znaczenie rodziny w rozwoju emocjonalnym człowieka

mgr Violetta Białas
nauczyciel mianowany
Internat SOSW w Tarnowie
ZNACZENIE RODZINY W ROZWOJU EMOCJONALNOUCZUCIOWYM CZŁOWIEKA
W rozwoju człowieka sfera uczuciowa jest niezmiernie delikatna i wymaga wielkiej
troski oraz uwagi ze strony rodziców i wychowawców. Dojrzałość emocjonalna jest bardzo
trudna do kształtowania przez programowe, planowe i rozumowe działanie.
Obszar Ŝycia emocjonalnego człowieka od dawna jest przedmiotem badań
psychologów, jednak na wiele pytań z tej dziedziny nie ma jeszcze odpowiedzi.
Rozwój emocjonalno-społeczny jest spontaniczny. Dokonuje się on okazjonalnie w
róŜnych sytuacjach naszego Ŝycia.
Emocje i uczucia to przeŜywanie stosunku do otoczenia oraz do samego siebie.
Ustosunkowując się do świata nadajemy mu emocjonalne zabarwienie. Formowanie sfery
emocjonalnej jest istotnym elementem wychowania. Emocje i uczucia pełnią bardzo waŜną
rolę w Ŝyciu człowieka. Są jednym z podstawowych sposobów kontaktowania się z samym
sobą oraz ze środowiskiem, motywują do działania i dodają energii.
Doświadczony wychowawca wie, Ŝe sfera emocjonalna jest często przyczyną problemów
związanych z funkcjonowaniem młodzieŜy w internacie takich jak: konflikty z rówieśnikami,
agresja słowna i fizyczna, trudności adaptacyjne, dyscyplinarne, kłopoty w nauce. WaŜnym
zadaniem wychowawcy w internacie jest na-uczenie wychowanka radzenia sobie z uczuciami
i emocjami tak pozytywnymi jak i negatywnymi.
Skoncentruję się na treściach, które mogą być przydatne w pracy wychowawczej w
internacie, mającej na celu m. in. kształtowanie dojrzałości emocjonalnej wychowanka i
ewentualne korygowanie nieprawidłowości w tej sferze. Jest to niezmiernie trudne zadanie w
ogóle, a jeszcze trudniejsze w pracy wychowawczej z osobami o obniŜonej sprawności
intelektualnej.
Rodzina najwaŜniejszym środowiskiem kształtującym Ŝycie uczuciowe
"Bez pogodnego dzieciństwa całe Ŝycie jest potem kalekie." /J.Korczak /
Dom rodzinny to pierwsze, najwaŜniejsze środowisko rodzinne odgrywające
najistotniejszą rolę w rozwoju osobowości dziecka. MoŜna powiedzieć, Ŝe ten dom jest
prognozą i nadzieją na szczęśliwy los. Inne poza rodzinne środowiska pojawiają się później, a
trafiające do nich dziecko ma juŜ ukształtowane zaląŜki osobowości.
Dzieciństwo to okres tworzenia się zasadniczych umiejętności emocjonalnych. W tym
czasie mózg rozwija złoŜone struktury w bardzo szybkim tempie, a co za tym idzie procesy
uczenia się umiejętności emocjonalnych przebiegają duŜo łatwiej niŜ w późniejszym okresie
Ŝycia. W okresie dojrzewania umacniają się powiązania nerwowe oraz dojrzewają pola
mózgu mające decydujące znaczenie dla sfery emocjonalnej.
Na modelowanie tych połączeń istotny wpływ mają powtarzające się nabyte w
dzieciństwie zwyczaje, które zostają utrwalone w podstawowych połączeniach synaptycznych
sieci nerwowej i później jest je trudno zmienić (M. A. Leopold "śycie rodzinne a
kompetencje emocjonalne dziecka").
Biologiczne kompetencje emocjonalne wchodzą w interakcje z oddziaływaniem
środowiska. Rozwój reakcji emocjonalnych zaleŜy od otoczenia społeczne-go oraz od tego
jak na to środowisko reagują inne osoby.
Prawidłowe komunikaty przekazywane przez rodziców mają ogromny wpływ na
kształtowanie trafnego wyraŜania i odczytywania przekazów emocjonalnych. JeŜeli rodzice
reagują nieprawidłowo, czy teŜ unikają lub zaprzeczają niektórym emocjom np. negatywnym,
wówczas dzieci te mogą mieć zaburzone wzory emocjonalnego reagowania.
