23Tarkowski-Francuska_ekspertyza

Nr 111
Prace Naukowe Instytutu Górnictwa
Politechniki Wrocławskiej
Konferencje
Nr 43
Nr 111
2005
kopalnie ołowiu, Hennin, Guettard,
górnictwo, XVIII w., Olkusz
Radosław TARKOWSKI*
FRANCUSKA EKSPERTYZA Z XVIII WIEKU DOTYCZĄCA
PONOWNEGO URUCHOMIENIA KOPALNI OLKUSKICH
W artykule przedstawiono francuskojęzyczny rękopis – pt.: Mémoires sur les mines d’Olkusz, pochodzący z Archiwum Institut de France w Paryżu. Dotyczy on dziejów kopalnictwa rud ołowiu
i srebra w okolicach Olkusza. Jego autorem jest dyplomata francuski P.M. Hennin, który w latach 50.
i 60. XVIII wieku przebywał w Polsce. W memoriale przedstawiono: dawny stan kopalń, przyczyny
ich upadku, dochody jakie przynosiły kopalnie, możliwość osiągnięcia zysków w przypadku ponownego uruchomienia kopalń oraz propozycję jak możnaby przeprowadzić odnowienie kopalń. Przetłumaczony na język polski tekst ostatniej części memoriału zamieszczono w artykule. Wskazano na
związki P.M. Hennina z geologiem francuskim J.-E. Guettard, autorem pierwszej mapy geologicznej
Polski, który w tym samym okresie prowadził badania geologiczne w Polsce.
1. WPROWADZENIE
W artykule przedstawiono XVIII-wieczny rękopis pt: Mémoires sur les Mines
d’Olkusz, dyplomaty francuskiego P.M. Hennina. Omawia on historię i stan kopalń
olkuskich oraz przyczyny ich upadku. Ostatni rozdział tego memoriału przedstawia
interesującą opinię, dotyczącą możliwości ponownego uruchomienia zalanych kopalń
olkuskich. Przedstawiono polskie tłumaczenie tej części memoriału oraz podkreślono
oryginalność treści. Nawiązano do informacji o kopalniach olkuskich przedstawionych przez J.-E. Guettarda – znamienitego geologa francuskiego, który w tym samym
czasie co P.M. Hennin przebywał w Polsce, gdzie prowadził badania geologiczne.
2. INFORMACJE O KOPALNIACH OLKUSKICH
Nieliczne informacje o kopalniach olkuskich pochodzą z raportów oraz publikacji.
Znaczna liczba raportów przypada na przełom XVII/XVIII wieku, kiedy to czyniono
daremne próby zapobieżenia ostatecznej ruinie kopalni olkuskich. Szczególnie cenne
__________
* Wydział Geograficzno-Biologiczny Akademii Pedagogicznej w Krakowie
e-mail: [email protected]
216
są relacje i sprawozdania z epoki saskiej, fachowców z ośrodków cudzoziemskich
dr. Bartelmei i sztygara Richtera z 1718 r. sporządzone dla kamery królewskiej,
Steinhäusera – specjalisty w dziedzinie skarbowości i finansów, z lat 1718, 1724 i
1736, sprawozdania komisji z 1728 r. z udziałem Borlacha, sztygara freiberskiego [6].
Z nielicznych publikacji na uwagę zasługuje encyklopedia G. Rzączyńskiego
Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae, oparta głównie
na literaturze dawnej wydanej. Rzączyński w kilku miejscach wspomina
o kopalnictwie rud ołowiu i srebra w Olkuszu. Kolejną jest monografia Guettarda [3],
który był zainteresowany kopalinami użytecznymi Polski. Odwiedził w 1760 r. zalane
kopalnie olkuskie, uważał że należy je odwodnić i przywrócić eksploatację. Po okresie rządów Sasów w Polsce, w drugiej połowie XVIII wieku, przeważają publikacje
oparte na badaniach terenowych. Ich powstaniu towarzyszył mecenat Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz magnacki, poparcie państwa dla badań geologicznych,
znaczny dopływ literatury przyrodniczej z zachodu. Prace nad udostępnieniem porzuconych kopalń powiodły się dzięki pracy takich specjalistów jak: J.J. Ferber, J.F. Carosi, J.H. Osiński, S.Okraszewski i inni [11].
