Husa. że Zygmunt Luksemburczyk zdradził swoich postulatów. Ten je odrzucił, Wzmocnienie go dopuszczając do procesu. W efek- a jednocześnie pod naciskiem papieruchu husyckiego cie ruch husycki zyskał tylko na po- ża Marcina V nakazał wygnać z Pragi W 1414 r. rozpoczął się sobór pularności. Szczególnie, że w 1416 duchownych husyckich i zakazać w Konstancji, mający zakończyć roku, także po procesie na soborze udzielania sakramentu pod dwiema schizmę, a także uporać się z sytuacją w Konstancji, poniósł śmierć inny je- postaciami. W efekcie doszło w Praw Czechach. Nowo wybrany cesarz go przedstawiciel – Hieronim z Pragi. dze do zbrojnego powstania pod Jednocześnie w 1414 r. inny zwo- wodzą Jana Želivskiego. W 1419 r. niemiecki Zygmunt Luksemburczyk, brat Wacława IV, otrzymał koronę lennik husytyzmu, Jakoubek ze husyci obalili popierającą króla radę między innymi za obietnicę załatwie- Stříbra, wprowadził praktykę udzie- miejską praskiego Nowego Miasta. nia kwestii husytyzmu w Czechach. lania Komunii Świętej świeckim Niedługo po tych wydarzeniach WaZaprosił więc Husa na sobór, gwaran- pod obiema postaciami, a nie jak cław IV umarł, a jego następca Zygtując mu bezpieczeństwo. Hus jednak to było przyjęte w średniowieczu, munt Luksemburczyk nie został przez w jego trakcie został pojmany i w wy- jedynie pod postacią chleba. Mimo husytów uznany, gdyż ciążyło na nim niku procesu o herezję spalony na odrzucających ją rozstrzygnięć sobo- odium zdrajcy Husa. stosie w 1415 r. w Konstancji. Wyda- ru w Konstancji, praktyka ta zyskała rzenie to wzbudziło protesty czeskiej w Czechach ogromną popularność Utrakwiści i taboryci W tym okresie działały już w raszlachty, która skierowała do soboru i stała się sztandarowym postulatem mach ruchu husyckiego dwa odłamy. list wyrażający jej sprzeciw, a także ruchu husyckiego. Komunia Święta pod obiema po- Pierwszy z nich to gromadzący wyrażający chęć kontynuacji reform staciami dla świeckich była prakty- szlachtę i mieszczaństwo umiarkowahusyckich, podpisany przez 452 jej przedstawicieli. W Czechach nato- kowana w wielu czeskich kościołach, ni utrakwiści. Nazwę wzięli od hasła miast ugruntowało się przekonanie, że także w Pradze. Sytuacja zmieniła sub utraque specie (pod obiema po– po pierwsze – Hus zginął, mimo iż się w 1417 r., gdy szlachta husycka staciami). Drugi to taboryci – odłam nie udowodniono mu winy ani też się przedłożyła Władysławowi IV listę radykalny, mający szerokie poparcie 9/2012 11 Jan Hus Dlatego pobożny chrześcijaninie szukaj prawdy, słuchaj prawdy, ucz się prawdy, kochaj prawdę, mów prawdę, trzymaj się prawdy, broń prawdy aż do śmierci, gdyż prawda uwalnia cię od grzechu, diabła, śmierci duszy i w końcu od wiecznej śmierci. Z wykładu Wyznania wiary J. Husa J an Hus urodził się około 1370 roku w Husincu koło Czeskich Budziejowic. W 1390 r. rozpoczął studia na uniwersytecie w Pradze na wydziale sztuk wyzwolonych, gdzie też w 1398 r. został wykładowcą. W 1400 r. przyjął święcenia kapłańskie. W latach 1402-12 był kaznodzieją w Kaplicy Betlejemskiej w Pradze. Jego liczne kazania głoszone po czesku – oblicza się, że wygłosił ich około 3 tysięcy – były bardzo popularne i budowały czeską świadomość narodową praskiego mieszczaństwa. W nich zawierał swoje postulaty reformy Kościoła, odwołujące się do idei ewangelicznych oraz zasad pierwotnego chrześcijaństwa, wzywał do prostoty obyczajów, a jednocześnie krytykował nadużycia ówczesnego Kościoła. W trakcie pracy naukowej poznał poglądy Wiklifa. Przejął od niego koncepcję Kościoła ja- ko wspólnoty wybranych, do której człowiek należy niezależnie od swoich uczynków, a tylko dzięki łasce Bożej. Nie podzielał radykalnych tez Wiklifa