Wybrane aspekty kszta∏towania oprocentowania

Transkrypt

BANK I KREDYT k w i e c i e ƒ 2 0 0 6
Rynki i Instytucje Finansowe 41
Wybrane aspekty kszta∏towania
oprocentowania kredytów zwiàzanych
z funkcjonowaniem kart kredytowych
na rynku bankowym w Polsce*
Selected aspects of movements in interest
rates of credits connected with credit card
operations in the Polish banking market
A r t u r Ko w a l c z y k * *
Streszczenie
Abstract
Celem artyku∏u jest analiza wybranych problemów zwiàzanych
z kszta∏towaniem oprocentowania kredytów kartowych, przyznawanych
osobom fizycznym na rynku (bankowych) kart kredytowych w Polsce,
a w szczególnoÊci okreÊlenie czynników majàcych wp∏yw na poziom
tego oprocentowania i jego zmiany.
W poczàtkowej cz´Êci artyku∏u dokonano ogólnej charakterystyki
oprocentowania kredytów kartowych jako sk∏adnika ich ceny i elementu
polityki cenowej banków. Nast´pnie szczegó∏owo zaprezentowano:
zewn´trzne (otoczenie banku) i wewn´trzne czynniki wp∏ywajàce na
wysokoÊç oprocentowania kredytów kartowych, warunki i zasady jego
zmiany oraz sposoby ró˝nicowania. OkreÊlono tak˝e obecne i przysz∏e
znaczenie oprocentowania kredytów kartowych w polityce
marketingowej banków i decyzjach konsumentów na rynku kart.
W koƒcowej cz´Êci artyku∏u przeanalizowano faktyczne i mo˝liwe
(w d∏u˝szym czasie) skutki tzw. ustawy antylichwiarskiej dla
kszta∏towania przez banki oprocentowania kredytów kartowych, a tak˝e
dla dalszego rozwoju rynku kart kredytowych w Polsce.
The aim of the paper is to analyse some selected issues connected with
the movements of interest on credit cards granted to individual persons
acting in the (bank) credit card market in Poland. The identification of
factors which influence the level of interest and its changes is the most
important.
In the initial part of the paper a general overview of the interest on
credit cards as a price component and a bank price policy element has
been presented. Then external (banking environment) and internal
factors, having impact on the credit card interest level, conditions and
principles of changing it and ways of differentiating it. The present and
future importance of the credit cards interest for bank marketing policy
and consumer decisions in the credit cards market has been
determined. In the final part of the paper the actual and potential (in the
long-term perspective) impact of the so called anti-usurious act on the
credit card interest imposed by the banks, and also on the further
development of credit cards in Poland have been described.
S∏owa kluczowe: marketing bankowy, polityka cenowa, bankowoÊç
Keywords: bank marketing, price policy, retail banking, credit cards
detaliczna, karty kredytowe
JEL: G21, M31, D14, D40
* Artyku∏ jest cz´Êcià wi´kszego opracowania nt. kart kredytowych przygotowywanego przez autora.
** Katedra BankowoÊci, Wy˝sza Szko∏a Handlu i Finansów Mi´dzynarodowych.
42 Rynki i Instytucje Finansowe
Wprowadzenie
Karty kredytowe sà jednym z typów bankowych kart
p∏atniczych. Uwa˝a si´ je za jeden z najbardziej perspektywicznych instrumentów rozliczeƒ bezgotówkowych i udost´pniania kredytu konsumpcyjnego.
W Polsce pierwsza karta kredytowa o zasi´gu lokalnym zosta∏a wyemitowana w 1993 r., a pierwsza karta o zasi´gu ogólnokrajowym (przy tym pierwsza
„czysto” bankowa) w 1995 r. Jednak szybszy rozwój
rynku kart kredytowych nastàpi∏ dopiero po 1997 r.,
a zw∏aszcza po 1999 r., apogeum osiàgnà∏ zaÊ
w ostatnich dwóch latach (zob. wykres 1).
Jeszcze kilka lat temu karty kredytowe by∏y jednym z niedocenianych, niewàtpliwie nies∏usznie, elementów oferty banków dzia∏ajàcych w Polsce. Banki
przeznacza∏y wi´kszoÊç Êrodków na promocj´ ju˝
znanych, a w pojćiu klientów sprawdzonych produktów, b´dàcych w pewnym zakresie substytutami
kart kredytowych. Próbowa∏y w szczególnoÊci
zwi´kszaç sk∏onnoÊç klientów do dokonywania gotówkowych (na poczàtku) i bezgotówkowych (póêniej) transakcji za pomocà kart debetowych. JednoczeÊnie zachća∏y ich do korzystania z tradycyjnych
form kredytu dla ludnoÊci, takich jak debet i kredyt
odnawialny w rachunku oszcz´dnoÊciowo-rozliczeniowym (ROR).
Tymczasem karty kredytowe jako instrument
zaspokajania potrzeb finansowych mogà w pewnym
stopniu zastàpiç zarówno kredyty odnawialne
w ROR, jak i karty debetowe. Produkty tworzone
na ich podstawie (tzw. kredytowe produkty kartowe)
mogà przy tym byç jednymi z najbardziej dochodowych detalicznych produktów bankowych. Warunkiem tego jest jednak realizacja przez bank odpowiedniej strategii ich rozwoju, a w szczególnoÊci
Wykres 1 Liczba kart kredytowych
wyemitowanych w Polsce (stan na koniec
roku)
tys. sztuk
4 500
4158,2
4 000
3 500
3 000
2 500
1996,3
2 000
1 500
1172,6
1 000
500
0
375,7
91,4
180,3
1998
1999
2000
601,1
2001
807,5
2002
2003
2004
2005
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie zestawienia: NBP (2006a).
w∏aÊciwej polityki marketingowej w zakresie kredytów zwiàzanych z funkcjonowaniem kart kredytowych (okreÊlanych w artykule jako kredyty kartowe).
Jej podstawowym elementem jest kszta∏towanie
oprocentowania kredytów kartowych.
Zasadniczym celem artyku∏u jest analiza wybranych problemów zwiàzanych z kszta∏towaniem oprocentowania kredytów kartowych przyznawanych
osobom fizycznym na rynku (bankowych) kart kredytowych w Polsce, a w szczególnoÊci okreÊlenie
czynników majàcych wp∏yw na poziom tego oprocentowania i jego zmiany.
Analizà nie obj´to kredytów zwiàzanych
z funkcjonowaniem kart kredytowych wydawanych przez banki dla ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw oraz kredytów zwiàzanych z funkcjonowaniem tzw. prywatnych kart kredytowych (private
label cards).
W artykule przyj´to metod´ badawczà polegajàcà na krytycznej analizie piÊmiennictwa i materia∏ów
êród∏owych, w szczególnoÊci aktualnych i historycznych informacji na stronach internetowych banków,
wyników badaƒ marketingowych przeprowadzonych
przez banki, instytuty badawcze i instytucje nadzorujàce rynek bankowy, oraz porównawczej analizie
wybranych charakterystyk rynków kart kredytowych
w Polsce oraz Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych.
Ze wzgl´du na ograniczony dost´p do materia∏ów êród∏owych w artykule nie dokonano pe∏nej analizy metod ustalania oprocentowania kredytów kartowych stosowanych przez poszczególne banki.
W du˝ej mierze pomini´to równie˝ kwestie dotyczàce psychologii kszta∏towania oprocentowania kredytów kartowych.
W poczàtkowej cz´Êci artyku∏u dokonano ogólnej charakterystyki oprocentowania kredytów kartowych jako sk∏adnika ich ceny i elementu polityki cenowej banków. Nast´pnie szczegó∏owo zaprezentowano: zewn´trzne (otoczenie banku) i wewn´trzne
czynniki wp∏ywajàce na wysokoÊç oprocentowania
kredytów kartowych, warunki i zasady jego zmiany
oraz sposoby ró˝nicowania. OkreÊlono tak˝e obecne
i przysz∏e znaczenie oprocentowania kredytów kartowych w polityce marketingowej banków i decyzjach konsumenckich na rynku kart. W koƒcowej
cz´Êci artyku∏u przeanalizowano faktyczne i mo˝liwe (w d∏u˝szym horyzoncie czasowym) nast´pstwa
tzw. ustawy antylichwiarskiej dla kszta∏towania
przez banki oprocentowania kredytów kartowych,
a tak˝e dalszego rozwoju rynku kart kredytowych
w Polsce1.
1 Artyku∏ ukoƒczono na poczàtku kwietnia 2006 r., ponad miesiàc po wejÊciu
ustawy antylichwiarskiej w ˝ycie. Uwzgl´dnia stan prawny na 20 lutego 2006 r.
Wykres 2 WartoÊç kredytów kartowych
udzielonych osobom prywatnym* przez
monetarne instytucje finansowe (stan na
koniec roku)
Wykres 3 Udzia∏ kredytów kartowych dla
osób prywatnych w ogólnej kwocie kredytów
i po˝yczek udzielonych im przez monetarne
instytucje finansowe (stan na koniec roku)
%
4 500,0
5,0
mln z∏
4239,2
4 000,0
3,52
2918,1
3 000,0
2,86
3,0
2 500,0
2,62
2067,7
2 000,0
1616,1
1 500,0
1243,5
1 000,0
2,29
2,0
1,48
700,2
500,0
0,0
3,95
4,0
3 500,0
11,0
22,3
104,1
319,5
1,0
0,45
0,10
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
0,0
*Osoby prywatne, zgodnie z klasyfikacjà stosowanà obecnie przez NBP,
stanowià podsektor gospodarstw domowych obejmujàcy osoby fizyczne,
z wyjàtkiem osób prowadzàcych dzia∏alnoÊç gospodarczà, zaliczonych do grupy
indywidualnych rolników lub indywidualnych przedsi´biorców.
0,90
0,12
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z zestawienia: NBP
(2006b).
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z zestawienia: NBP
(2006b).
Oprocentowanie jako sk∏adnik ceny kredytu
kartowego
Kredyty kartowe, okreÊlane te˝ jako: kredyty w rachunku karty kredytowej, kredyty w (na) karcie kredytowej czy – w nomenklaturze NBP – kredyty
zwiàzane z funkcjonowaniem kart kredytowych, sà
jednym z typów kredytów konsumpcyjnych udzielanych przez banki2. Ich znaczenie jako instrumentu
finansowania potrzeb konsumentów (i gospodarstw
domowych) oraz udzia∏ w portfelu kredytowym banków sà ciàgle stosunkowo niewielkie, ale niezwykle
szybko rosnà (zob. wykresy 2 i 3).
W literaturze kredyty kartowe definiuje si´ jako
krótko- bàdê Êrednioterminowe, odnawialne (rewolwingowe), cz´sto prawnie niezabezpieczone lub s∏abo zabezpieczone kredyty, udzielane w formie linii
kredytowej. Sà one przyznawane konsumentom
przez bank wraz z wydaniem karty kredytowej
i udzielane za poÊrednictwem rachunku kredytowego, okreÊlanego jako rachunek karty kredytowej (rachunek kartowy) (Kwiatkowski 1995, s. 17–18).
Ârodki z kredytów kartowych zazwyczaj przeznaczane sà przez posiadaczy kart kredytowych
na szeroko rozumiane cele konsumpcyjne. Mogà
byç wykorzystane zarówno w formie gotówkowej
(poprzez gotówkowe wyp∏aty z bankomatów), jak
i bezgotówkowej (poprzez bezgotówkowe p∏atnoÊci
w punktach handlowo-us∏ugowych czy Internecie).
2 W artykule przyj´to, ˝e kredyty kartowe sà kredytami w rozumieniu ustawy
z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 1997 r., nr 140, poz. 939
z póên. zm.). Nale˝y jednak zauwa˝yç, ˝e w literaturze brak jest zgodnoÊci
poglàdów co do tego.
WysokoÊç dopuszczalnego zad∏u˝enia ka˝dego
posiadacza karty kredytowej z tytu∏u kredytu kartowego okreÊla si´ jako tzw. limit kredytowy (limit kredytu kartowego). Limit kredytu kartowego praktycznie zawsze ma charakter indywidualny. Jego wysokoÊç zazwyczaj jest okreÊlana w zaokràgleniu
do 100 z∏. Zale˝y ona przede wszystkim od zdolnoÊci kredytowej potencjalnego posiadacza karty kredytowej, ocenianej przez bank w momencie wydania
karty. W tym celu najcz´Êciej wykorzystuje si´ tzw.
credit scoring.
O sposobie korzystania z kredytów kartowych w pierwszej kolejnoÊci decydujà zwiàzane
z tym koszty. WÊród nich szczególnà rol´ odgrywa oprocentowanie. Oprocentowanie kredytu
kartowego jest to wyra˝one w procentach wynagrodzenie p∏acone przez posiadacza karty kredytowej (kredytobiorc´) bankowi (kredytodawcy)
za mo˝liwoÊç korzystania przez okreÊlony czas
z b´dàcych w posiadaniu banku Êrodków pieni´˝nych.
Ogólnie rzecz bioràc, oprocentowanie jest podstawowym sk∏adnikiem ceny kredytu kartowego,
bezpoÊrednio zwiàzanym z jego udzieleniem (zob.
schemat 1). Cena kredytu kartowego (jako kategoria
marketingowa) obejmuje jednak tak˝e inne elementy, bezpoÊrednio bàdê poÊrednio zwiàzane z udzieleniem i obs∏ugà kredytu kartowego. Chodzi tu
w szczególnoÊci o:
– op∏aty za wydanie i (lub) u˝ywanie karty
(op∏aty te zazwyczaj sà pobierane od posiadaczy kart
jednorazowo w cyklu rocznym i cz´sto okreÊlane jako op∏aty roczne), oraz
– sk∏adki z tytu∏u obowiàzkowych i (lub) fakultatywnych ubezpieczeƒ dodawanych do kart kredytowych.
Ich wysokoÊç decyduje o poziomie tzw. rocznej
rzeczywistej stopy oprocentowania (RRSO), majàcej
obrazowaç faktyczny koszt zaciàganego kredytu kartowego3. Obowiàzek podawania tego wskaênika,
m.in. w reklamach kredytu konsumenckiego zawierajàcych jakiekolwiek dane dotyczàce jego kosztu,
wprowadzi∏a ustawa o kredycie konsumenckim (kredyty kartowe sà kredytami konsumenckimi w rozumieniu tej ustawy)4.
Wielosk∏adnikowoÊç ceny kredytów kartowych pozwala bankom na uwzgl´dnianie w polityce cenowej mo˝liwoÊci rozbicia ceny na ceny sk∏adowe (czàstkowe), co mo˝e byç zarówno op∏acalne, jak i niekorzystne dla posiadaczy kart kredytowych.
