docWiedza Prawnicza 1/2016
download 
Reklamacja Transkrypt
Wiedza Prawnicza 1/2016
Wiedza Prawnicza 1/2016 SPIS TREŚCI: Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Quo vadis? Nowelizacja kodeksu karnego” Łódź, 28- 29 kwietnia 2015 roku………………………………………………………….……...…….3 Beata Najman Ławnik jako funkcjonariusz publiczny…………………………………………………………….…………...…12 Bogumił Wysota Zakaz reformationis in peius w polskim i obcym prawie administracyjnym………………….....20 Magdalena Walczak Raz jeszcze o szkole antropologicznej prawa karnego na podstawie dzieła C. Lombroso i G. Ferrero „Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka”…………………………………………………..…34 Marta Wojcieszek Distinctive features of web sites as multimedia works and their influence on copyright………………………………………………………………………………………………...…………...……42 Olga Matskevych Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 1 REDAKCJA I WYDAWNICTWO: 91-015 Łódź, ul. Gandhiego 20/29 REDAKTOR NACZELNY I WYDAWCA: Kamil Łukasz Deptuła SEKRETARZ REDAKCJI: Mariusz Wiesław Stobiecki (telefon: 531887780) CZŁONKOWIE KOLEGIUM REDAKCYJNEGO: Marcin Berent, Kamil Łukasz Deptuła, Mariusz Wiesław Stobiecki, Marcin Krzemiński, KONSULTANT REDAKCJI ds. PRAWNYCH: Robert Teler ASYSTENCI MERYTORYCZNI: Szymon Drab, Wojciech Zwoliński, Aneta Sobczyk MIEJSCE I DATA WYDANIA NUMERU 1/2016: Łódź, 29 lutego 2016 roku DRUK: Drukarnia Cyfrowa „PIKTOR” s.c. NUMER ISSN: 2080-4202 NUMER WPISU DO REJESTRU CZASOPISM:1095 ADRES INTERNETOWY: www.wiedzaprawnicza.pl ADRES E-MAIL: [email protected] RADA NAUKOWA: dr Michał Krakowiak, dr Paweł Baranowski, mec. Marcin Krzemiński Redakcja pragnie serdecznie podziękować za owocną współpracę i życzliwe uwagi wszystkim tym, którzy przyczynili się do rozwoju naszego czasopisma. Szczególne podziękowania kierujemy do: prof. dra hab. Mariana Filara, prof. zw. dra hab. Zbigniewa Kmieciaka, dr hab. Marzeny Barańskiej oraz mgra Marcina Berenta. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 2 Sprawozdanie z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Quo vadis? Nowelizacja kodeksu karnego” Łódź, 28- 29 kwietnia 2015 roku Beata Najman Informacje wprowadzające W dniach 28- 29 kwietnia 2015 roku, na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego odbyła się Ogólnopolska Konferencja Naukowa pt. „Quo vadis? Nowelizacja kodeksu karnego”, zorganizowana przez Koło Naukowe Prawa Karnego WPiA UŁ. Organizowane przez Koło nieprzerwanie od pięciu lat konferencje naukowe cieszą się dużym uznaniem oraz szerokim zainteresowaniem z uwagi na ich wysoki poziom merytoryczny. Celem tegorocznego wydarzenia było przybliżenie nowelizacyjnych zmian dotyczących szeroko rozumianego prawa karnego, wchodzących w życie w znacznej części z dniem 1 lipca 2015 r. Przedmiot rozważań został zakreślony głównie poprzez dwa akty prawne Ustawę z dnia 20 lutego 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw oraz Ustawę z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Podczas dyskusji nie pominięto również znaczenia Ustawy z dnia 28 listopada 2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka oraz Ustawy z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw. Podczas dwóch dni Konferencji wystąpienia wygłosili przedstawiciele doktryny prawa Wiedza Prawnicza nr 1/2016 karnego i zawodów prawniczych oraz studenci i doktoranci z dziewięciu ośrodków naukowych z całej Polski, których najlepsze referaty zostały wyłonione w drodze konkursu. Obrady w pierwszym jak i drugim dniu wydarzenia zostały podzielone na trzy panele, kończące się owocną we wnioski dyskusją. Pierwszy dzień Konferencji W dniu 28 kwietnia o godz. 10:30, w Sali Rady Wydziału jako pierwsza zabrała głos Kinga Nowak, przewodnicząca Koła Naukowego Prawa Karnego WPiA UŁ, witając w imieniu Organizatorów wszystkich przybyłych prelegentów oraz słuchaczy. Następnie uroczystego otwarcia obrad dokonała Dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego - prof. nadzw. dr hab. Agnieszka Liszewska, która także objęła honorowym patronatem opisywane, naukowe wydarzenie. Kolejnym gościem, który wygłosił przemówie- nie otwierające Konferencję, był Kierownik Katedry Prawa Karnego - prof. nadzw. dr hab. Ryszard Dębski. Szanowny gość poruszył problematykę znowelizowa- nej konstrukcji usprawiedliwionego błędu co do znamienia, nie pomijając przy tym legislacyjnych, kontrowersyjnych losów art. 28 § 1 k.k. Po krótkiej części wstępnej inicjaStrona 3 tywę prowadzącego przejęła mgr Beata ku z tym do argumentacji o przyspieszeniu Najman, która rozpoczęła pierwszy panel procesu karnego, wskazując na grożące spo- obrad, udzielając głosu Barbarze Piwnik, łeczne straty. Ironicznie kreśliła także wizję Sędzi Sądu Okręgowego V Wydziału Karne- utworzenia go Sądu Okręgowego dla Warszawy – Pragi wydającego mechanicznie wyrok twierdząc, w Warszawie. iż systemu nadchodzące komputerowego, zmiany nieuchronnie Sędzia B. Piwnik poruszyła niektóre do tego prowadzą. Prelegentka