Eksploatacja rud ołowiu bogatych w srebro (galeny) w okolicach Olkusza ma potwierdzenie źródłowe od połowy XIII wieku. Złoża w okolicy miasta osuszały sztolnie
Ponikowska (budowana od 1563 r.) oraz Pilecka (od 1576 r.), które były ośrodkiem
wszystkich prac górniczych. W 1690 r. i w 1700 r. powstały groźne zawały w sztolni
Pileckiej, a w początku wieku XVIII w Ponikowskiej. Od 1712 r. sztolnie przestały
pełnić funkcje odwadniające. Spowodowało to podwyższenie poziomu wód
i zalanie eksploatowanych dotąd pokładów galeny. Przebieranie dawnych hałd szybów i płuczek powstałych z odrzuconych uboższych rud wraz z płonną skałą
i wymywanie ziaren i okruchów galeny, stało się na początku XVIII wieku jedną
z głównych metod pozyskiwania rudy. Produkcja stawała się droższa, przez co coraz
mniej opłacalna. Pomimo że górnictwo olkuskie należało do ekonomii królewskich,
działalność obu Sasów nie wspomogła i nie wychodziła poza obietnice w paktach
konwentach oraz poprzez wysłanie do rejonu olkuskiego, zgodnie z postulatami sejmów, różnych komisji i specjalnych lustratorów [6].
3. MATERIAŁY
W artykule wykorzystano XVIII-wieczny rękopis pt.: Mémoires sur les mines
d’Olkusz, dotyczący kopalni olkuskich. Tekst ten zachował się wśród manuskryptów
P.M. Hennina, przechowywanych w Bibliotece Institut de France w Paryżu (Fonds
P.M. Hennin no 1223 na stronach 275–283), zatytułowanych: Divers opuscules en
prose P.M. Hennin. Dzięki uprzejmości Prof. Ph. Taquet, członka Francuskiej Akademii Nauk, autor miał możliwość przeprowadzenia badań tego manuskryptu.
217
4. PIOTR MICHAŁ HENNIN
Piotr Michał (Pierre Michel) Hennin – dyplomata francuski, urodzony w Magnyen-Vexin 30 sierpnia 1728, zmarł w Paryżu 5 lipca 1807 r. Był synem wziętego adwokata, pełnomocnika królewskiego. Z zawodu adwokat, w 1749 r. rozpoczął pracę
w ministerstwie praw zagranicznych, gdzie od 1752 r. pełnił funkcję drugiego sekretarza księcia Broglie, ambasadora w Polsce. W Warszawie pozostał do 1756 r. Kolejno
przebywał służbowo w różnych krajach: Niemcy, Dania, Szwecja, Holandia, Szwajcaria. Następnie z ramienia księcia Broglie pełnił obowiązki pełnomocnika w Warszawie, a następnie w Dreźnie. W 1760 r. dołączył do markiza de Paulmy ambasadora
w Polsce jako sekretarz ambasady. W funkcji sekretarza, w 1761 r. został wysłany na
Kongres w Augsburgu. W 1763 r. na wezwanie de Paulmy przybywa do Polski, gdzie
pełni funkcję rezydenta do lipca 1764 r., a po likwidacji tego stanowiska, powraca do
Francji. W 1765r. zostaje mianowany rezydentem w Genewie (do 1779 r.). Po powrocie do Paryża obejmuje funkcję sekretarza Stanu, a od 1783 r. do 1792 r. pełnił funkcję sekretarza królewskiego. Od 1785 r. był członkiem Academie des inscriptions et
des belles-lettres. Znał 12 języków, pozostawił tłumaczenie Journal d’un voyage de
Constantinopole en Pologne, R.G. Joseph Bascowitcha, wydany Lozannie w 1772 r.
oraz przeszło 150 tomów manuskryptów (in-folio) z różnych dziedzin. Był typowym
osiemnastowiecznym „homme de lettres” z licznymi zainteresowaniami naukowymi
i kulturalnymi. Jednym z jego szczególnych zainteresowań była mineralogia [1, 7].