3 Ogólnie rzecz bioràc, wartoÊç informacyjna RRSO, zw∏aszcza dla
przeci´tnego konsumenta produktów i us∏ug bankowych, jest doÊç ograniczona.
Nie dotyczy to jednak RRSO wyliczanego dla kredytów kartowych.
4 Ustawa z dnia 20 lipca 2001 r. o kredycie konsumenckim, Dz.U. z 2001 r.,
nr 100, poz. 1081 z póên. zm., (art. 4 ust. 2, art. 16).
Analizujàc wp∏ywy banków zwiàzane z wydawaniem kart kredytowych oraz udzielaniem i obs∏ugà kredytu kartowego, nale˝y tak˝e wspomnieç,
˝e ich istotnym elementem sà tzw. op∏aty interchange
(prowizje od transakcji dokonywanych kartami kredytowymi pobierane przez agentów rozliczeniowych od akceptantów). Nie sà one jednak sk∏adnikiem ceny kredytu kartowego w rozumieniu marketingowym.
Poni˝ej przedstawiono podstawowe cechy oprocentowania jako elementu ceny kredytu kartowego.
• Oprocentowanie kredytu kartowego ma
(zazwyczaj) zmienny charakter. Szczególnym wyjàtkiem jest tzw. oprocentowanie promocyjne, przyznawane m.in. nowo pozyskanym klientom na krótki,
np. 6-miesićzny okres – ma ono charakter sta∏y.
• W cennikach oferowanych przez banki
produktów i us∏ug oprocentowanie kredytu kartowego jest podawane w stosunku rocznym i okreÊlane jako roczna nominalna stopa oprocentowania.
• Oprocentowanie kredytu kartowego jest
naliczane w trybie dziennym od wielkoÊci faktycznie
wykorzystanego (a nie przyznanego) limitu kredytowego, od dnia realizacji transakcji gotówkowych lub
Schemat 1 Cena kredytu kartowego jako kategoria marketingowa
Sk∏adniki ceny kredytu kartowego
bezpoÊrednio zwiàzane
z udzieleniem i obs∏ugà
kredytu kartowego
poÊrednio zwiàzane
z udzieleniem i obs∏ugà
kredytu kartowego
sk∏adki z tytu∏u ubezpieczeƒ
do∏àczanych do karty (w cz´Êci)
podstawowe
oprocentowanie
op∏aty za wydanie i(lub)
u˝ywanie karty podstawowej
i dodatkowej
dodatkowe
uwarunkowane
op∏aty za zdalnà (przez Internet,
telefon) obs∏ug´ rachunku karty
zale˝ne od formy i miejsca
zaciàgnićia kredytu
kartowego
prowizje przy kredytowych
wyp∏atach z bankomatów
prowizje z tytu∏u transakcji
zawartych w walutach obcych
zwiàzane z korzystaniem
z kredytu kartowego
w sposób nieuprawniony
op∏aty za czynnoÊci
przedwindykacyjne
i windykacyjne
podwy˝szone
oprocentowanie
zwiàzane z modyfikacjà
parametrów
kredytu kartowego
op∏aty za zmian´ kwoty
limitu kredytowego
op∏aty za zmian´ cyklu
rozliczeniowego
op∏aty za opóênienie wymaganej minimalnej sp∏aty
op∏aty za przekroczenie limitu kredytowego
Uwaga: du˝ej cz´Êci sk∏adników ceny kredytu kartowego przedstawionych na schemacie nie uwzgl´dnia si´ przy szacowaniu rocznej rzeczywistej stopy jego
oprocentowania.
èród∏o: opracowanie w∏asne.
zaksi´gowania transakcji bezgotówkowych do dnia
sp∏aty Êrodków5.
• Oprocentowanie kredytu kartowego jest
dopisywane do rachunku karty kredytowej jednorazowo, ostatniego dnia ka˝dego 30- lub 31-dniowego
(w zale˝noÊci od d∏ugoÊci miesiàca) cyklu (okresu)
rozliczeniowego. Dzieƒ ten okreÊla si´ jako tzw.
dzieƒ rozliczeniowy lub jako dzieƒ wystawienia wyciàgu z rachunku karty. Cykl rozliczeniowy mo˝e,
choç nie musi, pokrywaç si´ z miesiàcem kalendarzowym.
• Oprocentowanie kredytu kartowego uiszczane jest przez posiadaczy kart warunkowo. Mechanizm taki stosuje si´ w przypadku wi´kszoÊci
kart kredytowych. Posiadacz karty nie musi p∏aciç
odsetek od transakcji dokonanych kartà kredytowà
(w danym cyklu rozliczeniowym), je˝eli w ca∏oÊci
sp∏aci powsta∏e w ich wyniku zad∏u˝enie w okresie
okreÊlanym jako tzw. grace period. W takim ujćiu
grace period stanowi specyficzny sk∏adnik ceny kredytu kartowego i ma istotny wp∏yw na poziom rocznej rzeczywistej stopy oprocentowania kredytu kartowego.
Grace period (okres bezodsetkowy, okres prolongaty) jest podstawowym elementem konstrukcji
kredytu kartowego, najsilniej decydujàcym o jego
popularnoÊci wÊród konsumentów (˚wiruk 2004b).
W literaturze grace period jest na ogó∏ definiowany
jako maksymalny okres, w którym posiadacz karty
kredytowej mo˝e korzystaç z nieoprocentowanego
kredytu kartowego. Kredyt ten zazwyczaj nie jest
jednak w pe∏ni darmowy (bezp∏atny), przynajmniej
w rozumieniu ustawy o kredycie konsumenckim.
W praktyce spotyka si´ dwa sposoby rozumienia
pojćia grace period – mówi si´ o grace period
w w´˝szym i szerszym rozumieniu. grace period
w szerszym rozumieniu liczony jest od pierwszego
dnia ka˝dego cyklu rozliczeniowego i zazwyczaj wynosi Êrednio oko∏o 50 dni. Grace period w w´˝szym
rozumieniu liczony jest od dnia nast´pujàcego
po ostatnim dniu ka˝dego cyklu rozliczeniowego, tj.
dniu wystawienia wyciàgu z rachunku karty.
Regu∏à jest, ˝e korzystanie z grace period obejmuje wy∏àcznie zad∏u˝enie z tytu∏u transakcji zrealizowanych w formie bezgotówkowej. Odsetki od zad∏u˝enia z tytu∏u transakcji w bankomatach posiadacz karty musi uiÊciç w ca∏oÊci, niezale˝nie od terminu, w którym sp∏aci zaciàgni´ty w takiej formie
kredyt.
Jako atrybut kredytowego produktu kartowego
grace period jest bardzo cz´sto wykorzystywany
do pozycjonowania kart kredytowych na rynkach
5 W praktyce zasady naliczania oprocentowania kredytów kartowych czasami
sà bardziej skomplikowane. Zagadnienie to szczegó∏owo analizuje Blajer
(2004).
bankowoÊci detalicznej, tj. okreÊlania ich pozycji
(miejsca) w ÊwiadomoÊci konsumentów. Wyd∏u˝anie
grace period jest jednà z podstawowych metod walki konkurencyjnej na rynkach kart kredytowych, wykorzystywanà tak˝e w Polsce. Jej stosowanie pozwala na osiàgnićie najlepszych rezultatów zw∏aszcza
na m∏odych rynkach, takich jak rynek polski6.
Kszta∏towanie oprocentowania jako element
polityki cenowej banków na rynku kart
kredytowych
Polityka cenowa jest jednym z podstawowych elementów programów marketingowych realizowanych
przez banki na rynkach finansowych. Przedmiotem
polityki cenowej banków na rynku kart kredytowych
sà m.in. decyzje zwiàzane z kszta∏towaniem oprocentowania kredytów kartowych. Obejmujà one
w szczególnoÊci:
– wybór metody ustalania stopy oprocentowania
kredytów kartowych,
– ustalanie i zmiany stopy oprocentowania kredytów kartowych (i powsta∏ych w wyniku ich udzielania nale˝noÊci w sytuacji nieregularnej),
– ró˝nicowanie stopy oprocentowania kredytów
kartowych, wed∏ug okreÊlonych przez bank kryteriów,
– dodatkowo ustalanie i zmiany d∏ugoÊci grace
period (cz´sto bezpoÊrednio powiàzane z decyzjami
o poziomie oprocentowania kredytów kartowych).
Praktyka pokazuje, ˝e z kszta∏towaniem oprocentowania kredytów kartowych wià˝à si´ trzy podstawowe problemy:
– wyboru jego poziomu – najlepszego z punktu
widzenia banku, a jednoczeÊnie ekonomicznie i moralnie uzasadnionego,
– precyzyjnego okreÊlenia warunków i zasad jego zmian, chroniàcego interesy nie tylko banku (jak
to jest praktykowane), ale tak˝e posiadaczy kart,
– precyzyjnego okreÊlenia kryteriów i zasad jego
ró˝nicowania.
Ze wzgl´du na znaczenie tych zagadnieƒ w marketingu kart kredytowych warto je bardziej szczegó∏owo przeanalizowaç.
By uniknàç uznania ni˝ej przedstawionych ocen
za nieuprawnione bàdê niesprawiedliwe, warto
w tym miejscu przedstawiç przyj´tà w artykule interpretacj´ pojćia „moralnie uzasadniony poziom
oprocentowania”. Jako moralnie uzasadniony b´dzie
w artykule rozumiany taki poziom oprocentowania
kredytów kartowych, który – w konkretnych warunkach rynkowych – nie zostanie uznany za niezgodny
6 Przyk∏adem tego mo˝e byç wprowadzony przez jeden z banków w 2004 r.
w ramach akcji promocyjnej dla nowych klientów 116-dniowy grace period. By∏
on oceniany jako podstawowy akcelerator wzrostu sprzeda˝y kart kredytowych
w tej instytucji. Zob. szerzej Myczkowska (2005b).
Tabela 1. Ârednia roczna stopa oprocentowania kredytów kartowych na tle oprocentowania
innych kredytów w Stanach Zjednoczonych w latach 1996–2005 (w %)
1996
Oprocentowanie kredytów
kartowych
15,6
Oprocentowanie
48-miesićznych po˝yczek
na nowe samochody
9,1
Prime rate*
8,3
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004 2005
15,8
15,7
15,2
15,8
14,9
13,4
12,3
12,7
12,5
9
8,4
8,7
8,4
8,4
8
9,3
9,2
8,5
6,9
7,6
4,7
6,9
4,1
6,6
4,3
7,1
6,2
*Podstawowa stopa procentowa, którà banki stosujà, udzielajàc krótkoterminowych po˝yczek swoim najlepszym, w pe∏ni wiarygodnym klientom biznesowym.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych Banku Rezerwy Federalnej Stanów Zjednoczonych, zawartych w FRB (2006).
z dobrymi obyczajami i jednoczeÊnie nie narusza
przepisów prawa7. Za moralnie naganne zostanie wić
uznane w szczególnoÊci pobieranie oprocentowania
w powszechnym mniemaniu ra˝àco wygórowanego,
przyczyniajàce si´ do osiàgania przez banki nadmiernych w danej sytuacji i nieuzasadnionych korzyÊci (co
uto˝samia si´ ze zjawiskiem lichwy) (Body∏ Szymala 2006, s. 30). OczywiÊcie utrzymywania oprocentowania na takim poziomie nie b´dzie te˝ mo˝na uznaç
za dzia∏anie ekonomicznie uzasadnione.
Oprocentowanie kredytów kartowych jest zazwyczaj
(choç nie zawsze) wyraênie wy˝sze od oprocentowania innych kredytów dla ludnoÊci i przedsi´biorstw,
a zw∏aszcza kredytów hipotecznych. Jest tak m.in.
w Stanach Zjednoczonych (zob. tabela 1), a tak˝e
w Polsce (zob. tabela 2). W literaturze twierdzi si´
nawet, ˝e rynki kart kredytowych (w wielu krajach)
sà idealnym przyk∏adem stosowania przez banki
strategii wysokich cen (Szczepaniec 2004, s. 181).
W wielu przypadkach praktyka, niestety, potwierdza
s∏usznoÊç tego poglàdu8.
Stosowanie strategii wysokich cen pozwala
bankom na uzyskiwanie niezwykle wysokich dochodów z udzielania i obs∏ugi kredytu kartowego.
JednoczeÊnie jednak prowokuje wielu polityków,
a tak˝e ekonomistów do oskar˝ania banków o lichw´ i brak poszanowania dobrych obyczajów kupieckich. Takie g∏osy, co najmniej w cz´Êci zasadne,
pojawi∏y si´ kilka lat temu tak˝e w Polsce. W tym
kontekÊcie warto si´ zastanowiç, czy dla wysokiego
oprocentowania kredytów kartowych, do niedawna obowiàzujàcego w wi´kszoÊci banków w Polsce,
mo˝na znaleêç pe∏ne ekonomiczne, a tak˝e moralne
uzasadnienie.
Ogólnie rzecz bioràc, mo˝na powiedzieç, ˝e
o wysokim oprocentowaniu kredytów kartowych decyduje kilka czynników, majàcych ró˝ne êród∏a (Wàsowski 2004, s. 116; Myczkowska 2003; Morawiecka 2002). W szczególnoÊci sà to:
7 Przyjmujàc takà interpretacj´, nale˝y przyznaç, ˝e pojćie „dobrych
obyczajów” powszechnie uwa˝a si´ za nieostre. Jak wskazuje si´ w literaturze:
„nape∏nia si´ (ono) treÊcià dopiero w konkretnych sytuacjach” (Nowiƒska,
du Vall 2001, s. 154).
8 Nie oznacza to jednak, ˝e kredyt kartowy jest w ka˝dych okolicznoÊciach
najdro˝szym kredytem konsumpcyjnym. Umiej´tnie wykorzystywany mo˝e
byç dla indywidualnego klienta (dzi´ki istnieniu grace period) jednà
z najtaƒszych form krótkoterminowego zad∏u˝ania si´ w banku.
Czynniki wp∏ywajàce na wysokoÊç oprocentowania kredytów kartowych
Tabela 2. Oprocentowanie kredytów kartowych na tle oprocentowania innych kredytów
dla ludnoÊci w Polsce w latach 2004-2006 (w %)
…wed∏ug stanu
na dzieƒ…
25 VIII 2004
18 XI 2004
18 II 2005
20 V 2005
19 VIII 2005
18 XI 2005
20 II 2006
20 III 2006
Ârednie oprocentowanie zmienne w skali roku*…
…udzielanych w z∏ kredytów konsumpcyjnych dla klientów indywidualnych
kredyt
kredyt
kredyt
kredyt
kredyt
kartowy
odnawialny
gotówkowy
na zakup nowego
na zakup
w ROR
pojazdu
u˝ywanego pojazdu
b.d.