odnośnie Wieczerzy Pańskiej oraz kwestionujących hierarchię kościelną w oparciu o naukę o powszechnym kapłaństwie. W toczonych w Pradze na początku XV wieku sporach o Wiklifa bronił jego poglądów. W efekcie Kuria Rzymska rozpoczęła proces przeciw Husowi, który zakończył się w 1412 r. ekskomuniką za niestawiennictwo. Po wyroku musiał opuścić Pragę. Przeniósł się najpierw w jej okolice, a później do południowych Czech (Kozí Hrádek, Sezimovo Ústí). Na wygnaniu poświęcił się głównie pracy pisarskiej. W 1413 r. opublikował swój najważniejszy łaciński traktat De ecclesia (O Kościele), który wraz z pismem De sex erro- głównie na prowincji, szczególnie wśród chłopstwa. Nazwa pochodzi od ośrodka w miejscowości Tabor, nazwanej tak od biblijnej góry przemienienia. Wśród głoszonych przez nich zasad, oprócz Komunii Świętej pod obiema postaciami, znalazły się: równość i wspólnota dóbr, prawo oparte wyłącznie na zasadach biblijnych, negacja obecności Chrystusa w Sakramencie Wieczerzy Pańskiej, radykalne uproszczenie liturgii, odrzucenie hierarchii społecznej i sądownictwa. W 1420 r. obu odłamom ruchu udało się sformułować wspólne tzw. Artykuły praskie a w nich swoje główne postulaty: wolność głoszenia kazań, Komunia Święta pod dwiema 12 ribus (O sześciu błędach; wydane po czesku jako O šesti bludiech) stanowi podsumowanie jego programu reformatorskiego. Po czesku ukazały się także między innymi wykład Wyznania wiary, Dekalogu i Ojcze nasz (Výklad velký); jego skróty (Výklad menší, Výklad kratký) oraz postylla (Vyloženie sv. Čtení nedělních). W 1414 r., mając gwarancje bezpieczeństwa od Zygmunta Luksemburczyka, udał się na sobór w Konstancji, aby z wolnej stopy przedstawić swoje poglądy dotyczące reformy Kościoła. Tam jednak potraktowano go jak heretyka – aresztowano i wytoczono proces przed specjalną komisją. Nakazano mu wyparcie się 30 tez z pisma O Kościele. Mimo że w jego obronie stanęły delegacje czeska i polska, uznano go za zwolennika potępionych poglądów Wiklifa i skazano na spalenia na stosie. Wyrok wykonano 6 lipca postaciami, pozbawienie duchowieństwa własności świeckiej, publiczne karanie grzechów śmiertelnych. Mimo że zgoda miedzy oboma odłamami dotyczyła jedynie tego planu minimum, udawało się husytom skutecznie odpierać skierowane przeciw nim wyprawy wojenne. Ważną rolę pełniła w tym siła militarna taborytów i talenty ich pierwszego dowódcy Jana Žižki. Ruch husycki stracił w Czechach na znaczeniu dopiero, gdy jego wewnętrzne pęknięcie dało o sobie poważnie znać w obliczu ofert kolejnego soboru w Bazylei. W 1433 r. zaproszono na niego przedstawicieli obu odłamów ruchu, by prowadzić 9/2012 1415. Po śmierci uznano Husa w Czechach za męczennika i świętego, dedykując mu w kalendarzu liturgicznym specjalne wspomnienie w rocznicę męczeńskiej śmierci. Relacjonowano, że ostatnie słowa Husa na stosie brzmiały „Możecie spalić gęś (po czesku hus), ale kiedyś nadejdzie łabędź, którego nie spalicie”. Za zapowiadanego łabędzia uznano Marcina Lutra. W związku z tym motyw łabędzia stał się jednym z luterańskich symboli, na przykład u holenderskich luteran. negocjacje na podstawie Artykułów praskich. Taboryci odmówili kompromisu. Inaczej do sprawy podeszli utrakwiści, którzy w sojuszu z siłami rzymskokatolickimi pokonali taborytów w bitwie pod Lipanami w 1534 roku. W jej wyniku w 1536 r. utrakwiści podpisali w Pradze z Zygmuntem Luksemburczykiem i przedstawicielami soboru w Bazylei tzw. Kompaktaty praskie, które gwarantowały im Komunię Świętą pod obiema postaciami. Dokument ten otworzył Zygmuntowi Luksemburczykowi drogę do objęcia władzy w Czechach, jednocześnie kończąc okres największego politycznego znaczenia husytyzmu.