wytknęła zagadnienia związane z prawem karnym ustawodawcy tworzenie prawa pod wpły- materialnym punktu wem emocji, a także sytuację braku wza- widzenia zdobytego przez kilkanaście lat jemnego szacunku władz, eksponując przy doświadczenia w orzekaniu. Swoją wypo- tym konieczność brania pod uwagę głosu wiedź rozpoczęła od wykazania niepokoją- praktyków prawa, który obecnie jest lekce- cej Ją sytuacji braku zaufania do mądrości ważony. Sędzia B. Piwnik zaznaczyła, że czas sędziego. Postulowała o poszerzenie granic na wprowadzanie zmian w przypadku pra- orzekania, krytykując tabelaryczne sformu- wa karnego materialnego, który wyznaczył łowania zawarte w uzasadnieniu do projek- ustawodawca, jest niewystarczający. Nie tu ustawy z dnia 20 lutego 2015 roku. Pani można bowiem tworzyć prawa w ten spo- Sędzia opisywała przeciętnego oskarżonego, sób, że oczekujemy pewnych rozwiązań z którym mają do czynienia praktycy stosu- w przyszłości, a jeżeli one nie zaistnieję, jący prawo i podkreślała, że górnolotne to dokonamy kolejnych nowelizujących założenia ustawodawcy mają się nijak zmian. Prelegentka nazwała to eksperymen- do obecnej rzeczywistości. Następnie pod- towaniem na żywym organizmie, jakim jest dała krytyce nową konstrukcję umorzenia oskarżony. Sędzia B. Piwnik finalnie oceniła procesu karnego, opisaną w art. 59a k.k. kierunek zmian jako dobry, jednakże doda- a także możliwość uzyskania nadzwyczajne- ła, iż konieczne przy jego realizacji jest go złagodzenia kary przez oskarżonego wychowanie młodych pokoleń prawników o doręczeniem w duchu znajomości i rozumienia prawa, mu zawiadomienia o terminie rozprawy do czego niezbędne jest stabilne i mądre złoży wniosek o wydanie wyroku skazują- prawo, a nie gwałtowne, nakładające się cego bez przeprowadzenia postępowania na siebie liczne nowelizacje. Na koniec, dowodowego. Sędzia B. Piwnik akcentowała odnosząc się do kwestii kary zaakcentowała, konieczność który że będzie ona skuteczna tylko wtedy, kiedy z reguły nie zna prawa, przez co może zo- ukarany najłagodniej, ale i ten któremu stać zmanipulowany przez organy ścigania, wymierzono karę najsurowszą podziękuje nakłaniające go do złożenia stosownego za przeprowadzony proces, za wydany wniosku. Negatywnie odnosiła się w związ- wyrok i jego uzasadnienie, pozostając zbrodnię, i procesowym który ochrony przed z obywatela, Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 4 w przekonaniu, że orzeczona wobec niego sję do wydania w związku z tym stosownego kara była słuszną i sprawiedliwą. Prelegent- oświadczenia nieautoryzującego rządowego ka podkreśliła także swój główny postulat, projektu. W dalszej części Prelegent kry- opierający się na wyposażeniu sędziego tycznie odnosił się pomysłów proponowa- w szeroką możliwość stosowania różnorod- nych przez polityków w tym sensie, nych kar, nie zapominając przy tym o zwią- iż wprowadzone przez nich zmiany i niektó- zanej z ich orzeczeniem odpowiedzialności re utrzymane rozwiązania proponowane wobec siebie, społeczeństwa i państwa. w projekcie komisji nie współgrają ze sobą, W dalszej kolejności wystąpienie a niektórych rozwiązań nie da się zastoso- wygłosił prof. zw. dr hab. Andrzej Zoll, wać. posiłkując się prezentacją multimedialną konieczność natychmiastowej zmiany prze- złożoną z różnorodnych wykresów dotyczą- pisów, które mają wejść w życie 1 lipca cych polskiej i zagranicznej polityki karnej. 2015 roku. Konstatacja omówienia demonstrowanych slajdów sprowadzała się Profesor tych A. sprzeczności Zoll wskazał jest m.in. uznania, na konieczność uchylenia art. 64 § 3 k.k., iż orzekana kara pozbawienia wolności gdyż przy możliwości orzeczenia, po zmia- z warunkowym zawieszeniem jej wykona- nach, kary do 20 lat pozbawienia wolności nia jest porażką polskiego wymiaru spra- dochodzi do absurdalnej sytuacji, w której wiedliwości, jeżeli chodzi o politykę karania. możliwe jest orzeczenie wyższej kary Jest ona bowiem najczęściej stosowania, za popełniony występek niż za zbrodnię. stanowiąc przy tym środek nieskuteczny, Prelegent zwrócił również uwagę na uchwa- gdyż w stosunku do ok. 50 procent skaza- lony art. 37a k.k., który wprowadza pojęcie nych w ten sposób, zarządza się wykonanie zagrożenia alternatywnego, zawierając tym kary pozbawienia wolności. Według Profe- samym nowe zagrożenie karne, a także sora A. Zolla uzasadnia to dokonanie zmian na art. 37b k.k., który profesor A. Zoll uważa w prawie karnym materialnym, mających za zbyt daleko idący w kierunku liberaliza- na celu nadanie bodźców ograniczających cji. Dochodzi bowiem do możliwości połą- możliwość orzekania kar z warunkowym czenia dwóch kar zasadniczych: pozbawie- zawieszeniem ich wykonania na rzecz kar nia wolności i ograniczenia wolności. Prele- wolnościowych, odpowiednio dolegliwych. gent po raz kolejny wytknął ustawodawcy Profesor A. Zoll podkreślił przy tym pewną niekonsekwencję, przejawiającą się na wstępie, że projekt ustawy, przygotowa- w braku stosownego