23,37
23,37
23,27
22,73
22,10
21,83
20,16
b.d.
14,03
13,89
13,81
13,67
13,57
13,62
13,46
16,08
16,33
16,18
16,34
15,41
15,34
14,86
14,81
* Wyznaczane jako Êrednia arytmetyczna dla danego rodzaju oprocentowania.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Portfel.pl (2004a; 2004b; 2005a; 2005b; 2005c; 2005d; 2006a; 2006b).
12,67
12,58
12,33
11,64
11,03
10,44
10,44
10,47
13,85
13,88
13,79
13,59
13,27
13,01
12,85
12,85
A. Stosunkowo du˝a dost´pnoÊç kredytów kartowych (ma∏e sformalizowanie procesu kredytowania). Kredyty kartowe cz´sto uwa˝a si´ za jedne
z naj∏atwiej dost´pnych kredytów konsumpcyjnych.
Przy ich przyznawaniu (w standardowych przypadkach) stosuje si´ uproszczone procedury kredytowe,
a czynnoÊci kontrolne banków po wydaniu karty sà
ograniczone do niezb´dnego minimum. Cechà wyró˝niajàcà kredyty kartowe sà równie˝ niewielka
liczba i du˝a dost´pnoÊç dokumentów za∏àczanych
do wniosku o wydanie karty kredytowej i wynikajàca
z tego ∏atwoÊç ich gromadzenia.
B. Udzielanie kredytów kartowych cz´sto anonimowym konsumentom (dla banku emitenta), dotàd niemajàcym z nim ˝adnych relacji (w szczególnoÊci niekorzystajàcym z ROR). Brak wczeÊniejszych relacji produktowych pozbawia banki p∏ynàcej
z nich wiedzy o klientach, to zaÊ utrudnia bankom
w∏aÊciwe oszacowanie wiarygodnoÊci kredytowej
osób ubiegajàcych si´ o wydanie karty kredytowej.
C. Wzgl´dnie liberalne (na tle innych kredytów) podejÊcie banków do ustanawiania prawnych
zabezpieczeƒ sp∏aty kredytów kartowych. Kredyty
kartowe uwa˝a si´ za kredyty s∏abo zabezpieczone.
Przy ich udzielaniu nie stosuje si´ (w standardowych
przypadkach) najpopularniejszych prawnych zabezpieczeƒ sp∏aty kredytów konsumpcyjnych. Chodzi tu
w szczególnoÊci o weksel in blanco i porćzenie (stosowane przy kredytach i po˝yczkach gotówkowych)
oraz bankowy zastaw rejestrowy i przew∏aszczenie
na zabezpieczenie (stosowane przy kredytach ratalnych). Podstawowym zabezpieczeniem sp∏aty kredytów kartowych sà dochody uzyskiwane przez posiadacza karty kredytowej. Zabezpieczenie to mo˝e si´
okazaç niedostateczne (co cz´sto si´ zdarza), poniewa˝ poziom dochodów konsumentów i jego zmiany
rzadko sà w pe∏ni przewidywalne9.
D. Ogólnikowo okreÊlone lub w ogóle nieokreÊlone przeznaczenie Êrodków pieni´˝nych udost´pnianych posiadaczowi karty w ramach limitu kredytu kartowego. Przedmiot kredytu udzielonego
za pomocà karty kredytowej praktycznie nigdy nie
jest w pe∏ni i jednoznacznie okreÊlony. W umowach
zawieranych przez banki z osobami ubiegajàcymi si´
o wydanie karty pojawia si´, i to tylko czasami, jedynie ogólny zapis mówiàcy o „przeznaczeniu Êrodków
udost´pnianych w ramach limitu kredytu kartowego
na cele konsumpcyjne”. Takie okreÊlenie celu kredytu kartowego (lub jego brak) utrudnia (lub nawet
uniemo˝liwia) bankom kontrol´ sposobu jego wykorzystania. Tym samym mo˝e zmniejszyç prawdopodobieƒstwo, ˝e nastàpi to w sposób racjonalny. Gwarancja racjonalnego wykorzystania kredytu jest zaÊ
9
Z tego powodu banki coraz cz´Êciej do∏àczajà do kart kredytowych
ubezpieczenia sp∏aty kredytów kartowych.
formà ekonomicznego zabezpieczenia jego sp∏aty
(Janiak 2002, s. 57).
E. Brak ÊciÊle okreÊlonego harmonogramu sp∏aty kredytów kartowych. W umowach zawieranych
przez banki z osobami ubiegajàcymi si´ o wydanie
karty kredytowej zazwyczaj ustala si´ jedynie ostateczny termin zwrotu kredytu kartowego (pokrywa
si´ on z dniem, w którym up∏ywa okres wa˝noÊci
karty kredytowej, wynoszàcy najcz´Êciej 24 miesiàce). Z regu∏y nie okreÊla si´ jednoznacznie i szczegó∏owo (jak np. w przypadku kredytów ratalnych) pe∏nego harmonogramu sp∏at kredytu kartowego.
W umowie osoba ubiegajàca si´ o wydanie karty zobowiàzuje si´ jedynie do uregulowania co miesiàc
tzw. kwoty wymaganej minimalnej sp∏aty. Jest ona
zazwyczaj wyra˝ona procentowo, a jednoczeÊnie
ograniczona „od do∏u” kwotowo. W wi´kszoÊci banków w Polsce stanowi 5–10% kwoty ca∏ego zad∏u˝enia (ale nie mniej ni˝ 30–50 z∏). Przyjćie takiej zasady, podobnie jak nieokreÊlenie celu kredytu kartowego, utrudnia bankom kontrol´ sposobu jego wykorzystania.
F. Brak w pe∏ni rozwini´tego ogólnokrajowego
systemu informacji o osobach zad∏u˝onych i majàcych problemy ze sp∏atà kredytów i po˝yczek pieni´˝nych oraz instytucji zarzàdzajàcej tymi danymi
(ma to szczególne znaczenie w przypadku udzielania
∏atwo dost´pnych kredytów, takich jak kredyty kartowe). Obecnie w Polsce zadania takie realizuje Biuro Informacji Kredytowej SA, jednak dzia∏a od niedawna i nie zgromadzi∏o wystarczajàcej iloÊci informacji o zachowaniach konsumentów na rynkach kredytowych). Poza tym nie wszystkie banki z nim
wspó∏pracujà. Podobnà rol´ odgrywa Bankowy Rejestr, zwany „czarnà listà”, prowadzony przez Zwiàzek Banków Polskich10.
Wszystko to wp∏ywa na ryzyko kredytowe ponoszone przez banki udzielajàce kredytów kartowych.
Jest ono relatywnie wy˝sze ni˝ w przypadku innych
kredytów konsumpcyjnych i cz´sto skutkuje wy˝szymi kosztami obs∏ugi kredytów kartowych. Koszty te
wià˝à si´ m.in. z:
– brakiem sp∏aty w ustalonych terminach pewnego odsetka kredytów kartowych,
– tworzeniem i utrzymywaniem przez banki rezerw na nale˝noÊci w sytuacji nieregularnej, powsta∏e w wyniku udzielania kredytów kartowych (w Polsce udzia∏ zagro˝onych kredytów kartowych w ca∏kowitej puli udzielonych kredytów kartowych jest
na razie stosunkowo niewielki, jednak nale˝y si´ spodziewaç, ˝e relacja ta b´dzie si´ pogarszaç),
10 Szczegó∏owo dzia∏alnoÊç Biura Informacji Kredytowej SA i sposób
funkcjonowania poszczególnych baz danych prowadzonych przez Zwiàzek
Banków Polskich opisuje Capiga (2006, s. 97–107). W pe∏ni aktualne
informacje o dzia∏alnoÊci BIK SA znajdujà si´ na jego stronie internetowej
(http://www.bik.pl).
– podejmowaniem przez banki czynnoÊci windykacyjnych w przypadku korzystania przez posiadacza karty z kredytu kartowego w sposób niezgodny z regulaminem i umowà.
Wysoka cena kredytów kartowych jest zatem dla
banków premià za ryzyko podejmowane wraz z wydaniem karty kredytowej i przyznaniem limitu kredytu kartowego. Na poziom tej premii du˝y wp∏yw
majà równie˝ si∏a przetargowa banków i intensywnoÊç rywalizacji na danym rynku kart kredytowych.
Dla rynków kart kredytowych b´dàcych na wst´pnym etapie rozwoju charakterystyczne sà ma∏e nasilenie konkurencji i znaczna si∏a przetargowa cz´sto
nielicznych emitentów kart. Stanowià one kolejny,
w praktyce bardzo istotny, czynnik sk∏aniajàcy emitentów do utrzymywania oprocentowania kredytów
kartowych na bardzo wysokim poziomie11. Praktyki
takie stosowa∏y tak˝e banki w Polsce w latach 1997–2002, kiedy rynek by∏ zdominowany
przez jednego ze Êwiatowych liderów w zakresie
emisji kart kredytowych. Nale˝y je oceniç negatywnie. Mo˝na nawet sàdziç, ˝e by∏y jednym z podstawowych czynników hamujàcych rozwój rynku kart
kredytowych w Polsce. Wydaje si´ bowiem, ˝e niezwykle wysokie oprocentowanie, co doÊç naturalne,
zmniejsza∏o sk∏onnoÊç konsumentów do zaciàgania
(oprocentowanych) kredytów kartowych.
Do trzeciej grupy czynników oddzia∏ujàcych
na wzrost oprocentowania kredytów kartowych nale˝à:
A. Istnienie grace period, co w mniejszym bàdê
wi´kszym stopniu ogranicza faktyczne przychody
banków z odsetek od kredytów kartowych. Twierdzi
si´ nawet, ˝e istnieje niepisana, ale powszechnie akceptowana zasada, zgodnie z którà kredyt kartowy
jest relatywnie drogi, ale przez okreÊlony czas nieoprocentowany (w niektórych bankach w Polsce d∏ugoÊç grace period – w szerszym rozumieniu – si´ga
nawet 58 dni12, z regu∏y jednak mieÊci si´ w przedziale 45–56 dni). OczywiÊcie realny wp∏yw grace
period na wielkoÊç przychodów odsetkowych zale˝y
od jego d∏ugoÊci oraz sposobu wykorzystania przez
posiadaczy kart kredytowych.
B. Niewystarczajàca aktywnoÊç posiadaczy kart
kredytowych (korzystajàcych z grace period) w zakresie p∏atnoÊci bezgotówkowych. Nie pozwala to
bankom na skompensowanie ni˝szych faktycznych
przychodów odsetkowych wy˝szymi przychodami ze
wspomnianych op∏at interchange (jest to doÊç powszechna praktyka na dobrze rozwini´tych rynkach
kart kredytowych).
11 Z drugiej strony mo˝na zauwa˝yç, ˝e silny wzrost konkurencji na rynku kart
kredytowych i poprawa pozycji negocjacyjnej konsumentów mogà spowodowaç
szybki i g∏´boki spadek Êredniego oprocentowania kredytów kartowych.
12 W takim przypadku jego koniec wyznacza 28. (lub 27.) dzieƒ (w zale˝noÊci
od d∏ugoÊci miesiàca) od daty wystawienia wyciàgu z rachunku karty
kredytowej za poprzedni cykl rozliczeniowy (tzw. dzieƒ sp∏aty).
C. Nieodp∏atne dodawanie do kart kredytowych
specjalnych przywilejów (jak np. rabaty przy zakupach op∏aconych kartà) oraz us∏ug (jak np. ubezpieczenie najni˝szej ceny). Powoduje to wzrost kosztów
zwiàzanych z emisjà i obs∏ugà kart.
Dla poziomu oprocentowania kredytów kartowych du˝e znaczenie ma równie˝ to, ˝e ich wykorzystanie jest uprawnieniem, a nie obowiàzkiem posiadacza karty kredytowej (Janiak 2002, s. 58). Oznacza to, ˝e w okresie wa˝noÊci karty mo˝e on, ale nie
musi, jedno- lub wielokrotnie (wobec odnawialnego
charakteru kredytów kartowych) korzystaç z przyznanego limitu kredytowego bàdê jego cz´Êci.
W zwiàzku z tym bank mimo postawienia Êrodków
do dyspozycji posiadacza karty („zarezerwowania”
ich) mo˝e nigdy nie uzyskaç z tego tytu∏u wynagrodzenia w postaci odsetek. Mo˝e te˝ uzyskaç ni˝sze
odsetki, ni˝ zak∏ada∏, co ma okreÊlony wp∏yw na rentownoÊç dzia∏alnoÊci kredytowej (Rogoƒ 2003,
s. 41). Prawdopodobieƒstwo tego zwi´ksza konstrukcja kredytu kartowego, która przewiduje wspomniany okres bezodsetkowy (grace period).
Wszystkie przywo∏ane wy˝ej argumenty mog∏y
do niedawna stanowiç, przynajmniej cz´Êciowe, ekonomiczne uzasadnienie wysokiego poziomu oprocentowania kredytów kartowych w Polsce (wydaje si´
jednak, ˝e dziÊ w coraz mniejszym stopniu wystarczajàce). Mo˝na powiedzieç, ˝e banki oczekiwa∏y odpowiedniej rekompensaty z tytu∏u charakteru kredytów kartowych i zwiàzanego z nimi ryzyka wy˝szego
ni˝ obecnie. Jej formà by∏y omawiane wysokie oprocentowanie (przede wszystkim), a tak˝e w pewnym
stopniu op∏aty za wydanie i (lub) u˝ywanie kart.
Argumenty te nie wystarczajà jednak, by wykazaç zasadnoÊç poziomu tego oprocentowania
na gruncie moralnym. Praktyka pokazuje zaÊ, ˝e
obowiàzujàcego w 2005 r. poziomu oprocentowania
kredytów kartowych w wielu przypadkach nie mo˝na by∏o uznaç za moralnie usprawiedliwiony. Skutkiem m.in. tego stanu rzeczy sta∏o si´ uchwalenie
w Polsce ustawy antylichwiarskiej (kwestie te zostanà rozwini´te w dalszej cz´Êci artyku∏u).
Warunki i zasady zmiany oprocentowania
kredytów kartowych
Jak ju˝ wspomniano, odsetki od kredytów kartowych zazwyczaj naliczane sà wed∏ug zmiennej stopy
procentowej. Zastrzeganie sobie przez banki prawa
do zmiany oprocentowania kredytów kartowych
(w okresie umownym) ma na celu zmniejszenie ponoszonego przez nie ryzyka procentowego. Pozwala
im na przerzucenie na posiadaczy kart mo˝liwych,
niekorzystnych skutków zmian rynkowych stóp
procentowych.
