Polityczne i społeczne znaczenie sportu na

Polityczne i społeczne znaczenie sportu
na przestrzeni wieków
Średniowiecze było epoką przeciwstawną w stosunku do starożytności, między
innymi pod względem stosunku do wychowania fizycznego i sportu. W początkowej
fazie średniowiecza sport był kultywowany niejako „z rozpędu”, jednak z czasem
nastąpiła marginalizacja tej dziedziny życia. Emanacją tego mogą być słowa
Tertuliana z Kartaginy: „Palestrica diabli negatium”, czyli „Ćwiczenia cielesne są
dziełem diabła”, co miało ścisły związek z nurtem ascetycznym. Kościół walczył
z wszelkiego rodzaju przejawami aktywności fizycznej w ramach kampanii przeciwko
pogańskim bóstwom, głównie greckim i rzymskim. Chrześcijaństwo wraz z jego
rygorami religijnymi, pielęgnację ciała, zdrowie i rozwój fizyczny uważało za rzeczy
grzeszne, niezgodne z celami, jakie człowiek powinien osiągnąć. Zdrowie duszy, a nie
ciała powinno być najważniejsze w życiu jednostki. Już w I w. panowania
chrześcijaństwa zniszczono wiele dzieł sztuki starożytnej, zakazano igrzysk,
w których występowali nadzy zawodnicy 92.
Wyjątkiem była gra w piłkę wielkanocną, która nosiła łacińską nazwę Pila
Paschalis. Jak nazwa wskazuje, zawody odbywały się w czasie Świąt Wielkanocnych,
głównie we Francji. Z biegiem czasu wydano pozwolenie na rozgrywki sportowe, ale
tylko w okresie niedziel i świąt. Uprawiane sporty miały na ogół charakter lokalny.
We Włoszech grano w football, który był połączeniem boksu, rugby i piłki nożnej.
W rejonach alpejskich uprawiano schwinger, czyli ludową odmianę zapasów.
Popularność zyskały również kręgle, które w starożytności uważane były wyłącznie
za grę bogów, jednak dobry Zeus dopuścił do niej również ludność 93.
Z biegiem lat przeciwników kultury fizycznej i sportu było coraz mniej,
co zaowocowało rozwojem sztuki rycerskiej, która była swoistą kontynuacją modelu
wychowania sportowców w starożytności. Wprowadzono wszechstronne ćwiczenia
fizyczne, już od najmłodszych lat. Pierwszemu okresowi nauki, który był
przeznaczony dla dzieci w wieku od 7 do 14 lat, przyświecał cel wychowania paziów
i pachołków. Treningi na tym etapie polegały na poprawie ogólnej sprawności
fizycznej. Drugi okres nauki obejmował chłopców w wieku od 15 do 21 lat i kończył
się mianowaniem na giermka. Treningi były już bardziej specjalistyczne, ćwiczono:
jazdę konną, zapasy, trening siłowy oraz posługiwanie się łukiem, mieczem i kopią.
Wreszcie zaczęto organizować zawody rycerskie. Miejscami turniejów były pola
i łąki, nigdy place miejskie, czy dziedzińce zamkowe. Za kolebkę tego rodzaju
zawodów uważa się Francję. Turniejom towarzyszyły wielkie jarmarki. Z czasem stały
się jedną z głównych rozrywek rycerzy, sposobem na zdobycie sławy i majątku.
Szczególnie młodzi, ubodzy rycerze jeździli „z turnieju na turniej” w poszukiwaniu
nagród i sławy. Początkowo podczas zawodów walczyły przeciw sobie, konno
i pieszo, dwie drużyny 94. Nowa rozrywka bardzo szybko zyskała swoich wiernych
kibiców, których krąg błyskawicznie się powiększał. Kościół nadal wyrażał swój
sprzeciw, a wyrazem tego był sobór w Clermont w 1130 r., po którym wydano
specjalny dokument, stwierdzający, że manifestacje siły i odwagi, w wyniku których
giną ludzie, nigdy nie zyskają poparcia Kościoła. Mimo tych zakazów, zawody
rycerskie, z wydajną pomocą monarchów, rozwijały się bardzo szybko. Zaczęto
budować trybuny otaczające pola walki. Zawody poprzedzał ceremoniał, w czasie
którego prezentowano uczestników, konie, zbroje oraz broń.
W późnym średniowieczu ilość zawodów rycerskich była tak ogromna, iż można
mówić o istnieniu kontynentalnej ligi turniejowej. Sezon trwał cały rok, z przerwą
na Wielki Post i Adwent. Imprezy zaczynano zwykle w poniedziałek, po porannej
92
J. Świercz, ?.
Tamże.
94
M. Ordyłowski, Historia kultury fizycznej, s. 72.
93
24
mszy i przerywano w piątek, gdyż w weekendy obowiązywał „pokój Boży” 95.
W początkowym okresie turniejów, kiedy walczyły całe drużyny, bitwy budziły
podziw i respekt widzów. Kibice zachowywali się wręcz fanatycznie, dlatego też
bardzo łatwo mogli ulec manipulacji. Drużyny pełniły również rolę straszaka dla
innych nacji, co skrzętnie wykorzystywali władcy. Za przykład może posłużyć turniej
z 1251 r. w Rochester, gdzie spotkali się Francuzi z Anglikami. Angielskie rycerstwo poniosło
wówczas sromotną porażką, więc na arenę wkroczyli zirytowani obserwatorzy tego widowiska
i pobili Francuzów. Podobny popis dali Francuzi, goszcząc w 1274 r. na turnieju w Chalones,
drużynę angielską. Zamieszki miały tak gwałtowny przebieg, że turniej przeszedł do historii jako
„mała wojna w Chalones”96. Władcy również stawali do zawodów, dzięki czemu zyskiwali
poparcie ludu. Wysokie umiejętności prezentowali, między innymi: Henryk II Plantagenet
i Ludwik IX Święty. Wyjątkiem był król Czech, Jan Luksemburczyk, który tak zatracił się
w zawodach rycerskich, że całkowicie zaniedbał swoje obowiązki, co sprawiło, że stracił
szacunek w swoim kraju.