uregulowania w art. 78 ny przed komisję kodyfikacyjną prawa kar- k.k., wyłączającego możliwość przedtermi- nego, której był przewodniczącym, został nowego zwolnienia, gdy orzeczono karę w ponad 30 procentach zmieniony na dal- na podstawie art. 37b k.k. Profesor krytycz- szym etapie legislacyjnym, co zmusiło komi- nie odniósł się do obniżenia pułapu możli- Wiedza Prawnicza nr 1/2016 do Efektem Strona 5 wości zastosowania warunkowego zawie- przedstawiciele organów ścigania i środo- szenia wykonania kary z 2 lat pozbawienia wiska adwokackiego. Prokurator Ewelina wolności do 1 roku, a także negatywnie oce- Klimowicz – Galijkowska, z Prokuratury nił budzące interpretacyjne wątpliwości Rejonowej Kraków – Podgórze skupiła swo- zmiany w obrębie art. 69 k.k. Prelegent wy- je wystąpienie na roli i zakresie postępowa- raził aprobatę co do nowego brzmienia art. nia przygotowawczego w procesie kontra- 72 k.k., wprowadzającego obligatoryjne dyktoryjnym. Poruszyła wiele instytucji orzeczenie obowiązku, jeżeli zawieszono z kodeksu postępowania karnego, które wykonanie kary i nie orzeczono przy uległy nowelizacji, m.in. konstrukcję koń- tym środka karnego. Odniósł się również cowego zapoznania się z materiałami postę- do zasadności nowego rozwiązania zawar- powania. Przede wszystkim jednak wyraża- tego w art. 75 § 3a k.k., a także art. 75a k.k., ła swoje wątpliwości, co do należytego traktującego karę pozbawienia wolności przygotowania prokuratorów do brania jako ultima ratio, wskazując jednakże udziału w kontradyktoryjnej rozprawie. na błąd adiustacyjny zawarty w § 7 nadmie- Podkreślała brak warunków o charakterze nionego przepisu. W dalszej kolejności technicznym, realizujących cele ustawodaw- omówiono karę ograniczenia wolności, któ- cy, a dokładnie możliwość oskarżania przed ra pracy, sądem przez tego samego prokuratora, któ- po nowelizacji zyskuje dwie dodatkowe ry kierował akt oskarżenia do sądu. Odnio- postaci, dozoru elektronicznego i tej o cha- sła się także do nowego kształtu aktu oskar- rakterze probacyjnym. Na koniec Przema- żenia, pozbawionego uzasadnienia, lecz wiający komentował zmiany wprowadzone zaopatrzonego w listę dowodów wraz do instytucji kary łącznej wskazując, iż art. z tezami dowodowymi, wyrażając obawę 85 § 3 k.k. jest nie do zinterpretowania niepoprawności ich tworzenia przez organy i w jego ocenie musi zostać zmieniony. ścigania. Prokurator pozytywnie odniosła Podobnie jak § 2 tegoż przepisu, który prze- się natomiast do nowelizacji art. 334 k.p.k., kreśla możliwość wymierzenia kary łącznej który zakłada, że do sądu wraz z aktem w jednym postępowaniu. Czyniąc ostatnią oskarżenia będą przekazywane jedynie uwagę do swojego wystąpienia, Prelegent te materiały postępowania przygotowaw- wyraził stanowisko, iż art. 244b k.k., zawar- czego, które są związane z odpowiedzialno- ty w ustawie z 20 lutego 2015 roku, powi- ścią osób w nim wskazanych za zarzucane nien zostać uznany za niekonstytucyjny, im czyny. Podsumowując swoje rozważania gdyż zakłada, że za niepoddanie się terapii Prelegentka oceniła kierunek proponowa- można pozbawić człowieka wolności. nych zmian jako dobry, jednakże możliwy obok Po orzeczenia obowiązku zaprezentowaniu stanowiska do zrealizowania przy wykluczeniu czynni- doktryny głos zabrali praktycy prawa, ków niemerytorycznych, takich jak np. zbyt Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 6 mała liczba osób zatrudnionych w organach Nesterak i Kamil Klamer z Uniwersytetu prokuratury i policji. Marii Curie- Skłodowskiej w Lublinie Kolejnym prelegentem był adwokat wygłosili wystąpienie pt. „Rzeczywistość Bartosz Tiutiunik z Okręgowej Rady Adwo- polskiej prokuratury w świetle nowelizacji kackiej w Łodzi. Omówił on zmiany noweli- kodeksu postępowania karnego.” Następnie, zacyjne w kodeksie karnym i kodeksie Pamela Olejnik z Uniwersytetu Warszaw- postępowania karnego oczami adwokata skiego praktyka. Swoje rozważania skupił m.in. na temat zmiany art. 424 k.p.k. W trzecim na zagadnieniu opinii prywatnej, która od 1 panelu referat pt. „Czy uda się opróżnić wię- lipca 2015 roku będzie stanowić pełnowar- zienia? Ocena zmian w kodeksie karnym tościowy dowód w sprawie karnej. Ponadto w kontekście walki z problemem przelud- poruszył kwestie związane z prawem kar- nienia zakładów karnych” wygłosił Adrian nym materialnym, a mianowicie z nową Orlicki instytucją, tzw. kary mieszanej oraz pełnego Zaraz po nim głos zabrała mgr Izabela kontrowersji restytucyjnego. Urbaniak – Mastalerz z Uniwersytetu w Bia- Przede wszystkim jednak, jako obrońca łymstoku na temat skuteczności kary ogra- występujący przed sądami karnymi wyraził niczenia wolności. W dalszej części zapre- obawę się zentowały swoje referaty dwie reprezen- sędziów do nowych założeń ustawodawcy. tantki Uniwersytetu Warszawskiego: Mar- Wskazywał, że możliwa będzie odmienna tyna Sepko o podwyższeniu górnej granicy filozofia prowadzenia postępowań karnych kary pozbawienia