Zmienny charakter oprocentowania kredytów
kartowych wp∏ywa zatem na wzrost konsumenckiego
ryzyka korzystania z karty kredytowej. Jego redukcji
mogà s∏u˝yç m.in. postanowienia zawarte w regulaminach wydawania i u˝ywania kart kredytowych,
okreÊlajàce warunki zmiany oprocentowania kredytów kartowych. Obowiàzek wskazania tych warunków nak∏ada na banki ustawa z dnia 20 lipca 2001 r.
o kredycie konsumenckim13 (jak wspomniano, kredyty kartowe sà kredytami konsumenckimi w rozumieniu tej ustawy). Powinno to nastàpiç w umowach
zawieranych przez bank z osobami ubiegajàcymi si´
o wydanie karty kredytowej. Cz´sto zdarza si´ jednak, ˝e kwestie te zostajà uregulowane w regulaminach wydawania i u˝ywania kart kredytowych. Wià˝e si´ to z tym, ˝e banki traktujà te regulaminy jako
integralnà cz´Êç rzeczonych umów.
Precyzyjne wskazanie w regulaminach wydawania i u˝ywania kart kredytowych przes∏anek
uprawniajàcych bank do zmiany oprocentowania
kredytu kartowego jest o tyle istotne, ˝e korzystanie
z niego jest procesem roz∏o˝onym w czasie.
W zwiàzku z tym posiadacz karty potrzebuje pewnego rodzaju gwarancji, ˝e w przysz∏oÊci cena kredytu kartowego nie ulegnie znacznym, nieuzasadnionym zmianom.
Szczegó∏owa analiza paragrafów dotyczàcych
oprocentowania kredytów kartowych (zawartych
w regulaminach) pozwala dostrzec, ˝e brak tam jednoznacznych i precyzyjnych sformu∏owaƒ okreÊlajàcych podstawy i zasady jego zmian14. Banki, opracowujàc regulaminy, wykorzystujà bowiem ogólnikowoÊç sformu∏owaƒ zawartych w cytowanym przepisie ustawy o kredycie konsumenckim. Wyst´puje tu
analogiczna sytuacja jak w przypadku regulaminów
prowadzenia rachunków terminowych lokat
oszcz´dnoÊciowych dla osób fizycznych. Podstawowe mankamenty regulaminów wydawania i u˝ywania
kart kredytowych to:
A. Wskazywanie stosunkowo szerokiego wachlarza przes∏anek uprawniajàcych bank do zmiany
oprocentowania kredytów kartowych. W niektórych
regulaminach wymienia si´ nawet 7 lub 8 czynników
(lub grup czynników), których zmiany mogà byç
podstawà zmiany oprocentowania kredytów karto13 Ustawa z dnia 20 lipca 2001r. o kredycie konsumenckim. Dz.U. z 2001 r.,
nr 100, poz. 1081 z póên. zm. (art. 4 ust. 2). Dotyczàcy tej kwestii przepis zosta∏ sformu∏owany doÊç ogólnikowo („Umowa powinna zawieraç nast´pujàce
dane: […] rocznà stop´ oprocentowania oraz warunki jej zmiany”). Analogiczny obowiàzek wynika ze wspomnianej ustawy Prawo bankowe (art. 69, ust. 2).
Jednak jej przepisy stosuje si´ do umów kredytu i po˝yczki pieni´˝nej, zawieranych przez bank zgodnie z przepisami ustawy o kredycie konsumenckim, tylko
w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie.
14 Przygotowujàc niniejszy artyku∏, przeanalizowano regulaminy wydawania
i u˝ywania kart kredytowych (dla osób fizycznych) wszystkich g∏ównych
wydawców kart w Polsce. Ich pe∏na lista uj´ta jest w bibliografii. Opracowanie
odzwierciedla postanowienia regulaminów wed∏ug stanu na dzieƒ 24 marca
2006 r. W 2002 r. podobnà analiz´ przeprowadzi∏ Blajer (2002).
wych. Zalicza si´ do nich w szczególnoÊci tzw. parametry rynku finansowego, takie jak:
– poziom (stopa) inflacji,
– ustalana przez Rad´ Polityki Pieni´˝nej
(RPP) stopa oprocentowania kredytu redyskontowego udzielanego przez Narodowy Bank Polski
(NBP),
– ustalana przez RPP stopa oprocentowania
kredytu lombardowego udzielanego przez NBP,
– ustalana przez RPP stopa referencyjna, wyznaczajàca minimalnà rentownoÊç 14-dniowych bonów pieni´˝nych, wykorzystywanych w ramach operacji otwartego rynku,
– ustalana przez RPP stopa rezerw obowiàzkowych, wysokoÊç ich oprocentowania i zasady odprowadzania,
– stopy rentownoÊci bonów skarbowych i obligacji emitowanych przez Skarb Paƒstwa reprezentowany przez Ministra Finansów,
– stopy WIBOR, okreÊlajàce oprocentowanie
krótkoterminowych kredytów udzielanych na rynku
mi´dzybankowym,
– stopy WIBID, okreÊlajàce oprocentowanie
krótkoterminowych lokat przyjmowanych na rynku
mi´dzybankowym.
Pozytywnie mo˝na oceniç jedynie sposób ich
wyliczenia. W wi´kszoÊci przypadków nie ma ono
charakteru przyk∏adowego, lecz zamkni´ty (przynajmniej teoretycznie).
B. DoÊç ogólnikowe lub bardzo ogólnikowe
okreÊlanie niektórych przes∏anek uprawniajàcych
bank do zmiany oprocentowania kredytów kartowych. Przyk∏adowo, w jednym z banków podstawà
zwi´kszenia oprocentowania kredytów kartowych
mogà byç zmiany „cen Êrodków pozyskiwanych
przez bank na rynkach finansowych”, a w innym
zmiany „aktualnej sytuacji rynkowej”.
C. Wskazywanie przes∏anek uprawniajàcych
bank do zmiany oprocentowania kredytów kartowych, niemajàcych zwiàzku lub wy∏àcznie poÊrednio
zwiàzanych z dzia∏alnoÊcià na rynku kart. Przyk∏adowo, w jednym z banków podstawà zwi´kszenia
oprocentowania kredytów kartowych mogà byç
zmiany „dochodów z lokowania Êrodków pieni´˝nych”.
D. Brak okreÊlenia minimalnych zmian parametrów rynkowych, stanowiàcych podstaw´ zmiany
oprocentowania kredytów kartowych, i ich wzajemnych relacji. Teoretycznie powodem znacznego
zwi´kszenia oprocentowania kredytów kartowych
mo˝e byç zmiana stawki 3-miesićznego WIBOR
o 0,001 punktu procentowego (WIBOR, o czym
przy tej okazji warto przypomnieç, mo˝e zmieniaç
si´ codziennie).
E. Sformu∏owania niegwarantujàce, ˝e zmiany
oprocentowania kredytów kartowych nastàpià zgod-
Tabela 3. Zmiany wybranych atrybutów podstawowych wypuk∏ych kart kredytowych na tle
zmian rynkowych stóp procentowych w Polsce w latach 2001–2006*
Karta kredytowa
Visa Classic banku nr 1
Visa Silver banku nr 2
D∏ugoÊç grace period
(dni)
2 VII
2001
16 VI
2005
24 III
2006
51
45
45
50
54
54
51
50
54
54
51
50
Standardowe oprocentowanie
Stopa referencyjna
kredytu kartowego dla transakcji ustalana przez Rad´
w formie bezgotówkowej (%)
Polityki Pieni´˝nej (%)
2 VII
16 VI
24 III
2 VII
16 VI
24 III
2001
2005
2006
2001
2005
2006
31,42
39,96
29,9
30
29,92
37,8
29,9
30
22
21,96
21,9
21,9
15,5
5,5
4
* Uwzgl´dniono wy∏àcznie podstawowe wypuk∏e karty kredytowe poszczególnych banków, emitowane w okresie od lipca 2001 r. do marca 2006 r.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z: „Gazety Wyborczej” z 3 lipca 2001 r. i „Gazety Prawnej” z 17–19 czerwca 2005 r. oraz stron internetowych
banków.
nie z kierunkiem zmian parametrów rynkowych b´dàcych do tego podstawà (np. stosownie do kszta∏towania si´ stóp procentowych NBP). Powoduje to, ˝e
od banku zale˝y sposób reakcji na zmiany na rynkach finansowych. Oznacza to, ˝e np. wyraênemu
spadkowi stopy referencyjnej NBP nie musi towarzyszyç nawet niewielki spadek oprocentowania kredytów kartowych.
F. Traktowanie zmian oprocentowania kredytów
kartowych jako jednostronnego uprawnienia, nie zaÊ
zobowiàzania banku do okreÊlonych zachowaƒ na rynku kart kredytowych. Wyrazem tego sà pojawiajàce si´
w regulaminach sformu∏owania, takie jak: „bank zastrzega sobie prawo”, „bank jest uprawniony”. Sankcjonujà one nierównoÊç stron umów zawieranych przez
banki z osobami ubiegajàcymi si´ o wydanie karty15.
Wszystko to w zasadzie uniemo˝liwia posiadaczom kart kredytowych prognozowanie kierunku
i skali zmian oprocentowania kredytów kartowych.
Bankom pozwala natomiast na praktycznie w pe∏ni
swobodne kszta∏towanie jego poziomu. Nie jest wić
spe∏niona, traktowana w artykule jako wa˝ny postulat dotyczàcy polityki cenowej, zasada jednoczesnej
ochrony ekonomicznych interesów banków i posiadaczy kart. Nie znaczy to oczywiÊcie, ˝e banki nagminnie wykorzystujà zastrze˝one sobie prawa.
Sformu∏owania zawarte w regulaminach pozostawiajà im jednak takà mo˝liwoÊç.
Powy˝sze negatywne obserwacje nie dotyczà
oczywiÊcie wszystkich banków, ale niestety sporej ich
cz´Êci. Znamienne jest, ˝e ze wszystkich przeanalizowanych regulaminów tylko w jednym bank deklaruje, i˝ zmieniajàc oprocentowanie kredytów kartowych, b´dzie si´ kierowa∏: „zasadami nale˝ytoÊci
i dobrych obyczajów kupieckich”. Pokazuje to, ˝e
banki, nawet jeÊli widzà problem ustalania oprocentowania kredytów kartowych, to wy∏àcznie w kontekÊcie prawnym. Nie dostrzegajà zaÊ moralnego wymiaru tego zagadnienia.
15 Ju˝ w 2003 r. problem ten podnoszony by∏ przez Instytut Badaƒ nad
Gospodarkà Rynkowà (IBnGR) w odniesieniu do umów rachunku bankowego
(IBnGR 2003, s. 25-31).
Formu∏ujàc takà opini´, nale˝y podkreÊliç, ˝e postanowieƒ przeanalizowanych regulaminów zazwyczaj
nie mo˝na uznaç za niezgodne z literà prawa. Mo˝na je
jednak uznaç za niezgodne z duchem prawa i dobrymi
obyczajami kupieckimi. Co pozwala na taki osàd?
W zamyÊle ustawodawcy wspomniany przepis ustawy
o kredycie konsumenckim mia∏ zapewniç lepszà ochron´ konsumentów (b´dàcych z definicji s∏abszà stronà
umów zawieranych z bankiem na rynkach finansowych) przed niemajàcymi podstaw zmianami oprocentowania kredytu kartowego. Tymczasem banki, kszta∏tujàc postanowienia regulaminów tak, jak to wy˝ej pokazano, celowo wypaczajà intencje ustawodawcy. JednoczeÊnie ∏amià dobry obyczaj kupiecki, który nakazuje precyzyjnie informowaç kontrahenta o cenowych warunkach transakcji i ich mo˝liwych zmianach, literalnie
nie naruszajàc jednak samego przepisu.
Przyj´ta przez banki „interpretacja” treÊci rzeczonego przepisu powoduje, ˝e jego stosowanie
przyczynia si´ wy∏àcznie do ochrony ich interesów,
mo˝e zaÊ skutkowaç naruszeniem praw konsumentów. Wszystko to mo˝e Êwiadczyç o niedocenianiu
przez banki znaczenia etyki biznesu jako sk∏adnika
zachowaƒ rynkowych. PodejÊcie takie nale˝y oceniç
negatywnie, zw∏aszcza ˝e banki jako instytucje zaufania publicznego powinny zachowywaç si´
pod tym wzgl´dem bez zarzutu.
Praktyka pokazuje, ˝e stopa oprocentowania
kredytów kartowych cz´sto jest w niewielkim stopniu skorelowana ze stopami procentowymi ustalanymi przez bank centralny w kraju emitenta karty. Korelacja tych wielkoÊci zazwyczaj jest wyraênie mniejsza ni˝ korelacja oprocentowania innych kredytów
dla ludnoÊci, zw∏aszcza hipotecznych, ze stopami
procentowymi danego banku centralnego. Przejawia
si´ to tym, ˝e banki, przyk∏adowo:
– nie obni˝ajà oprocentowania kredytów kartowych wraz ze spadkiem stóp procentowych banku
centralnego lub
– obni˝ajà oprocentowanie kredytów kartowych
w stopniu niewspó∏miernym do spadku stóp procentowych banku centralnego.
Zjawisko takie wyst´puje w szczególnoÊci
na rynkach kart kredytowych charakteryzujàcych si´
niskim nat´˝eniem konkurencji, czego przyk∏adem
do niedawna by∏ polski rynek (zob. tabela 3). Jednak
silny wzrost konkurencji w pewnym stopniu eliminuje tak˝e takie zachowania.
Kryteria i zasady ró˝nicowania oprocentowania
kredytów kartowych
Jednym z podstawowych elementów polityki cenowej banków na rynku kart kredytowych jest ró˝nicowanie oprocentowania kredytów kartowych. Banki
stosujà takà taktyk´, aby zrealizowaç swoje cele marketingowe na rynku kart, w szczególnoÊci:
– pozyskaç nowych klientów korzystajàcych
z kart kredytowych,
– zwi´kszyç sk∏onnoÊç posiadaczy (i u˝ytkowników) kart kredytowych do korzystania z ich funkcji
p∏atniczej i zaciàgania (oprocentowanych) kredytów
kartowych,
– premiowaç lojalnych posiadaczy kart kredytowych, korzystajàcych z innych produktów i us∏ug
banku.