5. MEMOIRES SUR LES MINES d’OLKUSZ
Prezentowany francuskojęzyczny manuskrypt (autograf) jest brulionem (13 stron)
z naniesionymi poprawkami w tekście. Brak jest podpisu autora memoriału oraz daty
jego sporządzenia. Podzielony on jest na 5 rozdziałów:
1. Dawny stan kopalń
2. Co spowodowało upadek kopalń
3. Jaki dochód przynoszą dzisiaj kopalnie
4. Czy możemy na pewno dużo zyskać odnawiając kopalnie olkuskie
5. Jak możnaby przywrócić kopalnie
Pierwszy rozdział przedstawia stan dawnych kopalń. Hennin opisał tradycje prac
górniczych w tym rejonie (powołując się na rejestry skarbowe), przedstawił dochody
jakie skarb państwa uzyskiwał dawniej z eksploatacji, charakterystykę złóż, uwagi
o stanie prac górniczych w 1728 r. W rozdziale drugim rozważył przyczyny upadku
kopalń, składając winę na zatargi w łonie stowarzyszenia górniczego w latach 1690–
1712, które to doprowadziły do zaniechania niezbędnych prac zabezpieczających.
Trzecia część memoriału wskazuje na dochody jakie przynoszą kopalnie „obecnie”.
Autor memoriału podkreśla, że na skutek zniszczenia szybów wykorzystuje się odpady, których przerobu dawniej zaniechano, przez co produkcja stała się mało rentowna.
218
Przedstawił kalkulację kosztów pracy podstawowej siedmioosobowej grupy wydobywczej, ograniczając się do spostrzeżeń z dziedziny geologii i mineralogii, skrótowo
omawiając zaś przeróbkę wydobytego minerału.
Przedostatni rozdział przedstawia argumenty za i przeciw odbudowie kopalń.
Kolejny raz wskazuje Hennin, że powodem upadku kopalń były niesnaski w gronie
właścicieli a istotne podłoże trudności tworzyły zaburzenia polityczne i wojenne gnębiące kraj w latach 1700–1712. Brak jakichkolwiek danych o wyczerpaniu złóż rokuje
wg Hennina nadzieję dużych zysków przy ponownym podjęciu eksploatacji.
Ostatnia, niedokończona część memoriału, wskazuje co należałoby zrobić, aby
przywrócić kopalnie do życia. Sugeruje, że niezbędne byłoby powołanie kompetentnej
dyrekcji, wspomaganej przez fachową komisję. W jej skład wszedłby komisarz znający zarówno teorię jak i praktykę górniczą, dwóch specjalistów od budownictwa kopalnianego oraz dwóch górników z samego Olkusza. Jeszcze przed podjęciem konkretnych prac (ujętych przez autora w 9 punktach) dyrekcja powinna sporządzić dokładny plan kopalń, wydobyć wszelkie możliwe informacje od starych i doświadczonych miejscowych górników, jak również zgromadzić i zbadać całą pisaną dokumentację.
Prezentując memoriał, Hennin wykazał gruntowność swych studiów nad kopalniami olkuskimi, w czasie których starał się zgromadzić wszelkie dane, zarówno pisane, historyczne, jak również i te zebrane w trakcie pobytu w Olkuszu i rozmów
z miejscowymi fachowcami. Na uwagę zasługuje trafność, trzeźwość i praktyczność
porad Hennina (z wykształcenia adwokata, z zawodu dyplomaty). Hennin wydobył
i zinterpretował różne źródła pisane, notował ślady dawnych prac i urządzeń,
z rozmów z górnikami potrafił wydobyć wiele cennych informacji o geologii, położeniu złoża, potrafił ocenić rozmiary i opłacalność przetwórstwa surowców, postulował
współpracę górników ze specjalistami w dziedzinie hutnictwa. Domagał się sporządzenia dokładnych planów górniczych jako podstawowego warunku prawidłowej
odbudowy i eksploatacji kopalń olkuskich. Postulował wykorzystanie doświadczeń
i umiejętności starych górników miejscowych. Wykazywał potrzebę łączenia umiejętności teoretycznych z praktyką. Wskazał drogi i metody odbudowy zarzuconych
przedsięwzięć górniczych. Przedstawił argumenty za i przeciw ponownemu otwarciu
kopalń. Pozwala to stwierdzić, że treść publikowanego memoriału, a szczególnie jego
ostatnia część Jak można by przywrócić kopalnie (tłumaczenie poniżej), przedstawiona została w sposób oryginalny i nowoczesny. Można ją uznać za ekspertyzę przedstawiającą sposoby ponownego uruchomienia kopalń olkuskich (por. [9]).