wolności w świetle nowe- na salach sądowych, nie tylko w obrębie lizacji kodeksu karnego z 20 lutego 2015 różnych apelacji, ale także w ramach jedne- roku oraz Oliwia Sentysz na temat instytucji go wydziału karnego. Adwokat B. Tiutiunik kary łącznej w świetle nowelizacji. umorzenia niejednolitości stosowania uważa, że po wejściu w życie zmian sędziowie podzielą się na biernych i milczących arbitrów oraz aktywnych, zaprezentowała zwięzłe uwagi z Uniwersytetu Wrocławskiego. Drugi dzień konferencji korzystają- Dnia 29 kwietnia 2015 roku rozpo- cych nagminnie z uprawnienia zawartego czął się drugi dzień opisywanego naukowe- w nowym art. 167 § 1 zd. III. Prelegent go wydarzenia. Nad przebiegiem obrad pozostawił słuchaczy z pytaniem czy nad- czuwał prowadzący Bartłomiej Błaszczyk, mierne przeprowadzanie przez sąd dowo- który niezwłocznie zaprosił do wystąpienia dów z urzędu mogłoby stanowić skuteczną Kierownika Zakładu Prawa Karnego Mate- przyczynę odwoławczą. rialnego WPiA UŁ - prof. dr hab. Witolda W dalszej części pierwszego dnia Kuleszę. Profesor odniósł się do problema- Konferencji zaprezentowali się ze swoimi tyki komercjalizacji prawa w świetle nowe- referatami studenci i doktoranci. Justyna go art. 59a k.k. Cała wypowiedź Mówcy mia- Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 7 ła wydźwięk bardzo krytyczny wobec nad- W dalszej kolejności swoje stanowi- mienionego uregulowania. Wiele razy pada- sko, ło z ust Profesora, iż wprowadzenie obliga- w prawie karnym, zaprezentowała Prokura- toryjnego umorzenia postępowania karnego tor Maria Szcześniak – Bauer z Prokuratury na wniosek pokrzywdzonego (przy spełnie- Okręgowej w Łodzi. Występująca w wygła- niu oczywiście dodatkowych warunków) szanej wypowiedzi kładła nacisk na znacze- godzi w godność sędziego i wymiaru spra- nie wprowadzanych nowelizacji dla całego wiedliwości. Profesor ironicznie porównał społeczeństwa. Mówiła o konieczności reali- wprowadzoną konstrukcję prawną do pew- zacji poczucia sprawiedliwości, którego nej instytucji z czasów siedemnastowiecznej oczekuje nie tylko pokrzywdzony przestęp- Rosji, która zakładała możliwość wykupie- stwem, ale również ludność i opinia spo- nia swojej winy przez bojara, który dopu- łeczna. Prokurator podkreślała także, jak ścił się obrazy drugiego bojara. Poruszył istotna jest zmiana świadomości na pozio- on w trakcie trwania swojego wystąpienia mie zbiorowym, jeżeli chodzi o politykę problematykę sposobu naprawienia szkody karną. Akcentowała na potrzebę dokształ- i zadośćuczynienia wyrządzonej krzywdzie, cania społeczeństwa w sferze prawidłowego jako przesłanki koniecznej dla zastosowania rozumienia kary o charakterze wolnościo- art. 59a k.k. Profesor wyraził w związku wym z dolegliwością karną. Wskazywała z tym swoje wątpliwości, co do prawidło- na pozytywny kierunek nadchodzących wego instytucji nowelizacji, które są możliwe do zrealizo- argumentując, iż jest to kryterium nie wania tylko w połączeniu ze zmianą nasta- do zmierzenia. Podał przykład zawyżania wienia i świadomości prawnej. stosowania omawianej dotyczące nadchodzących zmian wysokości stosownego zadośćuczynienia Po interesującej wypowiedzi Proku- w zależności od wartości samochodu, któ- rator Marii Szcześniak – Bauer referat rym sprawca potrącił pokrzywdzonego o intrygującym tytule „Czy Kodeks karny pieszego. Prelegent odniósł się również jest jeszcze potrzebny?” wygłosił prof. do regulacji zawartych w art. 59a § 2 i 3 k.k. dr hab. Robert Zawłocki z Uniwersyte- Konstatując swoją wypowiedź, Profesor tu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Już Kulesza postulował konieczność zmiany na początku swojej wypowiedzi Prelegent brzmienia omawianego przepisu poprzez uspokoił słuchaczy, udzielając odpowiedzi wykreślenie wyrażenia „umarza” na rzecz twierdzącej na postawione pytanie. Tema- wprowadzenia fakultatywnego umorzenia tyka wystąpienia skupiała się na wzajem- postępowania karnego na wniosek pokrzy- nych relacjach kodeksu karnego i kodeksu wdzonego. W Jego ocenie takie rozwiązanie, postępowania karnego w kwestii konsensu- pozwalające na niezawisłe orzekanie, nie alnych form zakończenia postępowania, narusza godności sędziego. a także opierała się wykazaniu znacznego Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 8 wzrostu liczby spraw kończących się poro- korzystania z instytucji skazania bez roz- zumieniem, jeszcze przed etapem rozprawy. prawy. Obecnie konstrukcja ta pełni główną Profesor R. Zawłocki, posiłkując się prezen- formę stanowienia wymiaru sprawiedliwo- tacją multimedialną, rozpoczął swój wywód ści w Polsce, gdyż znacznie ponad połowa od regulacji dobrowolnego poddania się rozstrzygnięć karnych odpowiedzialności karnej z 2003 roku. Jak porozumienia procesowego, wykazywał, na przestrzeni upływających lat uwydatnia się tendencja wzrostowa tego okazało się, że w art. 335 i 343 k.p.k. drze- zjawiska. mie ogromny potencjał praktyczny i coraz zapada a wskutek