W rodzinie rozgrywają się najwaŜniejsze wydarzenia dla dziecka. Tu okazuje ono
emocje, mówi o nich i je rozpoznaje. Rodzice powinni wykazać zainteresowanie i
odpowiednio reagować na przejawy tak pozytywnych jak i negatywnych emocji swojego
dziecka. Dorośli, aby uczyć emocji sami powinni się dobrze w nich orientować, powinni być
dojrzali emocjonalnie.
Rodzice powinni umieć:
- rozpoznawać doświadczane emocje;
- odróŜniać emocje;
- mówić o emocjach i je opisywać;
- odpowiadać na pytania dzieci dotyczące emocji;
- wyraŜać i kontrolować emocje.
Regulatorem społeczno-emocjonalnego rozwoju dziecka są emocje wyraŜane przez
rodziców. To rodzice pokazują, jaka jest wartość i intensywność danych doświadczeń oraz jak
moŜna modelować swoje przeŜycia o charakterze emocjonalnym stosownie do sytuacji.
Dzieci lepiej rozumieją emocje wówczas, gdy ich rodzice wyraŜają je przejrzyście ucząc
jednocześnie jak i kiedy ujawniać oraz regulować swoje emocje. Ponadto dzieci
emocjonalnych i ekspresyjnych rodziców charakteryzują się swobodą w wyraŜaniu swoich
emocji, a takŜe lepszą komunikacją emocjonalną.
Istotną sprawą w kształtowaniu Ŝycia uczuciowego jest styl wychowawczy rodziców.
Styl permisywny - to stawianie dziecku niewielu wymagań. Wychowanie to charakteryzuje
się wraŜliwością, skoncentrowaniem się na dziecku i jego akceptacją, oraz brakiem stawiania
wymagań i brakiem kontroli.
Styl zaniedbujący - to wychowanie niewymagające, niekontrolujące, nie-wraŜliwe,
skoncentrowane na rodzicu.
Styl autorytarny - polega na kontrolowaniu zachowań i postaw dzieci tak, by
odpowiadały one surowym zasadom. Wychowanie to jest odrzucające, nie-wraŜliwe,
wymagające, kontrolujące, skoncentrowane na rodzicu.
Styl autorytatywny - kieruje aktywnością dzieci przez ustalanie reguł i standardów z
jednoczesnym dyskutowaniem na ten temat oraz uzasadnianiem swoich decyzji. Wychowanie
to jest akceptujące, wraŜliwe, skoncentrowane na dziecku, ale jest ono jednocześnie
wymagające, kontrolujące i konsekwentne.
Styl autorytatywny jest najkorzystniejszym wychowawczym wzorem.
Pozostałe style wychowania (permisywny, zaniedbujący, autorytarny) wpływają u dzieci na:
- nieufność;
- nieposłuszeństwo;
- niedojrzałość emocjonalną;
- zmienność nastrojów;
- brak odpowiedzialności społecznej;
- agresję;
- niski próg pobudzenia.
Stosunek rodziców do doświadczeń emocjonalnych dziecka:
- zainteresowanie lub bak zainteresowania Ŝyciem emocjonalnym dziecka;
- akceptacja lub odrzucenie emocji dziecka;
- przyzwolenie lub brak przyzwolenia na wyraŜanie zarówno pozytywnych jak i negatywnych
emocji.
Korzystne dla dzieci jest, gdy rodzice są wraŜliwi na ich sygnały emocjonalne,
potrafią je interpretować oraz na nie odpowiadać. Dziecko musi wiedzieć, Ŝe jego emocje są
akceptowane i odwzajemnione. Od rodziców zaleŜy, czy dziecko będzie wyraŜać emocje, czy
będzie tego unikać. Od nich moŜe teŜ zaleŜeć od-czuwanie emocji przez ich dzieci.
WraŜliwość rodziców to przede wszystkim:
- pomaganie w utrzymaniu pozytywnych emocji;
- towarzyszenie w osłabianiu negatywnych stanów emocjonalnych.
DuŜym błędem popełnianym przez rodziców jest karanie dzieci za wyraŜanie
negatywnych emocji.