5.1. JAK MOŻNABY PRZYWRÓCIĆ KOPALNIE
Przede wszystkim należy zapewnić górnictwu dobre kierownictwo. Kierownicy
powinni być w pełni odpowiedzialni i posiadać pełną władzę nad budową. Należy
także i przede wszystkim dbać o to, aby żadna prywatna firma nie budowała tylko na
219
podstawie wyobraźni. Należy następnie przeanalizować czy budować jeden czy dwa
szyby (sztolnie). Konieczne jest więc:
– posiadanie dokładnego planu kopalni,
– celem uzyskania dodatkowych danych, prowadzenie wywiadów wśród jeszcze
żyjących, starszych górników,
– prowadzenie analiz danych archiwalnych, szczególnie księgowości. W bibliotece J.E. hrabiego Bielińskiego w Otwocku znajduje się dokument, który omawia
kwestie zarobków kopalni w Olkusz w wyniku eksploatacji ołowiu i srebra.
Ten dokument pochodzi zapewne od hrabiego Morstein, skarbnika, przyjaciela
domu Bilińskich.
Należy następnie zwołać komisję składającą się z ludzi znających się na metalurgii. Należy, do tych celów zatrudnić obcokrajowców i Polaków znających się na górnictwie. Komisja miałaby za zadanie:
– określić gdzie i jak rozpocząć i ewentualnie prowadzić dalsze prace,
– wybrać oficerów i robotników i określić relacje, jakie mają obowiązywać między nimi,
– podjąć próby wykorzystania starych szybów lub budować nowe
– zdecydować, czy należy otwierać obydwa szyby, czy tylko jeden i któremu dać
pierwszeństwo,
– rozstrzygnąć, czy prace należy prowadzić za jednym zamachem czy stopniowo,
– analizować szczegółowo wszystko, co dotyczy tego przedsięwzięcia,
– określić górny próg kosztów,
– określić czas potrzebny do realizacji,
– uzyskać możliwie jak największe korzyści, eksploatować aby zwiększyć zasoby
finansowe kopalni.
Komisja mogłaby się składać z:
– komisarza znającego zarówno teorię jak i praktykę,
– dwóch osób doskonale znających się na budowie szybów i chodników, jak
również na budownictwie z wykorzystaniem piasku i budownictwie w żyłach,
– dwóch górników miejscowych, nawet z Olkusza i Wieliczki, znających teren
i obyczaje regionu”.
6. ZWIĄZKI P.M. HENNINA Z J.-E. GUETTARD
W latach 1760–1762 przebywał w Polsce francuski geolog J.-E. Guettard [8, 9].
Przyjechał on do naszego kraju w połowie 1760 roku, jako członek Francuskiej Akademii Nauk, w celu przeprowadzenia obserwacji naukowych. Olkusz był pierwszym
miejscem jego pobytu w naszym kraju. Spędził tu kilka dni, udając się dalej przez
Kraków do Warszawy, gdzie przebywał od 1 lipca 1760 do maja 1762 roku.