ponadto Nowelizacją lutową ustawodawca więcej spraw wymagało swojego zakończe- przeniósł nia poprzez porozumienie na zasadach regulacje z art. 335 i 343 k.p.k. do kodeksu równorzędnych. W 2003 roku zmieniono karnego, wprowadzając art. 60a. W pracach również brzmienie art. 343 k.p.k., do które- nad tym legislacyjnym zabiegiem nie uży- go wprowadzono expressis verbis material- wano żadnej normatywnej argumentacji, noprawne podstawy rozstrzygnięć konsen- a jedynie powtarzano slogan o usprawnie- sualnych. O ile art. 335 k.p.k. zawierał ode- niu procesu karnego. Profesor R. Zawłocki słanie do regulacji z kodeksu karnego, o tyle stwierdził, że bez odpowiedzi pozostaje art. 343 k.p.k. zawierał sformułowania, któ- pytanie, dlaczego konsensualizm ma być re podstawą nie miały swoich odpowiedników wszystkie materialnoprawne nadzwyczajnego złagodzenia w przepisach prawa materialnego, np. moż- kary, abstrahując od przesłanek z kodeksu liwość stosowania nadzwyczajnego złago- karnego. Prelegent wskazał jednak, iż prio- dzenia kary w sytuacjach, których nie prze- rytetem ustawodawcy było stosowanie kar widywał kodeks karny. Profesor R. Zawłocki wolnościowych, którego realizacja została podał przykład, iż większość kar z warun- ukryta w nowym brzmieniu art. 60a k.k. kowym zawieszeniem ich wykonania zosta- Nie zawiera on bowiem możliwości orze- ło orzeczonych właśnie na podstawie art. czenia kary z warunkowym zawieszeniem 343 § 2 pkt 2 k.p.k., a nie art. 69 k.k, gdyż jej wykonania, w przeciwieństwie do obo- pierwszy ze sposobów przewidywał szerszą wiązującego jeszcze do 1 lipca 2015 roku możliwość instytucji. art. 343 § 2 pkt 2 k.p.k. Tę część wypowiedzi Za ratio legis wprowadzenia omawianej Profesor R. Zawłocki skonstatował słowami, konstrukcji Przemawiający uznał bolesną iż z momentem wejścia w życie omawianych pragmatyczność w postaci usprawnienia zmian, w Jego ocenie, ok. 80% orzeczeń procesu karnego. Nie uzasadniano ongiś będzie zapadało na podstawie całkowicie wskazanych regulacji materialnokarnych nowego art. 60a k.k., który nie ma swojego w sposób materialnoprawny. W 2013 roku materialnoprawnego uzasadnienia. Następ- jeszcze nie postawił tezę, iż prokurator po 1 lipca zastosowania tej bardziej poszerzono możliwość Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 9 2015 roku, mając w perspektywie kontra- wyzwaniom, karniści muszą się oddogma- dyktoryjny przewód sądowy, będzie wyra- tycznić, a bardziej uprocesowić. W przeciw- żał większą skłonność, a także posiadał nym razie, nie będą oni w stanie zrozumieć normatywną możliwość, do oportunistycz- i wytłumaczyć fenomenu porozumienia pro- nego potraktowania rozstrzygnięć proceso- cesowego. wych. Po wystąpieniach przedstawicieli Prelegent ubolewał, że instytucje doktryny oraz praktyka prawa, w ramach prawa karnego, nad którymi dywagowali drugiego panelu, swoje wystąpienie wygło- teoretycy prawa przez wiele lat, tracą sili jako pierwsi, członkowie Koła Naukowe- w świetle powyższego na znaczeniu. Ważne go Prawa Karnego WPiA UŁ, Mariusz Sień- będzie bowiem to, na jaką konsekwencję czewski i Paweł Jasiak, pt. „Rozważania prawnokarną dotyczące umówili się prokurator podżegania i pomocnictwa z oskarżonym, a drugorzędne stanie się w świetle nowelizacji kodeksu karnego”. ustalanie tych W dalszej kolejności referowała o funkcji dolegliwości karnych. Podsumowując swój błędu co do okoliczności stanowiącej zna- referat profesor R. Zawłocki określił frazeo- mię czynu zabronionego w świetle noweli- logicznie, iż art. 60a i 59a k.k. stanowią zacji kodeksu karnego Kamila Letkiewicz gwoździe do trumny klasycznego prawa z karnego, określonego w kodeksie karnym. w Poznaniu. Następnie, reprezentant tej W szczególności druga z konstrukcji praw- samej uczelni wyższej, Łukasz Pilarczyk nych przeczy dotychczasowym schema- zaprezentował rozważania o naprawieniu tom i interpretacyjnym. szkody w prawie karnym jako środku kom- Na koniec Profesor R. Zawłocki dodał wizję pensacyjnym, a zaraz po nim Tobiasz nieco bardziej optymistyczną. Powiedział, Wiśniewski z Uniwersytetu Warmińsko- że obecny stan prawny nie funkcjonuje Mazurskiego w Olsztynie na temat przepi- w sposób prawidłowy i istnieje duża szansa, sów zaostrzających odpowiedzialność karną że to, co powstanie na jego gruzach, będzie kierowców. W ostatniej części Konferencji skuteczniejsze, przy czym wiele zależy wygłoszono trzy referaty. Dwa pierwsze od czynnika ludzkiego. Uzmysłowił także dotyczyły instytucji opisanej w art. 59a k.k. wszystkim słuchaczom, iż z dniem 1 lipca i wygłosiły je Renata Badowiec wraz z Pau- 2015 roku obudzimy się w całkowicie nowej liną Baśkiewicz z Uniwersytetu Mikołaja rzeczywistości prawnej, pojawią się pytania, Kopernika w Toruniu („Umorzenie restytu- na które nie znamy odpowiedzi, a mało tego, cyjne – kontrowersyjna instytucja w pol- odpowiedź na nie będzie wymagała całko- skim prawie karnym”) oraz Arleta Stefaniak wicie innej metody badawczej