Do niedawna podstawowym kryterium ró˝nicowania oprocentowania kredytów kartowych, wykorzystywanym przez cz´Êç banków w Polsce, by∏a forma ich zaciàgnićia. Zgodnie z powszechnie przyj´tà zasadà, ni˝sze odsetki naliczane by∏y od kredytów
udzielanych w formie bezgotówkowej, wy˝sze
od kredytów w formie gotówkowej16. Do momentu
wejÊcia w ˝ycie wspomnianej ustawy antylichwiarskiej zwiàzane z tym ró˝nice dochodzi∏y nawet do 10
punktów procentowych. Obecnie sà one znacznie
ni˝sze, a znaczenie analizowanego kryterium wyraênie zmala∏o.
Odmiennie – na preferencyjnych zasadach
– ustala si´ równie˝ poziom oprocentowania kredytu
zaciàganego przez posiadaczy kart kredytowych
w celu sp∏aty zad∏u˝enia z tytu∏u kredytu kartowego
w innym banku. Z takiej mo˝liwoÊci mogà skorzystaç konsumenci nabywajàcy kart´ kredytowà okreÊlonego banku i jednoczeÊnie rezygnujàcy z dotàd
wykorzystywanej karty (innego banku). Us∏ug´ takà, polegajàcà na przeniesieniu zad∏u˝enia z jednej
karty kredytowej na innà, okreÊla si´ jako tzw. balance
transfer. Na rozwini´tych rynkach kart kredytowych
jest ona standardem, w Polsce dopiero zaczyna si´
rozwijaç. Wobec szybkiego nasilania si´ konkurencji
na rynku kart kredytowych w Polsce nale˝y si´ spodziewaç silnego wzrostu jej znaczenia.
16 W kontekÊcie funkcji karty kredytowej stop´ oprocentowania kredytu
udzielonego w formie bezgotówkowej nale˝y w takim przypadku traktowaç jako
podstawowà.
Niektóre banki stosujà preferencyjne oprocentowanie kredytów kartowych tak˝e wobec swoich
klientów, tj. osób jednoczeÊnie korzystajàcych
z ROR. Dodatkowymi warunkami skorzystania
z takiej oferty mogà byç w szczególnoÊci:
– systematyczne wp∏aty, przez okreÊlony czas,
na rachunek osoby ubiegajàcej si´ o kart´ kredytowà
oraz
– niewyst´powanie na tym rachunku niedopuszczalnego salda debetowego w czasie poprzedzajàcym
wydanie karty kredytowej.
Na rozwini´tych rynkach kart kredytowych powszechnà praktykà jest tak˝e ró˝nicowanie (lub nawet dynamiczne ró˝nicowanie) oprocentowania kredytów kartowych ze wzgl´du na histori´ kredytowà
klienta. Dzia∏ania tego rodzaju okreÊla si´ jako tzw.
risk-based pricing (behaviour based-pricing).
Przy oferowaniu kart (nawet tego samego typu)
na takich zasadach na korzystniejsze oprocentowanie
mogà liczyç konsumenci legitymujàcy si´ lepszà
i d∏u˝szà historià kredytowà oraz wy˝szà zdolnoÊcià
kredytowà. Co wićej, w okresie korzystania z karty
ich zdolnoÊç kredytowa jest nieustannie monitorowana (co jest formà scoringu behawioralnego). Na tej
podstawie (np. w Stanach Zjednoczonych) na bie˝àco zmienia si´ oprocentowanie kredytów kartowych
(˚wiruk 2004a; Pieczkowski 1999, s. 30–32).
W Polsce te ostatnie techniki ró˝nicowania cen
kredytów kartowych nie sà dotàd zbyt rozpowszechnione. Pos∏ugiwanie si´ nimi wymaga od banków dobrej wspó∏pracy z biurami (agencjami) informacji
kredytowej i dokonania pog∏´bionej segmentacji
rynku. Elementem tego procesu jest stworzenie
przez bank stale aktualizowanych tzw. baz wiedzy
o posiadaczach kart, umo˝liwiajàcych tworzenie ich
indywidualnych profili (profili zachowaƒ). Sà one
niezb´dne do efektywnego ró˝nicowania oprocentowania kredytów kartowych.
Brak zró˝nicowania oprocentowania kredytów
kartowych ze wzgl´du na histori´ kredytowà klientów nale˝y – w kategoriach etycznych i biznesowych
– oceniç negatywnie. W praktyce prowadzi to do tego, ˝e posiadacze kart o wy˝szej wiarygodnoÊci kredytowej, przynajmniej poÊrednio, ponoszà koszty
obs∏ugi kredytów kartowych niesp∏aconych (lub
sp∏acanych z opóênieniem). Sytuacja taka wià˝e si´
z tym, ˝e banki, stosujàc jednakowe oprocentowanie
kredytów kartowych, „uÊredniajà” ponoszone ryzyko
kredytowe. Ryzyko to mo˝e mieç inny poziom
w przypadku ka˝dej operacji kredytowej. Narzucane
wszystkim posiadaczom kart (tego samego typu)
jednakowe, cz´sto bardzo wysokie, oprocentowanie
jawi si´ wić jako forma „kary” nak∏adanej na najlepszych, najbardziej wiarygodnych klientów. Taki sposób post´powania trudno uznaç za racjonalny. Klienci w nowoczesnych koncepcjach marketingowych sà
Tabela 4. Przyk∏ady ró˝nicowania oprocentowania kredytów kartowych w wybranych
bankach w Polsce. Stan na 24 marca 2006 r. (w %)
Stosowane typy oprocentowania
Nominalna roczna stopa
oprocentowania
kredytu kartowego
* Forma zaciàgnićia kredytu oraz nabycie karty kredytowej jako kryterium ró˝nicowania
oprocentowania
– oprocentowanie (promocyjne) kredytu kartowego dla pierwszych 6 cyklów rozliczeniowych
(liczonych od daty nabycia karty kredytowej)
– oprocentowanie (standardowe) kredytu kartowego dla transakcji zrealizowanych
w formie bezgotówkowej
– oprocentowanie (standardowe) kredytu kartowego dla transakcji zrealizowanych
w formie gotówkowej
* Niekorzystanie z innych us∏ug i produktów finansowych banku jako kryterium
ró˝nicowania oprocentowania
– oprocentowanie (specjalne) kredytu kartowego dla posiadaczy ROR
– oprocentowanie (standardowe) dla kart kredytowych wydanych na warunkach ogólnych
* WartoÊç dokonanych transakcji w cyklu rozliczeniowym jako kryterium ró˝nicowania oprocentowania
– oprocentowanie kredytu kartowego w przypadku, gdy suma p∏atnoÊci
w cyklu rozliczeniowym jest mniejsza bàdê równa 900 z∏otych
– oprocentowanie kredytu w przypadku, gdy suma p∏atnoÊci w cyklu rozliczeniowym
jest wi´ksza ni˝ 900 z∏otych, ale mniejsza bàdê równa 3000 z∏otych
– oprocentowanie kredytu w przypadku, gdy suma p∏atnoÊci w cyklu rozliczeniowym
jest wi´ksza ni˝ 3000 z∏otych
9,99
19,9
21,9
19,9
21,9
19
18,5
18
* Uwzgl´dniono wy∏àcznie podstawowe wypuk∏e karty kredytowe poszczególnych banków, emitowane w okresie od lipca 2001 r. do marca 2006 r.
èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie danych z: „Gazety Wyborczej” z 3 lipca 2001 r. i „Gazety Prawnej” z 17–19 czerwca 2005 r. oraz stron internetowych
banków.
przecie˝ traktowani jako jeden z podstawowych niematerialnych aktywów banku. WartoÊç „dobrych”
klientów, jako sk∏adnika aktywów, jest oczywiÊcie
wy˝sza ni˝ wartoÊç klientów „z∏ych”, ryzykownych.
Naturalne jest wić, ˝e „dobrych” klientów powinno
si´ nagradzaç, premiowaç w celu pog∏´bienia wzajemnych relacji, a nie „karaç”.
W Polsce s∏abo rozwini´te jest tak˝e ró˝nicowanie oprocentowania kredytów kartowych zwiàzane ze
stosowaniem tzw. elastycznych taryf. Podstawy
kszta∏towania elastycznych taryf stwarza uwzgl´dnienie przez bank w polityce cenowej wspomnianej
mo˝liwoÊci rozbicia ceny kredytu kartowego.
W praktyce sprowadza si´ to do manipulowania jej
sk∏adnikami, w szczególnoÊci oprocentowaniem
i op∏atami za u˝ywanie kart. W takim przypadku
konsumentom oferuje si´ karty kredytowe z:
a) niskà op∏atà za u˝ywanie i wysokim oprocentowaniem kredytu – jest to rozwiàzanie korzystne dla
posiadaczy kart kredytowych sp∏acajàcych ca∏oÊç zad∏u˝enia w grace period; w nomenklaturze bankowej
t´ grup´ osób okreÊla si´ jako tzw. nierewolwerowców (ang. non-revolvers) lub tzw. transaktorów
(ang. transactors);
b) wysokà op∏atà za u˝ywanie i niskim oprocentowaniem kredytu – jest to rozwiàzanie korzystne dla
posiadaczy kart kredytowych niesp∏acajàcych przynajmniej cz´Êci zad∏u˝enia w grace period; w nomenklaturze bankowej osoby zaciàgajàce kredyt
na okres przekraczajàcy grace period okreÊla si´ jako
tzw. rewolwerowców (ang. revolvers).
Stosowane sà równie˝ rozwiàzania poÊrednie.
Pe∏nà ofert´ kart kredytowych, „skrojonà na miar´”,
ma obecnie tylko jeden bank w Polsce.
Innym stosowanym ju˝ w Polsce sposobem ró˝nicowania oprocentowania kredytów kartowych jest
ró˝nicowanie ze wzgl´du na stopieƒ aktywnoÊci posiadacza karty. W takim przypadku poziom oprocentowania zazwyczaj uzale˝nia si´ od wielkoÊci wykorzystanego przez niego (w danym cyklu rozliczeniowym) limitu kredytowego. Regu∏à jest premiowanie
aktywnych posiadaczy kart – tj. takich, którzy w danym cyklu rozliczeniowym zawierajà transakcje
na stosunkowo du˝e kwoty. Dokonuje si´ tego, oferujàc im specjalne, ni˝sze oprocentowanie kredytów
kartowych. Mo˝e ono byç naliczane od ca∏oÊci zad∏u˝enia bàdê jego nadwy˝ki ponad okreÊlonà kwot´. Coraz cz´Êciej banki wprowadzajà tak˝e odr´bnà,
ni˝szà stawk´ oprocentowania dla osób majàcych zad∏u˝enie z tytu∏u kredytu kartowego, chcàcych sp∏acaç je w ratach.
Ró˝nicowanie oprocentowania kredytów kartowych jest równie˝ powszechnie wykorzystywane
przez banki jako chwyt marketingowy w akcjach
promocyjnych na rynku kart kredytowych. Stosujà je
przede wszystkim w celu szybkiego zwi´kszenia
sprzeda˝y kart kredytowych. W takich przypadkach
preferencyjne oprocentowanie (zdarza si´, ˝e nawet
zerowe) oferuje si´ nowo pozyskanym klientom.
Okres jego obowiàzywania z regu∏y nie przekracza
kilku miesićy (kilku cykli rozliczeniowych od dnia
wydania karty). By go uzyskaç, posiadacze kart czasami muszà spe∏niç dodatkowe warunki stawiane
przez bank. Przyk∏ady ró˝nicowania oprocentowania
kredytów kartowych w wybranych bankach w Polsce
zaprezentowano w tabeli 4.
Szczególnà kategorià oprocentowania kredytu
kartowego jest tzw. oprocentowanie nale˝noÊci prze-
terminowanych. Jest ono jednà z dwóch podstawowych (oprócz op∏at za opóênienie sp∏aty i przekroczenie limitu kredytowego) form karania posiadaczy
kart pos∏ugujàcych si´ nimi w sposób nieuprawniony. Ma wić charakter dyscyplinujàcy.
Naliczane przez banki oprocentowanie nale˝noÊci przeterminowanych do niedawna by∏o o oko∏o 10
punktów procentowych wy˝sze od podstawowej stopy oprocentowania kredytu kartowego. Jego poziom,
cz´sto wyra˝any jako wielokrotnoÊç odsetek ustawowych, budzi∏ podobne zastrze˝enia, jak wysokoÊç
oprocentowania standardowego. Obecnie niektóre
banki odchodzà od stosowania tego Êrodka polityki
cenowej na rynku kart kredytowych. Wià˝e si´ to ze
zmianami w otoczeniu prawnym, w szczególnoÊci
z wejÊciem w ˝ycie ustawy antylichwiarskiej, a tak˝e
orzeczeniem Sàdu Ochrony Konkurencji i Konsumenta z lutego 2005 r. Orzeczenie to zakazuje bankom jednoczesnego obcià˝ania klientów wspomnianymi op∏atami i podwy˝szonym oprocentowaniem
w przypadku opóênienia sp∏aty kredytu (Usowicz 2005a; 2005b)17.
Znaczenie oprocentowania kredytów kartowych
w polityce marketingowej banków i decyzjach
konsumenckich na rynku kart kredytowych
w Polsce
Na cz´Êci rozwini´tych rynków kart kredytowych,
gdzie przewa˝ajà osoby niesp∏acajàce kredytów kartowych w grace period, oprocentowanie jest traktowane jako podstawowe kryterium wyboru karty kredytowej. Dotyczy to przede wszystkim rynków
w krajach anglosaskich, zw∏aszcza w Wielkiej Brytanii (zob. wykres 4) i Stanach Zjednoczonych.
Na rynkach tych bardzo wysoki jest procent
transakcji kartami kredytowymi, od których naliczane i faktycznie uiszczane sà odsetki (zob. tabela 5).
W zwiàzku z tym odsetki od kredytów kartowych sà
g∏ównym elementem wp∏ywów emitentów kart (zob.
tabela 6), a ich wysokoÊç najsilniej wp∏ywa na rentownoÊç produktów tworzonych przez emitentów
na bazie kart kredytowych. Wszystko to powoduje,
˝e muszà oni przywiàzywaç szczególnà wag´
do okreÊlania poziomu oprocentowania kredytów
kartowych. Na polskim rynku kart kredytowych sytuacja do niedawna wyglàda∏a inaczej.