Sfera emocjonalna rodziców i ich stosunek do emocjonalnego funkcjonowania dzieci
mają wielki wpływ na charakter emocjonalnego wychowania.
NaleŜy podkreślić, Ŝe dzieci cechuje intensywność i zróŜnicowanie Ŝycia
uczuciowego. Są one pozytywnie nastawione do otoczenia, są pogodne, zaangaŜowane
emocjonalnie w to, co dzieje się w otoczeniu, które coraz lepiej poznają i coraz lepiej się w
nim orientują. śycie uczuciowe dzieci oscyluje między przyjemnymi a przykrymi
przeŜyciami, dlatego trud-no im opanować gwałtowne reakcje i zachować równowagę.
Dlatego tak waŜna jest rola rodziców w procesie kształtowania ich dojrzałości emocjonalnej.
Wiedza wychowawców na temat wpływu rodziny w procesie kształtowania sfery
emocjonalnej człowieka jest bardzo istotna. Internat jest placówką, której rodzice powierzają
swoje dzieci ufając, Ŝe będzie ono miało nie tylko zapewnioną opiekę, ale takŜe będzie się
wszechstronnie i prawidłowo rozwijało. Nasi wychowankowie to osoby o specjalnych
potrzebach edukacyjnych, pochodzący często z rodzin niepełnych, patogennych,
dysfunkcyjnych. Są wśród nich takŜe wychowankowie Domu Dziecka, wykazujący bardzo
duŜe zaburzenia emocjonalne. Praca wychowawcza w naszej placówce nie tylko wspiera
rozwój umysłowy, ale w wielu przypadkach musi rekompensować i korygować to wszystko,
co zaniedbała lub "zepsuła" rodzina. W rodzinach o małych aspiracjach Ŝyciowych,
patologicznych, niewydolnych wychowawczo, z problemem alkoholowym, w których
występuje przemoc obserwuje się u dzieci (takŜe niesprawnych intelektualnie) z takich
środowisk niŜszy stopień pobudzenia emocji w procesie poznawczym oraz trudności w
komunikacji społecznej. Dom staje się miejscem negatywnych doświadczeń wyzwalających
negatywne uczucia.
Rodzina dziecka niepełnosprawnego intelektualnie powinna zaakceptować je takim,
jakie ono jest, a takŜe uświadomić sobie, Ŝe ich dziecko odczuwa takie same potrzeby jak inni
zdrowi rówieśnicy. Tak samo pragnie ono miłości, akceptacji, troskliwości, bezpieczeństwa,
itp. Rodzina w przypadku naszych wychowanków powinna pełnić funkcję rewalidacyjną.
Rodzice powinni zdawać sobie sprawę z upośledzenia dziecka, stawiać mu wymagania
dostosowane do jego moŜliwości psychofizycznych, przyzwyczajać do pokonywania
trudności w miarę moŜliwości je usamodzielniać oraz rozwijać i kształtować jego Ŝycie
emocjonalno-uczuciowe.
MoŜliwości rozwoju upośledzonych umysłowo są obniŜone i dotyczy to kaŜdej sfery
ich Ŝycia, takŜe sfery emocjonalno-uczuciowej. Osoby te charakteryzuje mniejsza zdolność
opanowywania popędów, sztywność i małe zróŜnicowanie emocji. Mają trudności w
rozumieniu pojęć abstrakcyjnych, co moŜe przekładać się na niedorozwój uczuć wyŜszych i
nieadekwatność emocji. Bywają one impulsywne, nie umieją przewidzieć, konsekwencji
swojego zachowania. Im wyŜszy jest stopień niepełnosprawności intelektualnej, tym uboŜsze
jest Ŝycie emocjonalno- uczuciowe, czyli osoby z lekkim niedorozwojem umysłowym mają
bogatszą uczuciowość niŜ osoby z umiarkowanym, znacznym, czy głębokim upośledzeniem.