W Olkuszu, francuski przyrodnik wystąpił najprawdopodobniej jako rzeczoznawca
rządu francuskiego zainteresowanego uruchomieniem zatopionych kopalń ołowiu
220
i srebra [10, 11]. Chęć poznania sławnych w Europie kopalni ołowiu i srebra, stanowiła zapewne jeden z motywów przyjazdu tego przyrodnika do Polski. Po powrocie
do Francji, Guettard w monografii dotyczącej budowy geologicznej Polski, przedstawił obszerne informacje dotyczące kopalń olkuskich. Uważna lektura pracy Guettarda, w części dotyczącej kopalń olkuskich [3] wskazuje na identyczność treści z trzema
pierwszymi rozdziałami rękopisu Mémoire sur les mines d’Olkusz P. M. Hennina.
Autor artykułu badając dossier Guettarda znajdujące się w Archiwum Académie
des Sciences w Institut des Sciences w Paryżu, odnalazł manuskrypt pod tym samym
tytułem. Uważna lektura ostatniego akapitu monografii Guettarda [3], dotyczącego
kopalni olkuskich wskazuje, że przedstawione przez niego informacje zostały zaczerpnięte z opracowania osoby trzeciej. Guettard pisze, że wiadomości o Olkuszu
i przyczynach upadku kopalń olkuskich, zaczerpnął z opracowania nie wymienionego
z nazwiska innego autora. Na ten istotny fakt zwrócił uwagę w latach sześćdziesiątych
ubiegłego wieku Wołoszyński [13] oraz Molenda i Wołoszyński [6]. Autorzy ci wskazali na kontakty Guettarda z Henninem, pełniącym funkcję rezydenta u boku ambasadora francuskiego przy Rzeczpospolitej – Markiza de Paulmy. Guettard w trakcie
pobytu w Polsce (1760–1762) był osobistym lekarzem ambasadora Francji (zgodnie
zresztą z wyuczonym zawodem). Kontakty Guettarda z Henninem były więc nie tylko
z racji pełnionych przez nich oficjalnych funkcji ale i zamiłowania do geologii.
Molenda i Wołoszyński (1965) przyznali również autorstwo Memoriału Henninowi,
co jest zgodne ze spostrzeżeniami autora. Istnieją podstawy do przypuszczeń, że memoriał powstał w latach 1760–1761 [12], w okresie wzrostu zainteresowań pracami
górniczymi.
Znaleziony w aktach osobowych Guettarda rękopis jest kopią memoriału Hennina.
Podkreśla to niewielka ilość skreśleń i poprawek w stosunku do oryginału. Guettard
z niewielkimi zmianami wykorzystał memoriał (pierwsze trzy rozdziały) Hennina
w swojej monografii. Ten właśnie fragment monografii Guettarda został przetłumaczony na język polski przez anonimowego autora i zamieszczony w 1838 roku,
w czasopiśmie Zbieracz Literacki [4] pod tytułem Kopalnie srebra w Olkuszu. Pozostała część rękopisu, choć bardzo interesująca, nie została uwzględniona przez Guettarda, jak również w żadnej innej publikacji tego autora. Bliskie kontakty Guettarda
i Hennina, z racji pełnionych funkcji i zamiłowania do geologii skłoniły zapewne
Hennina do przekazania odpisu Mémoires sur les mines d’Olkusz, w celu wykorzystania w publikacji.
Anonimowość autorstwa memoriału nie dziwi nikogo obznajomionego z praktyką
i zasadami działalności dyplomatycznej w XVIII wieku. Hennin był dyplomatą, a jego
ranga drugiego po ambasadorze reprezentanta króla Francji wykluczały bezpośrednie
powoływanie się na jego nazwisko w publikacjach [8]. Wykorzystanie przez Guettarda jedynie pierwszej części memoriału nie powinno również budzić zdziwienie.
Zawiera ona informacje o kopalniach olkuskich zebrane przez Hennina od różnych
osób i z różnych źródeł (być może i przy udziale Guettarda). Natomiast druga część
221
memoriału, której tłumaczenie polskie przedstawiono po raz pierwszy w niniejszym
artykule [por. 8], zawiera opinię (ekspertyzę) Hennina wskazującą drogi i metody
odbudowy kopalń olkuskich Ta część memoriału została opracowana prawdopodobnie z myślą o odbiorcach w Polsce lub też związana była z nieznaną bliżej misją Hennina jako dyplomaty francuskiego.