niż dotych- reprezentująca Wyższą Szkołę Prawa im. czasowa. W Jego ocenie, by podołać nowym H. Chodkowskiej („Umorzenie postępowa- szczegółowych normatywnym podstaw Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Uniwersytetu Adama Mickiewicza Strona 10 nia na wniosek pokrzywdzonego w świetle akceptacji dla nieuchronnych już zmian nowelizacji kodeksu karnego”). Ostatnie w prawie karnym. wystąpienie należało do Katarzyny Zięby z Uniwersytetu Wrocławskiego, która wygłosiła referat pt. „Zakaz ne bis in idem a nowe brzmienie art. 37b kodeksu karnego. Szanse i zagrożenia”. Podsumowanie Obrady Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, pt. „Quo vadis? Nowelizacja kodeksu karnego” z pewnością były dla wszystkich uczestników satysfakcjonujące. W trakcie ich trwania, w Sali Rady Wydziału Prawa i Administracji UŁ, pojawiało się wielu pracowników naukowych, doktorantów i studentów. Zaskakująco wysoka liczba zainteresowanych słuchaczy pozwoliła Organizatorom upewnić się, jak trafny okazał się dobór tematyki tegorocznego wydarzenia. Znamienici prelegenci, do których grona należy zamieścić przedstawicieli doktryny, członków komisji kodyfikacyj- nej prawa karnego, a także wieloletnich i doświadczonych praktyków prawa, przybliżyli najistotniejsze i najbardziej kontrowersyjne instytucje, które wprowadza lub zmienia ustawodawca wraz z dniem 1 lipca 2015 roku. Chociaż wielu z występujących podczas dwóch dni obrad negatywnie odnosiło się do nadchodzącej nowelizacji, to jednak finalnie kreślono optymistyczne wizje, co do nowej rzeczywistości prawnej. Powodzenie realizacji zamierzeń ustawodawcy uzależnia się jednak, przede wszystkim, od społecznego nastawienia i kompleksowej Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 11 Ławnik jako funkcjonariusz publiczny Bogumił Wysota Obowiązujący model prawna, a więc w hierarchii - fundamental- przyjmuje, na. Szczegółowo zaś reguluje go ustawa że do orzekania, czyli stosowania prawa Prawo o ustroju sądów powszechnych przez sądy powszechne z zakresu prawa z dnia 27 lipca 2001 roku (PrUSP)2. sądownictwa karnego, w Polsce powszechnego cywilnego, rodzinnego, pracy Art. 4 § 1 PrUSP wskazuje, że w spra- i ubezpieczeń społecznych, włącza się ław- wowaniu wymiaru sprawiedliwości obywa- ników. W tym stanie rzeczy ławnicy należą tele biorą udział przez uczestnictwo ławni- do podmiotów uczestniczących w funkcjo- ków w rozpoznawaniu spraw przed sądami nowaniu władzy sądowniczej. Z tego też w pierwszej instancji3 i na tym etapie, przy względu, ale i z faktu ustawowego określe- orzekaniu (przynajmniej na gruncie przepi- nia pozycji ławnika, jego czynności jako sów) mają równe prawa z sędziami zawo- funkcjonariusza podlegają dowymi4. Tym samym do funkcjonowania szczególnemu reżimowi. Z jednej strony sądów wprowadzono czynnik społeczny, sędziowie społeczni korzystają ze szczegól- choć pozbawiony przygotowania profesjo- nej ochrony, z drugiej zaś strony mogą stać nalnego (ławnik nie musi posiadać wiedzy, się podmiotem określonego przestępstwa. ani doświadczenia prawniczego), to mający Warto przypomnieć te zasady z uwagi na ich zapewnić, by w orzekaniu brane były pod znaczenie w praktyce. uwagę takie wartości, jak doświadczenie publicznego Instytucja ławnika – uregulowania prawne Ławnik jest osobą, która reprezentuje społeczeństwo w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości jako niezawodowy członek składu orzekającego (sądu). Udział czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości Rzeczpospolitej Polskiej jest zasadą zagwarantowaną zapisem konstytucyjnym - w art. 182 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 roku1, inaczej jest to zasada ustrojowoArt. 182 Konstytucji mówi, iż udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 IV 1997, Dz.U. 78/1997, 483. 1 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 zawodowe czy znajomość problemów społecznych5. Art. 158-175 Ustawy Prawo o ustroju sądów powszechnych z 27 VII 2001, Dz.U. 98/2001, poz. 1070 ze zm. 3 W sprawach cywilnych dwaj ławnicy pod przewodnictwem sędziego zawodowego rozpoznają sprawy z zakresu prawa pracy, oraz część spraw wynikających ze stosunków rodzinnych. W procesie karnym sąd okręgowy w sprawach o zbrodnie orzeka w składzie dwóch ławników i sędziego, a w sprawach o przestępstwo zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności w składzie dwóch sędziów i trzech ławników. 4 W zakresie orzekania ławnik posiada większość prerogatyw sędziego: jest niezawisły, podlega tylko Konstytucji RP i ustawom, a jego głos w naradzie i głosowaniu nad wyrokiem ma taką samą wagę, jak głos sędziego zawodowego. 5 Ławnicy - społeczni sędziowie w teorii i praktyce, pod red. J. Ruszewskiego, Suwałki 2011, s. 10. 