Polska też posiada swoją tradycję związaną z uczestnictwem w tego typu turniejach.
Najlepszymi polskimi zawodnikami byli: Dobiesław z Oleśnicy i Zawisza Czarny, który zrobił
wielką karierę. Największy sukces odniósł na turnieju w Dragonii w 1415 r., gdzie pokonał,
w starciu na kopie, legendarnego mistrza, Jana Aragońskiego. Za wywalczone nagrody kupował
posiadłości ziemskie. Zanim zginął w 1428 r., podczas wyprawy przeciwko Turkom, dorobił się
dwóch zamków i trzydziestu jeden wsi97.
Turnieje rycerskie cieszyły się ogromnym zainteresowaniem, a ważne
osobistości w nich uczestniczące, zyskiwały sympatie ludu, która w znaczących
momentach stawała się bezcenna. Sprawne drużyny rycerskie siały postrach w całej
Europie, a kraj, z którego pochodziły, zyskiwał prestiż oraz respekt za granicą. W ten
sposób drużyny pełniły rolę wizytówki całego kraju. Mogły także stanowić element
ówczesnej propagandy.
W epoce renesansu mamy również do czynienia z odrodzeniem kultury fizycznej,
w postaci zbliżonej do tej, ze starożytności. Dominującą ideologią stał się humanizm,
prąd ideowy ukierunkowany na zainteresowanie człowiekiem, życiem ziemskim,
podkreślający możliwości ludzkiego rozumu. Humaniści swoje postawy życiowe
kształtowali według starożytnych ideałów. Odrzucono: średniowieczną myśl –
memento mori (pamiętaj o śmierci) oraz ascetyczny tryb życia. Pojawiło się
zainteresowanie człowiekiem, które wyraził współpracownik Lutra, Ulryk von Hutten,
swym hasłem: „chcę żyć” 98.
W epoce renesansu nastąpił rozwój wychowania fizycznego i sportu. Jednak
należy zaznaczyć, że przybrał on bardziej naukowy wymiar. W tym okresie
zauważalny jest postęp w trzech dyscyplinach: gimnastyce, szermierce i jeździe
konnej. Na wielką skalę propagowano kulturę fizyczną, w ramach poparcia dla
prawidłowego rozwoju ciała człowieka. Sporządzono również program ćwiczeń dla
dzieci. Życie dworskie i towarzyskie sprawiło, że rozwinęły się gry ogrodowe takie,
jak: kręgle, rodzaj tenisa ziemnego oraz gra w piłkę.
Angielski król, Henryk VIII, był pierwszym monarchą – piłkarzem świata.
Na odnalezionej przez historyków liście zakupów króla z 1526 r., było zamówienie
na: 10 par skórzanych kozaczków, 45 par atłasowych botków i parę butów
piłkarskich 99. Można powiedzieć, że właśnie wtedy narodziła się gra w piłkę nożną.
Odrodzenie było specyficzną epoką pod względem rozwoju sportu, gdyż miał
dosyć małe znaczenie, mimo nawiązań do starożytności. Trzeba przyznać, że na temat
rozwoju fizycznego powstało wiele prac, ale miały one charakter o wiele bardziej
teoretyczny, niż praktyczny. Sport wykorzystywano jedynie w celu propagowania
zdrowego trybu życia.
95
A.W. Krajewski, Rycerska Liga Mistrzów, „Focus” 5/2006, s. 74.
Tamże, s. 75.
97
Tamże, s. 77.
98
M. Ordyłowski, dz. cyt., s. 94.
99
J. Świercz, dz. cyt, s. 39.
96
25
Oświecenie charakteryzowało się postępem i rozwojem w przemyśle. Wiązało
się to z podniesienie prestiżu nauki i oświaty. Nastąpiły także reformy dotyczące
wychowania fizycznego. Jeden z systemów pedagogicznych opracował John Locke,
formułując zasady wychowania młodego „gentlemana”. Twierdził, iż obok
wykształcenia ogólnego, bardzo ważna jest tężyzna fizyczna. Niedostateczne siły
fizyczne uniemożliwiają człowiekowi osiągniecie celów. Ponadto należy hartować
organizm, by był zdrowy 100. Wychowanie fizyczne powinno zaczynać się w okresie
płodowym, dzięki dbałości kobiety o dobrą kondycję. Już do przedszkoli
wprowadzano ćwiczenia fizyczne, które przebiegały w formie zabaw. Wśród
młodzieży popularne były: biegi, piłka, kręgle, skoki, a także jazda konna
i szermierka. Program szkół przewidywał przedmiot o nazwie wychowanie fizyczne.
Dzięki ukierunkowaniu oświaty na kulturę fizyczną, można zauważyć wyraźny
postęp w gimnastyce. Opracowane zostały różne systemy ćwiczeń, które
zaprocentowały rozwojem tej dyscypliny. Rola sportu była analogiczna do tej, znanej
z epoki renesansu. Stosunek do sportu i jego rola zmieniły się dopiero w XX w., ale
o tym napiszę w kolejnych artykułach.
Jarosław Grochowski
100
Tamże, s. 42.
26