PODSUMOWANIE
Omówiony w artykule memoriał Mémoires sur les mines d’Olkusz jest interesujący
i mało znany polskiemu czytelnikowi. Jego autorem jest dyplomata francuski, który
dwukrotnie, w latach 50. i 60. XVIII w., przebywał w Polsce. Przedstawia on dzieje
kopalń olkuskich, przyczyny ich upadku oraz zawiera ciekawą ekspertyzę, pokazującą
co należałoby zrobić w celu ożywienia górnictwa w rejonie Olkusza.
Pierwsza część tego memoriału została włączona do pionierskiej monografii dotyczącej budowy geologicznej Polski przez francuskiego geologa J.-E. Guettarda, który
w latach 1760–1762 prowadził w Polsce badania i obserwacje geologiczne. Druga
część, w wersji oryginalnej, była nieznana w Polsce do lat sześćdziesiątych XX wieku, a w wersji polskiej została zaprezentowana przez autora.
LITERATURA
[1] DICTIONAIRE DE BIOGRAHIE FRANÇAISE, t. 17, Paris VI, Librerie Letouzey et Ané, 1989,
922–923.
[2] GUETTARD J.-E., Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme,
Première partie, Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64, 1764a, 234–257.
[3] GUETTARD J.-E., Mémoire sur la nature du terrain de la Pologne et des minéraux qu’il renferme,
Seconde partie, Mémoires de l’Académie Royale des Sciences, 64, 1764b, 293–336.
[4] Kopalnie srebra w Olkuszu, Zbieracz Literacki, (autor tłumaczenia anonimowy), 1838, 161–165.
[5] ŁABĘCKI H., Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod względem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym, t. 1 i 2, Warszawa, 1841.
[6] MOLENDA D., WOŁOSZYŃSKI R.W., Memoriał P.M. Hennina o górnictwie olkuskim
w połowie XVIII wieku. Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa, 9: 1965, 47–69.
[7] Nouvelle biographie generale depuis les temps les plus recules jusqu’à nos jours, t. 24, Paris, Firmin Didot Frères, Fils et Cie, 1861, 6.
[8] TARKOWSKI R., Kopalnie olkuskie w zapiskach francuskiego przyrodnika J.-E. Guettard
z drugiej połowy XVIII wieku, Przegląd Górniczy nr 12, 2004, 56–61.
[9] TARKOWSKI R., Nowe materiały dotyczące podróży przyrodnika francuskiego J.-E. Guettarda do
Polski (1760–1762), Przegląd Geologiczny nr 1, 2005, 41–46.
[10] WÓJCIK Z., Poglądy Jean-Etienne Guettarda na genezę i metody poszukiwań soli kamiennej,
Pr. Muz. Ziemi, 1977, 27, 1–25.
[11] WÓJCIK Z., Znajomość ważniejszych kopalin na ziemiach polskich w epoce Oświecenia, Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 1992, 37 (2), 33–65.
222
[12] WOŁOSZYŃSKI R.W., Sprawy polskie w pismach i działalności P. M. Hennina, Przegląd Historyczny, 1961, 52, 213–229.
[13] WOŁOSZYŃSKI R.W., Wokół autorstwa kilku dzieł francuskich o Polsce z połowy XVIII w.,
(Dyplomata L.A. Duperron de Castéra, tajemniczy Jonsac, J.-E. Guettard, P.M. Hennin), Przegląd
Historyczny, 1964, 55, 223–235.
ANGIELSKI TYTUŁ PRACY !!!
The article presents a French manuscript from XVIII century Mémoires sur les mines d’Olkusz, which
was found in Institut de France archives in Paris. It describes the history of lead and silver mining near
Olkusz. The author of the manuscript is a French diplomat P.M. Hennin, who stayed in Poland in fifties
and sixties of XVIII century. The memorial presents: the mines’ state, the reasons of their failure, profits
from mines, possible profits after restarting the mines and proposal how to renovate the mines. The last
part of the memorial translated to Polish is also presented in the article. The author of the article indicates
the relations between P.M. Hennin and J.-E. Guettard, who is the author of the first map of Poland and
who conducted geological research in Poland at the same time.