2 Strona 12 Szczegółowe rozwiązania prawne Z tego względu za zasadne uznać dotyczące instytucji ławników reguluje roz- należy stanowisko, że instytucja ławnika dział VII PrUSP 6, a uzupełnieniem materii jest jednym z ważnych mechanizmów par- prawnej dotyczącej uregulowania działalno- tycypacji ści ławników są m. in. rozporządzenia Mini- wymiaru sprawiedliwości. stra Sprawiedliwości: rozporządzenie z dnia publicznej Ławnik 2 czerwca 2003 roku w sprawie określenia jako w sprawowaniu funkcjonariusz publiczny szczegółowych zasad wyznaczania i losowania składu orzekającego7 oraz z dnia 31 W powszechnym rozumieniu poję- stycznia 2006 roku w sprawie sposobu ciem funkcjonariusz publiczny przyjęło się wyboru, składu i struktury organizacyjnej, określać osobę wykonującą funkcję publicz- trybu działania oraz szczegółowych zadań ną, a więc sprawującą władzę i z tego tytułu rady ławniczej8. podlegającą szczególnej ochronie. Nie jest Kwestie dotyczące udziału ławników w postępowaniach sądowych to jednak określenie precyzyjne. Chcąc pra- zawarto widłowo zinterpretować pojęcie funkcjona- ponadto w ustawach: z dnia 17 listopada riusza publicznego należy odwołać się 1964 roku – Kodeks postępowania cywilne- do art. 115 § 13 Kodeksu karnego (K.k.), go9 oraz ustawie z dnia 6 czerwca 1997 roku gdzie znajduje się definicja legalna tego – Kodeks postępowania karnego10 pojęcia. Zgodnie z treścią wyżej powołanego przepisu, status funkcjonariusza publiczne- Rozdział szczegółowo wymienia m. in. Przesłanki (pozytywne i negatywne) wyboru ławników, podmioty uprawnione do zgłaszania ławników, okres ich kadencji, ich prawa i obowiązki, sytuacje, w których wygasa mandat ławnika, kwestie rekompensat pieniężnych, organizacji rad ławniczych. 7 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie określenia szczegółowych zasad wyznaczania i losowania składu orzekającego z 2 VI 2003, Dz.U. 107/2003, poz. 1007. 8 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w sprawie sposobu wyboru, składu i struktury organizacyjnej, trybu działania oraz szczegółowych zadań rady ławniczej z 31 I 2006, Dz.U. 23/2006, poz. 174. 9 Skład sądu w sprawach cywilnych wynika z art. 47 K.p.c. (sprawy rozpoznawane w postępowaniu procesowym) oraz art. 509 KPC (sprawy rozpoznawane w postępowaniu nieprocesowym), Ustawa Kodeks postępowania cywilnego z 17 IX 1964, Dz.U. 43/1964. poz. 296 ze zm. 10 Skład sądu w sprawie karnej uregulowany jest w art. 28 K.p.k., Ustawa Kodeks postępowania karnego z 6 VI 1997, Dz.U. 89/1997, poz. 555 ze zm. 6 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 go mają m. in. Prezydent RP, poseł, poseł do Parlamentu Europejskiego, senator, radny, a także sędzia, ławnik, prokurator oraz kurator sądowy11. Katalog funkcjonariuszy publicznych zawarty w w/w przepisie jest oparty na zasadzie numerus clausus, co oznacza, że przymiot funkcjonariusza publicznego w rozumieniu przepisów Kodeksu karnego nie może być przyznany osobie, która nie należy do żadnej kategorii wskazanej w art. 115 § 13 K.k., nawet jeżeli przepisy szczególne gwarantują jej ochronę Art. 115 § 13 Ustawy Kodeks karny z 6 VI 1996, Dz.U. 88/1997, poz. 553 ze zm. 11 Strona 13 jaką przewidziano dla funkcjonariuszy publicznych12. naruszenia nietykalności funkcjonariusza z pełnieniem przez niego obowiązków Wraz z objęciem funkcji ławnika, służbowych lub w związku nimi. Oznacza co następuje w momencie złożenia ślubo- to, że Kodeks karny zapewnia ławnikowi wania przed prezesem sądu (według roty szczególną, a nie powszechną, ochronę ustalonej dla sędziów z odpowiednią zmia- prawną. ną) i wpisania na listę, ławnik staje się funkcjonariuszem publicznym13. Jej zakres przedmiotowy obejmuje m. in. przeciwdziałanie: naruszeniu niety- Z ustawowego określenia pozycji kalności cielesnej ławnika (art. 222 § 1 ławnika wynikają dwie istotne kwestie. K.k.)14, która nastąpić może nie tylko Z jednej strony tylko osoby wymienione poprzez uderzenie, ale również inne gwał- w Kodeksie karnym jako funkcjonariusze towne działania skierowane na ciało czło- publiczni mogą korzystać ze szczególnej wieka - m. in. kopnięcie, popchnięcie, prze- ochrony, z drugiej zaś strony jedynie funk- wrócenie, pociągnięcie za włosy, ale rów- cjonariusz publiczny może stać się podmio- nież oplucie, oblanie wodą czy nieczysto- tem określonego przestępstwa. ściami15. Szczególnie ochronie podlega nie- Ochrona w związku z pełnieniem funkcji tykalność cielesna ławnika oraz powaga reprezentowanego przez niego urzędu tu sądu i niezakłócona realizacja zadań Bezspornym jest, że funkcje spra- związanych z pełnioną funkcją16; czynnej wowane przez osoby wymienione w art. napaści na niego (art. 223 K.k.)17, która 115 § 13 K.k. są niezwykle doniosłe dla obejmować będzie każde działanie (zazwy- funkcjonowania państwa. Z tego też wzglę- czaj du czynności funkcjonariusza publicznego zmierzające bezpośrednio do naruszenia energiczne, zaczepne, gwałtowne) podlegają szczególnej ochronie prawnej. Zaostrzenie odpowiedzialności w tym przypadku następuje ze względu na związek Zob. wyrok SN z 27 IX 2000, WKN 27/00, OIKiWSN nr 3-4/2001, poz. 21. 