Jak wynika z wi´kszoÊci szacunków, w Polsce
gros kredytów kartowych w ca∏oÊci sp∏acane jest
w grace period. Z informacji opublikowanych
przez „Gazet´ Bankowà” w sierpniu 2003 i 2004 r.
wynika, ˝e czyni∏o to – odpowiednio – 70% i 80%
posiadaczy kart (Lach 2003, s. 17; Lipiƒski 2004,
s. 7). Podobne szacunki podawali w sierpniu 2004
r. K. ˚wiruk (2004c) z portalu Karty On-line (ponad 70%) i w paêdzierniku 2005 r. przedstawiciel
jednego z liderów rynku kart kredytowych w Polsce (oko∏o 80%) (Myczkowska 2005a)18. Analogiczne wnioski (ponad 70%) przynoszà opublikowane w po∏owie 2005 r. szacunki firmy doradczej
The Boston Consulting Group (BCG) dotyczàce
rynku kart kredytowych w Polsce (G∏ogowski 2005). Osoby sp∏acajàce kredyty kartowe
w grace period (wspomniani nierewolwerowcy)
nie p∏acà od nich odsetek. W zwiàzku z tym wykazujà niewielkà wra˝liwoÊç na zmiany ich wysokoÊci. Z tego powodu znaczenie oprocentowania jako czynnika determinujàcego decyzje konsumentów na rynku kart kredytowych w Polsce do niedawna by∏o niezbyt du˝e, relatywnie mniejsze ni˝
znaczenie op∏at za wydanie i (lub) u˝ywanie kart
kredytowych oraz zasad ich przyznawania (zob.
tabela 7). Poziom oprocentowania mia∏ zaÊ stosunkowo niewielki wp∏yw na kszta∏towanie si´ dochodów banków emitentów kart.
Z cytowanych ju˝ szacunków BCG wynika, ˝e
w Polsce Êrednie roczne przychody banków z odsetek
od kredytów kartowych przypadajàce na jednà kart´
kredytowà (przy za∏o˝eniu Êredniego rocznego obrotu na jej rachunku w wysokoÊci 1700 z∏) do niedawna wynosi∏y tylko 25–30 z∏, tzn.:
– ponad jednà trzecià mniej ni˝ uÊredniona op∏ata za wydanie i (lub) u˝ywanie karty (op∏at´
t´ szacuje si´ na 40–50 z∏),
18 Sà oczywiÊcie banki, w których procent osób sp∏acajàcych ca∏oÊç zad∏u˝enia
z tytu∏u kredytu kartowego w grace period jest mniejszy.
Wykres 4 Podstawowy czynnik decydujàcy
o wyborze karty kredytowej w Wielkiej
Brytanii (grudzieƒ 2003 r.)
Stopa oprocentowania
kredytu
28
Marka (reputacja)
15
Zaoferowanie w momencie
otwarcia rachunku bie˝àcego
13
Zaoferowanie przez
„mój” bank
7
Stopa oprocentowania kredytu
w przypadku us∏ugi balance transfer
7
Program nagradzania zakupów,
program punktowy
6
Inne
22
Nie wiem
2
0%
17 Kwestia ta wydaje si´ nieco bardziej skomplikowana. W analizowanym
orzeczeniu sàd wskaza∏ równie˝ na to, ˝e rzeczone op∏aty nale˝y traktowaç jako
form´ kary umownej. T´ zaÊ, zgodnie z art. 483 kodeksu cywilnego, mo˝na
pobieraç za niewykonanie lub nienale˝yte wykonanie zobowiàzania
niepieni´˝nego, jakim nie jest kredyt kartowy.
5%
10%
15%
20%
25%
odsetek badanych
Uwaga: dane te majà charakter historyczny, ale w opinii autora w du˝ym stopniu
zachowujà aktualnoÊç.
èród∏o: Silber, Marchant, Westra (2004).
3
Tabela 5. Procent wydatków kartami kredytowymi, od których faktycznie uiszczane sà odsetki
w poszczególnych krajach. Stan na koniec 2002 r. (w %)
Kraj
Francja Niemcy W∏ochy Holandia Hiszpania Wlk. Brytania USA
Procent wydatków na oprocentowany kredyt
30
25
40
38
25
80
90
Uwaga: dane te majà charakter historyczny, ale w opinii autora w du˝ym stopniu zachowujà aktualnoÊç.
èród∏o: Morgan Stanley (2004), za: The European Banker (2004, s. 9).
Tabela 6. Struktura wp∏ywów banków amerykaƒskich z tytu∏u wydawania kart kredytowych
oraz udzielania i obs∏ugi kredytów kartowych w 1997 r. (w %)
èród∏a wp∏ywów
ma∏e banki
Odsetki
Op∏aty roczne
Op∏aty interchange
Inne op∏aty
Inne
67
4
20
8
1
Udzia∏ we wp∏ywach
Êrednie banki
65
8
17
7
3
du˝e banki
78
1
9
10
2
Uwaga: dane te majà charakter historyczny i w opinii autora nie w pe∏ni odzwierciedlajà obecnà struktur´ wp∏ywów banków z tytu∏u wydawania kart kredytowych
oraz udzielania i obs∏ugi kredytów kartowych. Cz´Êciowo ogranicza to mo˝liwoÊç wnioskowania na ich podstawie.
èród∏o: American Bankers Association (1998), zaadaptowane z: Combs K.L., Schreft S.L. (1999, s. 37).
Tabela 7. Czynniki decydujàce o wyborze karty kredytowej (sonda˝ na stronie internetowej
jednego z polskich tzw. banków wirtualnych, wrzesieƒ 2004 r.)
Co jest dla ciebie najwa˝niejsze przy ubieganiu si´ o kart´ kredytowà?
Krótki czas oczekiwania na kart´, ∏atwe zasady przyznawania
Korzystne oprocentowanie
Czas sp∏aty zad∏u˝enia
Brak op∏at za wydanie karty
Liczba odpowiedzi
723
392
372
788
Uwagi: dane te majà charakter historyczny i s∏u˝à do zilustrowania zachowaƒ posiadaczy kart w przesz∏oÊci. Sonda˝ nie by∏ reprezentatywny, ma wić charakter
poglàdowy.
èród∏o: strona internetowa mBanku: http//www.mBank.com.pl.
– niewiele wićej ni˝ Êrednie roczne przychody
banków z op∏aty interchange przypadajàce na jednà
kart´ (szacowane na oko∏o 25 z∏) (G∏ogowski 2005)19.
Model pos∏ugiwania si´ kartà kredytowà w Polsce trudno jednak (w sytuacji szybkiego rozwoju rynku i zmian w otoczeniu banków) uznaç za ostatecznie
ukszta∏towany. Nale˝y si´ spodziewaç jego zmian i liczyç z tym, ˝e w poszczególnych bankach b´dà one
nast´powaç w ró˝nym tempie. Szczególnie istotne
jest to, jak w najbli˝szej przysz∏oÊci b´dzie si´ zmieniaç liczba osób niesp∏acajàcych w grace period przynajmniej cz´Êci zad∏u˝enia z tytu∏u kredytu kartowego. Analizujàc przeobra˝enia w otoczeniu banków
w Polsce, mo˝na zidentyfikowaç czynniki przemawiajàce za tym, ˝e pozostanie ona stabilna, a
tak˝e za tym, ˝e wzroÊnie. Jej wzrost (co wydaje si´
bardziej prawdopodobne) wp∏ynà∏by na zwi´kszenie
znaczenia:
– oprocentowania kredytów kartowych jako
czynnika decydujàcego o wyborze karty kredytowej
przez konsumenta,
– oprocentowania kredytów kartowych jako instrumentu konkurowania banków na rynku kart kredytowych,
– odsetek od kredytów kartowych jako elementu wp∏ywów banków z tytu∏u wydawania kart kredytowych i udzielania kredytów kartowych,
– odsetek od kredytów kartowych jako elementu przychodów banków z dzia∏alnoÊci kredytowej
na rynku klientów indywidualnych.
Za zwi´kszeniem si´ liczby osób niesp∏acajàcych
przynajmniej cz´Êci zad∏u˝enia z tytu∏u kredytu kartowego w grace period przemawiajà m.in.:
– aktywne (choç nie zawsze w pe∏ni przemyÊlane) stosowanie przez banki Êrodków promocji sprzeda˝y, zwi´kszajàcych sk∏onnoÊç konsumentów do zad∏u˝ania si´ za pomocà karty kredytowej (jak np.
promocyjne oprocentowanie)20,
– zmiana profilu przeci´tnego posiadacza karty
kredytowej (na rynku pojawiajà si´ stopniowo konsumenci z tzw. dolnej pó∏ki; ocenia si´, ˝e to im oraz
przedstawicielom klasy Êredniej najcz´Êciej zdarza
si´ nie sp∏aciç kredytu w grace period),
19 Autor nie zna metodologii badania BCG, jednak zaprezentowane wyniki
budzà pewne jego wàtpliwoÊci. Dyskusyjne jest ju˝ za∏o˝enie, ˝e w Polsce Êredni
roczny obrót na rachunku karty kredytowej wynosi 1700 z∏. Sama relacja
mi´dzy sk∏adnikami wp∏ywów banków z wydawania kart kredytowych oraz
udzielania i obs∏ugi kredytów kartowych równie˝ wydaje si´ dyskusyjna
(z dzisiejszej perspektywy nieoszacowane wydajà si´ zw∏aszcza Êrednie
przychody banków z op∏aty interchange).
20 Wydaje si´, ˝e niektóre z organizowanych przez banki programów promocji
sprzeda˝y mogà mieç skutek odwrotny do zamierzonego. CzeÊç z wykorzystywanych w ich ramach Êrodków promocji sprzeda˝y (np. niczym nieuwarunkowane
zniesienie op∏aty za wydanie karty) pozwala bowiem jedynie na szybkie zwi´kszenie liczby sprzedanych kart kredytowych. Nie gwarantuje to jednak, ˝e konsumenci b´dà cz´sto ich u˝ywaç, lecz stwarza ryzyko, ˝e trafià „do szuflady”. Karty nieu˝ywane nie b´dà zaÊ generowaç nawet minimalnych przychodów odsetkowych.
– stopniowy spadek Êredniego oprocentowania
kredytów kartowych, zwiàzany z nasilajàcà si´ konkurencjà na rynku kart kredytowych oraz wejÊciem
w ˝ycie ustawy antylichwiarskiej (co równie˝ zwi´ksza sk∏onnoÊç konsumentów do zad∏u˝ania si´ za pomocà karty kredytowej)21.
Nale˝y jednak zauwa˝yç, ˝e w Polsce nie ma tradycji pos∏ugiwania si´ kartami kredytowymi w celu zaspokojenia potrzeb kredytowych. Jako bezgotówkowy
instrument p∏atniczy znacznie wi´ksze znaczenie majà
karty debetowe (wià˝e si´ to z kilkakrotnie wy˝szà liczbà ich posiadaczy). Do zaspokajania bie˝àcych potrzeb
kredytowych konsumentów s∏u˝à przede wszystkim
kredyty ratalne, debet i kredyty odnawialne w ROR
oraz kredyty i po˝yczki gotówkowe. Rynek kredytów
konsumpcyjnych w Polsce pod wieloma wzgl´dami
przypomina raczej rynek niemiecki ni˝ rynki amerykaƒski i brytyjski. W zwiàzku z tym w najbli˝szych latach nie nale˝y oczekiwaç radykalnego wzrostu wydatków za pomocà kart kredytowych, od których faktycznie b´dà uiszczane odsetki.
Ustawa antylichwiarska a mo˝liwoÊci
kszta∏towania oprocentowania kredytów
kartowych przez banki
Praktyka pokazuje, ˝e prowadzàc polityk´ cenowà
na rynku kart kredytowych, banki w wielu krajach
wykorzystujà ma∏à wiedz´ konsumentów o zasadach
funkcjonowania kredytów kartowych. W szczególnoÊci chodzi tu o znajomoÊç:
– sposobów ró˝nicowania i naliczania oprocentowania kredytów kartowych,
– zasad funkcjonowania tzw. oprocentowania
promocyjnego,
– nast´pstw niesp∏acenia zad∏u˝enia z tytu∏u
kredytu kartowego w grace period,
– nast´pstw pos∏ugiwania si´ kartà kredytowà
w sposób nieuprawniony.
Z takimi praktykami mieliÊmy i mamy do czynienia tak˝e w Polsce. Stosujàc je, banki pot´gujà
wielorakie niebezpieczeƒstwa zwiàzane z korzystaniem z kart kredytowych (kredytów kartowych).
W literaturze podkreÊla si´, ˝e podstawowym „zagro˝eniem” dla konsumentów pos∏ugujàcych si´ kartami kredytowymi jest, paradoksalnie, nadmierna swoboda dokonywania zakupów na kredyt. Powoduje ona
nadmierny, cz´sto nieuzasadniony sytuacjà finansowà,
wzrost wydatków konsumentów i, w dalszej kolejnoÊci,
wzrost ich zad∏u˝enia z tytu∏u kredytów kartowych.
21 Wydaje si´, ˝e efekt wzrostu przychodów odsetkowych, wynikajàcy ze wzrostu liczby posiadaczy kart korzystajàcych z oprocentowanego kredytu kartowego i ich wi´kszej sk∏onnoÊci do tego, b´dzie wi´kszy ni˝ efekt spadku przychodów odsetkowych, zwiàzany z ogólnà obni˝kà oprocentowania kredytów kartowych. W zwiàzku z tym mo˝na oczekiwaç, ˝e wzroÊnie znaczenie odsetek jako
elementu wp∏ywów banków z tytu∏u udzielania kredytów kartowych.
Przyspiesza go polityka cenowa banku, wsparta intensywnymi akcjami reklamowymi i promocjami sprzeda˝y. Wszystko to przyczynia si´ do tego, ˝e konsumenci
wpadajà w tzw. pu∏apk´ nadmiernego zad∏u˝enia. Istnieje równie˝ poglàd, ˝e u˝ywanie kart kredytowych
prowadzi do erozji kultury oszcz´dzania, b´dàcej podstawà funkcjonowania bankowo zorientowanych systemów finansowych, oraz nasila uzale˝nienie od zakupów,
zwane zakupoholizmem22. W zwiàzku z powy˝szym
zachowania banków na rynkach kart nie zawsze mo˝na uznaç za spo∏ecznie odpowiedzialne.
Rezultatem rosnàcego przekonania o nierzetelnych, a tak˝e lichwiarskich praktykach wielu instytucji finansowych, w tym banków, by∏y próby wprowadzenia przepisów ograniczajàcych ich swobod´
kszta∏towania oprocentowania kredytów i po˝yczek.
W Polsce zwieƒczeniem tych staraƒ sta∏o si´, jak ju˝
wspomniano, uchwalenie ustawy antylichwiarskiej.