Występujące często zaburzenia emocjonalne u niepełnosprawnych umysłowo to:
- podwyŜszony poziom lęku - utrudnia uczenie się, powoduje utratę zaufania, unikanie
sytuacji wymagających podejmowania działań, niechęć do zajęć grupowych;
- depresja:
A) nerwicowa - pojawia się w niekorzystnym środowisku, objawia się zaburzeniami
nastroju, bezsennością, częstym zmęczeniem, niepowodzeniami szkolnymi, wycofywaniem
się z kontaktów społecznych, irytacją, bezradnością, płaczliwością;
B) wielka - apatia, smutek, wycofanie z kontaktów społecznych, halucynacje, myśli oraz
czyny samobójcze;
- agresja - bójki, wulgaryzm, ignorowanie poleceń wychowawców i nauczycieli;
- stres - konflikty, agresja, dokuczanie innym osobom, unikanie działającego stresora lub
krzyk w sytuacjach stresowych.
Planując pracę wychowawczą z naszymi wychowankami bardzo istotne jest poznanie
nie tylko ich moŜliwości rozwojowych, stanu zdrowia, stopnia nie-pełnosprawności
umysłowej, ale takŜe ich środowiska rodzinnego. Pierwsze pięć lat Ŝycia człowieka to
najwaŜniejszy okres w kształtowaniu się jego Ŝycia uczuciowego. W tym okresie dziecko
przebywa przede wszystkim w domu rodzinnym i to tam dokonuje się proces rozwoju sfery
emocjonalno-uczuciowej. Te pięć lat moŜe mieć prawidłowy lub nieprawidłowy wpływ na
osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej człowieka. Bez diagnozy tego środowiska, w którym to
najwcześniej i najtrwalej kształtuje się Ŝycie uczuciowe człowieka trudno będzie rozwijać i
wzbogacać w internacie tą sferę Ŝycia. Nie mając wystarczającej wiedzy o rodzinie
korygowanie nieprawidłowych zachowań i emocji wyniesionych z domu rodzinnego moŜe
być nie tylko niemoŜliwe, ale moŜe przyczynić się takŜe do ich utrwalenia. Istotną kwestią
jest takŜe wnikliwa obserwacja zachowań wychowanków w róŜnych codziennych sytuacjach
zwłaszcza w kontaktach społecznych / z rówieśni-kami, z dorosłymi /. Obserwacja taka moŜe
być źródłem wiedzy nie tylko o samym wychowanku, ale takŜe o jego środowisku rodzinnym.
Na kształtowanie się dojrzałości emocjonalnej wychowanków istotny wpływ ma
współpraca internatu z rodzicami, gdyŜ są to dwa bardzo waŜne środowiska wychowawcze.
Internat zastępując rodzinę w czasie pobytu dziecka w naszym ośrodku jest odpowiedzialny
za jego wszechstronny prawidłowy rozwój, takŜe rozwój sfery emocjonalnej.
Starałam się, przedstawić jak postawy rodziców, styl wychowania, atmosfera domu
rodzinnego moŜe kształtować dojrzałość emocjonalną. Myślę, Ŝe wiedza ta pomoŜe
wychowawcom lepiej zrozumieć zachowania ich podopiecznych, pozwoli prawidłowo
reagować w sytuacjach pobudzenia emocjonalnego wychowanków często nieadekwatnego do
działającego bodźca, a takŜe ułatwi podejmowanie działań wychowawczych, które nauczą ich
rozpoznawać i nazywać uczucia, okazywać je oraz panować nad destrukcyjnymi emocjami.
LITERATURA
1. Leopold M. A., śycie rodzinne a kompetencje emocjonalne dziecka; Edukacja i Dialog.
2. Goleman D., Inteligencja emocjonalna; Media Rodzina; Poznań 1997.
3. Salovey P., Sluyter D.J., Rozwój emocjonalny a inteligencja emocjonalna.
4. Włodarski Z., Matczak A., Wprowadzenie do psychologii.
5. Pileccy W.J., Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniŜonej sprawności
intelektualnej.
6. Piszka E., Radzenie sobie ze stresem przez młodzieŜ upośledzoną umysłowo i w normie
intelektualnej, W: Psychologia Wychowawcza 1/1996.
7. Obuchowska I. ,Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, W-wa 1991.
8. Boczar K., MłodzieŜ umysłowo upośledzona w rodzinie i w środowisku pracy, W-wa
1982.
9. Obuchowska I., Psychologia rozwojowa dla rodziców.
10. śebrowska M. red., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieŜy, PWN W-wa 1982.
11.Ks.Dziewiecki Marek, Wychowanie uczuć, Opoka Czytelnia.
12.Przetacznikowa M., Włodarski Z., Psychologia Wychowawcza, PWN W-wa 1986.