Ustawa antylichwiarska, tj. ustawa o zmianie
ustawy kodeks cywilny oraz o zmianie niektórych innych ustaw23, zosta∏a uchwalona 7 lipca 2005 r. i wesz∏a w ˝ycie 6 miesićy od dnia og∏oszenia, tj. 20 lutego 2006 r.24 Jednà z podstawowych zmian, które
wprowadzi∏a, jest okreÊlenie maksymalnej wysokoÊci
odsetek wynikajàcych z czynnoÊci prawnej, a wić tak˝e umów kredytu i umów po˝yczki udzielanej przez
bank. Zgodnie z ustawà (art. 1) wysokoÊç ta „nie mo˝e w stosunku rocznym przekraczaç czterokrotnoÊci
wysokoÊci stopy kredytu lombardowego NBP”. Przepis ten wprowadzono do kodeksu cywilnego. W du˝ym stopniu ogranicza on swobod´ banków w kszta∏towaniu oprocentowania m.in. kredytów kartowych25.
Mo˝na zatem powiedzieç, ˝e wejÊcie ustawy antylichwiarskiej w ˝ycie utrudni∏o bankom (a zasadniczo
mo˝e utrudniç w dalszej perspektywie) prowadzenie
polityki cenowej na rynku kart kredytowych. Wià˝e si´
to równie˝ z drugà podstawowà zmianà, którà wprowadza ustawa antylichwiarska w odniesieniu do kredytów
konsumenckich, w tym kredytów kartowych. Ogranicza ona ∏àcznà kwot´ wszystkich op∏at, prowizji oraz innych kosztów zwiàzanych z zawarciem umowy o kredyt
konsumencki, z wyjàtkiem pewnych kosztów szczególnych (w tym kosztów ubezpieczenia sp∏aty kredytu),
do 5% kwoty kredytu konsumenckiego (przepis ten
wprowadzono do ustawy o kredycie konsumenckim).
22 Zob. szerzej Szpringer (2005, s. 80) oraz Stecki (1998, s. 39–40).
Wyczerpujàcej analizy wp∏ywu nowoczesnych metod p∏atnoÊci na zachowania
nabywcze konsumentów dokonuje Soman (2001, s. 460 i dalsze).
23 Ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o zmianie ustawy kodeks cywilny oraz o
zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2005 r., nr 157, poz. 1316.
24 Ustawa zosta∏a jednak zaskar˝ona do Trybuna∏u Konstytucyjnego przez
Konferencj´ Przedsi´biorstw Finansowych i nie wiadomo, przez jaki okres w
obecnym kszta∏cie b´dzie obowiàzywaç.
25 W tym miejscu nale˝y zaznaczyç, ˝e ustaw´ antylichwiarskà stosuje si´ do
umów zawieranych przez bank z klientami po 19 lutego 2006 r., przy czym
automatyczne wznowienie karty po up∏ywie terminu jej wa˝noÊci nie powoduje,
˝e zawarta kiedyÊ w zwiàzku z tym umowa jest mechanicznie obj´ta re˝imem
ustawy.
Przepis ograniczajàcy maksymalnà wysokoÊç odsetek jest negatywnie oceniany m.in. przez niektórych ekonomistów i analityków rynku bankowego,
w szczególnoÊci dlatego, ˝e (Myczkowska, Wić∏aw 2005; Or∏owski 2005; Paw∏owicz, Lepczyƒski,
Penczar 2004; Usowicz 2005c; Witczak 2005, s. 61):
A. Nie uwzgl´dnia specyfiki kredytów kartowych,
zw∏aszcza wysokiego ryzyka wià˝àcego si´ z ich udzieleniem. Ryzyko to powinno byç rekompensowane przez
odpowiedniej wysokoÊci oprocentowanie, co omawiany
przepis w pewnym stopniu uniemo˝liwia (co dodatkowo istotne, ustawa nie wprowadza te˝ zró˝nicowanej
wysokoÊci maksymalnej stopy oprocentowania dla poszczególnych typów kredytów, np. udzielanych na ró˝ne
terminy czy w ró˝nym stopniu zabezpieczonych).
B. Wià˝e maksymalnà rynkowà stop´ oprocentowania, m.in. kredytów kartowych, z oprocentowaniem
kredytów lombardowych NBP. Parametr ten nie musi
zaÊ, nawet w minimalnym stopniu, odzwierciedlaç sytuacji i nastrojów na rynkach finansowych. Nie jest wić
w∏aÊciwym wyznacznikiem ani rynkowej, ani maksymalnej ceny kredytu kartowego. W tym przypadku post´powanie ustawodawcy szczególnie dziwi; sensowniejszy by∏by ju˝ wybór jako punktu odniesienia stopy referencyjnej NBP.
C. Nie jest sformu∏owany wystarczajàco precyzyjnie, co prowadzi do ró˝nych interpretacji jego treÊci
przez poszczególne banki. Przyk∏adowo, zdaniem niektórych prawników nie jest jasne, czy przepis nale˝y
stosowaç do odsetek od nale˝noÊci przeterminowanych
(odsetek karnych), co ma du˝e znaczenie dla dzia∏alnoÊci na rynku kart kredytowych. Tu˝ przed wejÊciem
ustawy w ˝ycie pojawia∏y si´ równie˝ wàtpliwoÊci, czy
odnosi si´ on do rocznej nominalnej (co wydaje si´ akurat pewne), czy wspomnianej rocznej rzeczywistej stopy oprocentowania kredytów (po˝yczek).
D. De facto stanowi prób´ powrotu do systemu cen
regulowanych. W tym przypadku dotyczy to narzucania
bankom maksymalnej ceny Êrodków pieni´˝nych stawianych do dyspozycji klientów kredytobiorców na rynku kart kredytowych. Takie dzia∏anie – utrudniajàce
optymalnà alokacj´ kapita∏ów – nie mo˝e byç pozytywnie odebrane przez jakiegokolwiek kredytodawc´ czy
po˝yczkodawc´.
W publikacjach, które ukaza∏y si´ tu˝
przed uchwaleniem ustawy antylichwiarskiej, wskazywano, ˝e wejÊcie w ˝ycie analizowanego przepisu nie
tylko wywo∏a spadek oprocentowania kredytów kartowych (co mia∏o byç podstawowym, najbardziej oczekiwanym nast´pstwem ustawy), lecz tak˝e mo˝e zmusiç banki do (Lipiƒski 2004, IBnGR 2005, s. 61 i nast´pne):
a) skrócenia grace period, stanowiàcego podstawowà wartoÊç dla wi´kszoÊci polskich konsumentów pos∏ugujàcych si´ kartami kredytowymi; mia∏o to byç niezb´dne wobec wymuszonej przez ustaw´ znacznej re-
dukcji oprocentowania kredytów kartowych i utrudniç
funkcjonowanie podstawowego, najpopularniejszego
w Polsce modelu pos∏ugiwania si´ kartà kredytowà;
b) ogólnego zaostrzenia kryteriów udzielania
kredytów kartowych, skutkujàcego odrzucaniem
wniosków o wydanie karty kredytowej osobom zaliczonym do tzw. grupy wysokiego ryzyka; osób tych
nie mo˝na bowiem – pozostajàc w zgodzie w ustawà
– obcià˝yç oprocentowaniem rekompensujàcym bankowi wysokoÊç ponoszonego ryzyka kredytowego;
c) zmiany liberalnego podejÊcia do ustanawiania
prawnych zabezpieczeƒ sp∏aty kredytów kartowych;
mia∏o to w szczególnoÊci dotyczyç osób, których nie
mo˝na – pozostajàc w zgodzie w ustawà – obcià˝yç
oprocentowaniem rekompensujàcym bankowi wysokoÊç ponoszonego ryzyka kredytowego;
d) cz´stszego stosowania maksymalnej dopuszczalnej stopy oprocentowania w przypadku udzielania kredytów kartowych, na czym ucierpieliby najlepsi klienci (w praktyce ustawa ogranicza bankom
mo˝liwoÊci ró˝nicowania oprocentowania kredytów
kartowych);
e) stosowania na szerszà skal´ innych sk∏adników
ceny kredytów kartowych, w celu zrekompensowania
strat z tytu∏u ustawowo ograniczonego oprocentowania; dla cz´Êci klientów prawdopodobnie okaza∏yby
si´ one dotkliwsze ni˝ obowiàzujàce do niedawna,
cz´sto bardzo wysokie oprocentowanie.
Je˝eli chodzi o t´ ostatnià kwesti´, to by∏o i jest to
mo˝liwe, gdy˝ – jak si´ powszechnie twierdzi – ustawa
antylichwiarska ma luki, które pozwalajà ominàç narzucone przez nià limity. Najprostszym sposobem jest
zwi´kszanie poziomu op∏acanych przez posiadaczy kart
kredytowych sk∏adek na ubezpieczenie sp∏aty kredytu
kartowego i zmiana charakteru tego ubezpieczenia z fakultatywnego na obowiàzkowy. Zdaniem niektórych
prawników mo˝liwy jest tak˝e wzrost op∏at za wydanie
kart kredytowych. Pojawiajà si´ bowiem wàtpliwoÊci,
czy op∏aty te (problem ten ma nie dotyczyç op∏at
za u˝ywanie kart) powinno si´ uwzgl´dniaç we wspomnianym 5-procentowym limicie wprowadzonym
przez ustaw´ antylichwiarskà (KrzeÊniak 2006).
Pierwszy miesiàc obowiàzywania ustawy antylichwiarskiej pokazuje, ˝e znaczna cz´Êç banków
nie wprowadzi∏a tego rodzaju niekorzystnych
zmian dla posiadaczy kart lub ˝e, przynajmniej
na razie, nie sà one zbyt dotkliwe. Przyk∏adowo, jeden z banków, aby nie naruszyç wprowadzonego
przez ustaw´ 5-procentowego limitu dodatkowych
kosztów kredytu, podniós∏ minimalne limity kredytu kartowego (co mo˝e tylko poÊrednio uderzyç
w konsumentów). Brak jest jednak informacji o powszechnej zmianie charakteru do∏àczanych do kart
kredytowych ubezpieczeƒ z fakultatywnego na obowiàzkowy (choç mo˝na si´ obawiaç, ˝e nacisk banków na sprzeda˝ – teoretycznie nieobowiàzkowych
– ubezpieczeƒ roÊnie)26. Publicznie nie sà te˝ znane
˝adne decyzje o skróceniu grace period. Wszystko to
wynika m.in. z tego, ˝e:
a) po pierwsze, od kilkunastu miesićy wyraênie
nasila si´ konkurencja na rynku kart kredytowych
(i w innych wybranych segmentach rynku kredytów
dla ludnoÊci) w Polsce, co zmusza banki do uatrakcyjniania ofert kart kredytowych i zwi´kszania ich
dost´pnoÊci;
b) po drugie, banki sà na etapie zdobywania
udzia∏ów w rynku kart kredytowych w Polsce; wprowadzenie wy˝ej zaprezentowanych zmian mog∏oby
wić uniemo˝liwiç im osiàgnićie za∏o˝onych celów
marketingowych.
Na rynku kart kredytowych w Polsce jest za to
zauwa˝alny, w niektórych przypadkach radykalny,
spadek oprocentowania kredytów kartowych (zob.
tabela 3). Wynika on oczywiÊcie przede wszystkim
z tego, ˝e w okresie poprzedzajàcym wejÊcie w ˝ycie
ustawy antylichwiarskiej, na prze∏omie lat 2005
i 2006, oprocentowanie kredytów kartowych w du˝ej
cz´Êci banków przekracza∏o narzucone przez nià limity. Nale˝y przy tym zaznaczyç, ˝e w niektórych
przypadkach, jak ju˝ wspomniano, nie mia∏o ono
˝adnego moralnego (zw∏aszcza) ani ekonomicznego
uzasadnienia. Trudno bowiem – szczególnie w kontekÊcie poziomu rynkowych stóp procentowych
– uznaç za zasadne obowiàzujàce w tym czasie w kilku bankach oprocentowanie kredytów kartowych
na poziomie oko∏o 30% (pićiokrotnie wy˝sze
od ówczesnego oprocentowania kredytu lombardowego NBP) lub obowiàzujàce jeszcze kilka miesićy
wczeÊniej w jednym z banków oprocentowanie kredytów kartowych na poziomie 37,8%. Utrzymywanie takiego oprocentowania stanowi∏o niewàtpliwie
przejaw „drenowania” kieszeni posiadaczy kart
i skutkowa∏o osiàganiem przez banki nadmiernych
w danej sytuacji i nieuzasadnionych zysków27.
Racjonalnie mo˝na by∏o wyjaÊniç tak wysokie
oprocentowanie kredytów kartowych obowiàzujàce
na prze∏omie XX i XXI w. Stopy procentowe NBP
by∏y wówczas ponadtrzykrotnie wy˝sze ni˝ w koƒcu 2005 r., a panujàcy w Polsce klimat ekonomiczny
nie sprzyja∏ dzia∏alnoÊci kredytowej.
Warto wspomnieç, ˝e obni˝anie oprocentowania
kredytów kartowych zwiàzane z ustawà antylichwiarskà rozpocz´∏o si´ jeszcze w czerwcu 2005 r., tu˝
przed jej uchwaleniem. Pozwala to przypuszczaç, ˝e
ju˝ intensyfikacja prac nad nià sk∏oni∏a niektóre banki do podjćia próby wypracowania nowej, bardziej
proklientowskiej polityki cenowej na rynku kart.
Groêba uchwalenia ustawy (ale z pewnoÊcià tak˝e
26 Zjawisko takie jest dobrze zauwa˝alne na rynku kredytów i po˝yczek
gotówkowych.
27 By∏o to z pewnoÊcià post´powanie nie w pe∏ni etyczne, jednak wydaje si´, ˝e
w tym przypadku nie mo˝na jeszcze jednoznacznie mówiç o lichwie.
pogorszenia pozycji na rynku) zmusi∏a jeden z nich
(notabene „najdro˝szy”) do wyraênej redukcji oprocentowania kredytów kartowych. WejÊcie ustawy
w ˝ycie wymaga∏o zaÊ, by wszystkie banki dostosowa∏y cenowe parametry kart kredytowych do nowych
regulacji. Przyspieszy∏o to wspomniany ju˝, nast´pujàcy od pewnego czasu w Polsce, spadek Êredniego
oprocentowania kredytów kartowych (zob. tabela 2).
W dniu wejÊcia w ˝ycie ustawy antylichwiarskiej,
tj. 20 lutego 2006 r., wynosi∏o ono 21,83% (21,9%
wed∏ug szacunków firmy doradczej zeb/rolfes.schierenbeck.associates), a miesiàc póêniej ju˝ tylko 20,16%. Ciàgle by∏o jednak znacznie wy˝sze ni˝
Êrednie oprocentowanie kredytów kartowych w Stanach Zjednoczonych (oko∏o 14% wed∏ug szacunków
zeb/, por. te˝ tabela 1) i Wielkiej Brytanii (oko∏o 16% wed∏ug szacunków zeb/) (Macierzyƒski 2006).
W tym kontekÊcie ustawa antylichwiarska wydaje si´, przynajmniej teoretycznie, jednym ze sposobów na ukrócenie dotychczasowych, cz´sto ma∏o
etycznych zachowaƒ niektórych banków na rynku
kredytów dla ludnoÊci. Jej pozytywnym nast´pstwem
mo˝e te˝ byç to, ˝e zmusi banki do:
– doskonalenia wewn´trznych systemów scoringowych wykorzystywanych do oceny zdolnoÊci kredytowej m.in. osób ubiegajàcych si´ o wydanie karty
kredytowej,
– dokonywania pe∏nej analizy dochodowoÊci relacji nawiàzanych z ka˝dym posiadaczem kart kredytowych,
– wprowadzenia w wi´kszym zakresie wspomnianych elastycznych taryf (w celu optymalizacji
dochodów z wydawania kart kredytowych oraz
udzielania i obs∏ugi kredytu kartowego), co powinno
si´ okazaç korzystne przynajmniej dla cz´Êci posiadaczy kart kredytowych.
Mo˝na zatem powiedzieç, ˝e przynajmniej
na razie ustawa antylichwiarska przynios∏a posiadaczom kart kredytowych znacznie wićej korzyÊci ni˝
szkód28. Nale˝y si´ jednak liczyç z tym, ˝e w d∏u˝szym okresie (o ile ustawa antylichwiarska w obecnym kszta∏cie b´dzie obowiàzywaç) banki wprowadzà przynajmniej cz´Êç wy˝ej zaprezentowanych,
niekorzystnych dla konsumentów zmian w ofertach
kart kredytowych. Stanie si´ tak zw∏aszcza w przypadku kontynuacji spadkowego trendu stóp procentowych NBP29. Maksymalne dopuszczalne oprocentowanie kredytów kartowych przestanie wówczas
28 Formu∏ujàc takà opini´, nale˝y zastrzec, ˝e okres od wejÊcia w ˝ycie ustawy
antylichwiarskiej jest zbyt krótki, by na tej podstawie wyciàgaç ostateczne
wnioski co do kierunków zmian na rynku kart kredytowych w Polsce.
29 Od momentu uchwalenia ustawy antylichwiarskiej do marca 2006 r. Rada
Polityki Pieni´˝nej czterokrotnie obni˝y∏a stop´ kredytu lombardowego: z 6,5%
do 5,5%. Tym samym maksymalne dopuszczalne oprocentowanie kredytów
kartowych spad∏o z 26% do 22%.
rekompensowaç bankom ryzyko podejmowane wraz
z wydawaniem kart kredytowych dla cz´Êci osób.
Przyk∏adowo, przy stopie oprocentowania kredytów
lombardowych NBP na poziomie 2,25% oprocentowanie kredytów kartowych nie mog∏oby przekraczaç 9%. Taki jego poziom by∏by trudny do zaakceptowania przez cz´Êç wydawców kart kredytowych30.
Podsumowujàc, mo˝na stwierdziç, ˝e uchwalenie ustawy antylichwiarskiej nie jest krokiem w najlepszym mo˝liwym kierunku i zarazem dzia∏aniem
wystarczajàcym. Nale˝y oczekiwaç, ˝e ustawa
w mniejszym bàdê wi´kszym stopniu utrudni dzia∏alnoÊç banków na rynku kart kredytowych, w szczególnoÊci ograniczajàc ich swobod´ kszta∏towania
oprocentowania kredytów kartowych. JednoczeÊnie
wcale nie musi si´ okazaç tak korzystna dla posiadaczy kart kredytowych, jak sugerujà jej autorzy. Potwierdzajà to zmiany, które zasz∏y na rynku kart kredytowych w Polsce na prze∏omie 2003 i 2004 r.
W okresie tym nastàpi∏ wyraêny (póêniej na krótki
czas zahamowany) spadek Êredniego oprocentowania kredytów kartowych. Nie by∏ on jednak zwiàzany ze zmianami w polskim systemie prawnym.
Przede wszystkim by∏ to wynik narastajàcej konkurencji, zwiàzanej z pojawieniem si´ na rynku nowych
wydawców kart kredytowych. Warto np. przypomnieç, ˝e oprocentowanie kredytów zwiàzanych
z wówczas wyemitowanymi kartami kredytowymi
si´ga∏o tylko 15–23%. By∏o wić blisko dwukrotnie
(a w niektórych przypadkach ponad dwukrotnie)
ni˝sze ni˝ oprocentowanie kredytów zwiàzanych
z kartami kredytowymi obecnymi na rynku od 1999
czy 2000 r.
30 Jak ju˝ wspomniano, Êrednie oprocentowanie kredytów kartowych na dwóch
najbardziej rozwini´tych, a przy tym wysoce konkurencyjnych rynkach kart
kredytowych na Êwiecie, tj. w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii,
zauwa˝alnie przewy˝sza ten poziom.
W zwiàzku z powy˝szym wskazane wydaje si´
poszukiwanie innych (ni˝ dzia∏ania legislacyjne) metod i instrumentów mogàcych sprzyjaç kszta∏towaniu si´ odpowiedzialnych postaw i praktyk wydawców kart kredytowych na polskim rynku.
• Za kwesti´ co najmniej równie istotnà, jak
dzia∏ania legislacyjne, które w∏aÊnie nastàpi∏y, trzeba
uznaç dalsze stymulowanie konkurencji na rynku
kart w Polsce.
• Za dzia∏ania niezb´dne nale˝y uznaç dalsze
podnoszenie poziomu wiedzy konsumentów o kartach kredytowych i zasadach ich u˝ywania. W niektórych segmentach rynku jest ona ciàgle wysoce
niezadowalajàca.
• Za dzia∏anie wskazane nale˝y uznaç stworzenie wyspecjalizowanej instytucji zajmujàcej si´
ochronà praw konsumentów na rynku bankowym
(w tym m.in. na rynku kart kredytowych), o kompetencjach i zadaniach porównywalnych z instytucjà
Rzecznika Ubezpieczonych (funkcje takie móg∏by
spe∏niaç Arbiter Bankowy, o ile przyznano by mu
szersze uprawnienia).
Nie oznacza to jednak, ˝e nale˝y negowaç potrzeb´ ustawowej regulacji poziomu cen kredytów
dla ludnoÊci, majàcej – realnie – charakter antylichwiarski. Zagadnienia te powinny zostaç prawnie
uregulowane, ale w inny sposób ni˝ w ustawie antylichwiarskiej. Jak najszybciej nale˝y wić podjàç prace nad jej nowelizacjà. Trzeba do∏o˝yç wszelkich staraƒ, aby poprawiona ustawa nie narusza∏a istniejàcego porzàdku prawnego i nie utrudnia∏a obrotu gospodarczego. Znowelizowana ustawa prawdopodobnie równie˝ ograniczy swobod´ banków w zakresie
kszta∏towania oprocentowania m.in. kredytów kartowych, jednak uczyni ich decyzje cenowe moralnie
i ekonomicznie bardziej uzasadnionymi. Z pewnoÊcià zaÊ nie za∏amie rynku kart kredytowych w Polsce, czego obawiali si´ niektórzy ekonomiÊci.
Bibliografia
Blajer P. (2002), Wed∏ug w∏asnego uznania, „Rzeczpospolita” z 16 maja.
Blajer P. (2004), Kalkulator nie wystarczy, „Rzeczpospolita” z 1 kwietnia.
Body∏ Szymala P. (2006), O ustawie antylichwiarskiej, „Prawo Bankowe”, nr 1.
Capiga M. (2006), Dzia∏alnoÊç kredytowa monetarnych instytucji finansowych, Difin, Warszawa.
Combs K. L., Schreft S. L. (1999), Do Consumers Really Want Credit Card Reform? “Economic Review”,
Third Quarter.
FRB (2006), Federal Reserve Statistical Release, http://www.federalreserve.gov.
G∏ogowski (2005), Opinie, „Gazeta Prawna” z 7 czerwca.
IBnGR (2003), Zagro˝enia dla konsumentów na rynku bankowoÊci detalicznej w Polsce, UOKiK, Warszawa.
IBnGR (2005), Zad∏u˝enie konsumentów w bankach i instytucjach finansowych, IBnGR, Gdaƒsk.
Iskra J. (2001), Jedna z talii, „Gazeta Wyborcza” z 3 lipca.
Janiak A. (2002), Bankowe umowy kredytowe. Cz´Êç I „Prawo Bankowe”, nr 4.
Gazeta Prawna (2005), Karty kredytowe w wybranych bankach, „Gazeta Prawna” z 17-19 czerwca.
KrzeÊniak M. (2006), Zbli˝a si´ koniec drogich kart kredytowych, „Gazeta Prawna” z 14 lutego.
Kwiatkowski J.W. (1995), Bankowe karty p∏atnicze, Wyd. AWA, Warszawa.
Lach A. (2003), Ka˝dy bank ma to, co wypada mieç, „Gazeta Bankowa” z 4 sierpnia.
Lipiƒski S. (2004), Najpierw policzcie, „Gazeta Bankowa” z 30 sierpnia.
Macierzyƒski M. (2006), Na ustawie antylichwiarskiej ju˝ wygrali posiadacze kart kredytowych, 22 lutego,
http://www.bankier.pl.
Manning R.D. (2001), Credit Card Nation. The Consequences of America's Addiction to Credit, Basic
Books, New York.
Morawiecka A. (2002), Nie ma szans na obni˝k´ cen kart kredytowych, „Puls Biznesu” z 14 paêdziernika.
Myczkowska A. (2003), Cena darmowej po˝yczki, „Rzeczpospolita” z 9 stycznia.
Myczkowska A. (2005a), Rok bezprecedensowego wzrostu, „Rzeczpospolita” z 18 stycznia.
Myczkowska A. (2005b), Karta sposobem na debet, „Rzeczpospolita” z 27 paêdziernika.
Myczkowska A., Wić∏aw E. (2005), Mniejsze odsetki, wi´ksze op∏aty, „Rzeczpospolita” z 10 sierpnia.
NBP (2006a), Liczba wyemitowanych kart p∏atniczych na przestrzeni kolejnych kwarta∏ów – od 1998 r.,
http://www.nbp.pl.
NBP (2006b), Nale˝noÊci i zobowiàzania monetarnych instytucji finansowych, http://www.nbp.pl.
Nowiƒska E., du Vall M., Komentarz do ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Wyd. Prawnicze
Lexis Nexis, Warszawa
Or∏owski W.M. (2005), Ustawa prolichwiarska. „Gazeta Wyborcza” z 29 lipca.
Paw∏owicz L., Lepczyƒski B., Penczar M. (2004), Wićej szkód ni˝ korzyÊci, „Rzeczpospolita”
z 2 wrzeÊnia.
Pieczkowski M. (1999), Credit scoring przy masowej emisji kart kredytowych, „Bank”, nr 3.
Portfel.pl (2004a), Przeglàd rynku bankowych produktów detalicznych, „Biuletyn Bankowy” nr 9.
Portfel.pl (2004b), Przeglàd rynku bankowych produktów detalicznych, „Biuletyn Bankowy” nr 12.
Portfel.pl (2005c), Przeglàd rynku bankowych produktów detalicznych, „Biuletyn Bankowy” nr 9.
Portfel.pl (2005d), Przeglàd rynku bankowych produktów detalicznych, „Biuletyn Bankowy” nr 12.
Regulaminy kart kredytowych nast´pujàcych banków: BPH PBK, Citibank Handlowy, ING Bank Âlàski,
Lukas Bank Millenium,, BZ WBK, mBank, Multibank, PKO BP, Pekao SA, Raiffeisen Bank Polska.
Rogoƒ D. (2003), Debet na rachunku bankowym – konstrukcja prawna i skutki, „Prawo Bankowe”, nr 5.
Silber M., Marchant N., Westra B. (2004), Credit card survey, Office of Fair Trading, www.oft.gov.uk.
Soman D. (2001), Effects of Payment Mechanism on Spending Behavior: The Role of Rehearsal and
Immediacy of Payments, „Journal of Consumer Research”, Vol. 27, March.
Stecki L. (1998), Karty kredytowe, TNOiK „Dom Organizatora”, Toruƒ.
Szczepaniec M. (2004), Marketing relacyjny jako element strategii banków komercyjnych, Wyd. Uniwersytetu
Gdaƒskiego, Gdaƒsk.
Szpringer W. (2005), Kredyt konsumencki i upad∏oÊç konsumencka na rynku us∏ug finansowych UE, Dom
Wydawniczy ABC, Warszawa.
The European Banker (2004), Consumer credit catch-up, „The European Banker”, 2004.
Usowicz E. (2005a), Bank potrafi oskubaç dwa razy, „Gazeta Prawna” z 15 lutego.
Usowicz E. (2005b), Muszà wybieraç: odsetki lub kara, „Gazeta Prawna” z 15 lutego.
Usowicz E. (2005c), Lichwa do trybuna∏u, „Gazeta Prawna” z 8 listopada.
Wàsowski W. (2004), Ekonomika i finanse banku komercyjnego, Warszawa, Difin.
Witczak A. (2005), ¸atwiej o „kredytówk´”, „Home&Market”, nr 10.
˚wiruk K. (2004a), Czemu wszyscy p∏acà tyle samo? Oprocentowanie kart kredytowych, http://kartyonline.net,
9 marca.
˚wiruk K. (2004b), Grace period – zaszczyt czy koniecznoÊç?, http://kartyonline.net, 29 marca.
˚wiruk K. (2004c), Oprocentowanie kart kredytowych – jak liczyç i porównywaç, http://kartyonline.net,
6 sierpnia.

Wybrane aspekty kszta∏towania oprocentowania

Transkrypt

Podobne dokumenty

Kredyty hipoteczne marzec 2015

Główne zadania osoby zatrudnionej: Oczekujemy: Oferujemy

SPŁATA KREDYTÓW PRZEZ FIRMY I OSOBY PRAWNE Podmioty

Aktualizacja oprocentowania kredytów hipotecznych w CHF

więcej - Assiduus

PRZEDSIĘBIORCZY UCZEŃ NA RYNKU PRACY`` I ETAP

INFOLINIA DLA UŻYTKOWNIKÓW KART PŁATNICZYCH Telefon 0

zasady oprocentowania produktów kredytowych

Infolinia dla użytkowników kart płatniczych