13 Po odebraniu ślubowania prezes właściwego sądu wpisuje ławnika na listę ławników, którzy mogą być wyznaczani do orzekania i wydaje mu legitymację (art. 164 PrUSP). Dopiero wówczas ławnik może wykonywać swoje czynności orzecznicze, a zatem sam wybór na ławnika dokonany przez radę gminy, bez odebrania ślubowania i wpisania na listę ławników, nie daje wybranemu ławnikowi prawa do orzekania, Metodyka pracy ławnika, pod red. A. Rycaka, Warszawa 2011, s. 23. 12 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Użytemu w art. 222 § 1 K.k. pojęciu naruszenie nietykalności należy nadawać takie samo brzmienie, jak w art. 217 § 1 K.k. określającym ogólny typ tego przestępstwa. 15 Naruszenie nietykalności cielesnej nie zawsze musi łączyć się z wywołaniem bólu, ale musi być fizyczne, tzn. atak sprawcy musi być skierowany na ciało osoby pokrzywdzonej, chociaż sprawca wcale nie musi ofiary dotknąć bezpośrednio, P. Duksa, M. Tomkiewicz: Nauczyciel funkcjonariuszem publicznym? Zakres ochrony i odpowiedzialności nauczycieli w polskim prawie karnym, "Studia Warmińskie" nr 48/2001, s. 237. 16 Kodeks karny. Część ogólna, t. II, Komentarz do art. 117-277, red. nauk. A. Zoll, Warszawa, s. 891. 17 Czynna napaść jest czynem poważniejszym, niż naruszenie nietykalności cielesnej. 14 Strona 14 nietykalności cielesnej i wyrządzenia w ten nej kwalifikacji na podstawie art. 226 § 1 sposób dolegliwości fizycznej, ale także w zw. z art. 222 § 1 K.k. Nie należy zapomi- uszczerbku na zdrowiu lub zadaniu bólu, nać, że zaostrzenie karalności wiąże się przy czym obrany cel nie musi zostać osią- z tym, iż omawiane przestępstwo godzi nie gnięty18; znieważeniu ławnika (art. 226 tylko w godność osobistą funkcjonariusza - K.k.), któremu to działaniu zazwyczaj przy- tu ławnika. Podstawowym celem wyodręb- pisuje się zachowanie wyrażające pogardę nienia przestępstwa zniewagi funkcjonariu- dla innej osoby wyrażoną zwykle w postaci sza publicznego jest ochrona autorytetu epitetu słownego, ale także w postaci pisma, i funkcjonowania instytucji państwowych. wizerunku, obelżywego gestu (np. znaczące Ograniczenie wolności wypowiedzi w tym pukanie się w czoło), splunięcia na kogoś, przypadku jest działania czy zaniechania19. Nie ma przy tym porządku publicznego; znaczenia dla oskarżenia kogoś o to prze- na nim przedsięwzięcia lub zaniechania stępstwo, że zniewaga nie dotarła do osoby prawnej czynności służbowej (art. 224 § 2 znieważanej20. Jeżeli dodatkowo zniewaga K.k.) - chodzi tu o stosowanie przemocy lub wiąże się z naruszeniem nietykalności ciele- groźby bezprawnej wobec funkcjonariusza snej, czyn taki wymagać będzie kumulatyw- publicznego - polegającej np. na agresji skie- Wyrok SA w Lublinie z 5 VI 2003 roku, II AKA 121/03, "Prokuratura i Prawo", dodatek OSN, SA, NSA i TK nr 6/2004 poz. 18. Odpowiedzialność z art. 223 K.k. nie zależy od jej skutków. Jeśli napadnięty funkcjonariusz skutecznie odparł atak i nie doznał żadnego uszczerbku na zdrowiu, przestępstwo i tak zostało popełnione, J. Wojciechowski: Kodeks karny. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1997, s. 394-395. 19 Pojęcie zniewagi opiera się na kryteriach ocennych, uzależnionych od dodatkowych przesłanek wynikających m. in. z utrwalonych zwyczajów społecznych, a nawet środowiskowych czy lokalnych. Zgodnie z powszechnie przyjętymi poglądami doktryny, pojęcie zniewagi powinno być interpretowane obiektywnie i w świetle powszechnych standardów kulturalnych, W. Kulesza: Zniesławienie i zniewaga. Ochrona czci i godności osobistej człowieka w polskim prawie karnym – zagadnienia wybrane, Warszawa 1984, s. 165 i n; L. Gardocki: Prawo karne. Wydanie 3. Zmienione i poszerzone, Warszawa 1998, s. 260. Wyraźnie przy tej okazji należy zaznaczyć, że czym innym jest prawo do wyrażania opinii czy do krytyki osoby publicznej, a czym innym niedopuszczalne przez prawo znieważenie godności. 20 Jest to bowiem tzw. przestępstwo formalne, co oznacza, że dla jego dokonania wystarczy, że wypowie się słowa bądź wykona gest celem znieważenia. 18 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 uzasadnione ochroną wymuszenia rowanej na ciało funkcjonariusza publicznego (np. zaatakowanie niebezpiecznym narzędziem, wykręcenie rąk), ale także wobec osoby bliskiej (np. wobec małżonka bądź dziecka) funkcjonariuszowi albo zostać wywarta poprzez oddziaływanie na rzeczy (np. barykadowanie drzwi) - celem zmuszenia go do przedsięwzięcia lub zaniechania prawnej czynności służbowej21; poświadczenia nieprawdy (art. 272 K.k.) przez wprowadzenie w błąd funkcjonariu- sza publicznego (bezpośrednio - poprzez dostarczenie fałszywych informacji bądź Zauważyć należy, że stosowanie przemocy bezpośredniej wobec funkcjonariusza w celu określonym w art. 224 § 2 K.k. wypełnia jednocześnie znamiona naruszenia nietykalności lub czynnej napaści (art. 222 § 1 i art. 223 K.k.), co oznacza zastosowanie kumulatywnej kwalifikacji czynu, zob. wyrok IWSN z 27 II 1990, WR 47/90, OSNKW nr 1/1990, poz. 7. 21 Strona 15 dokumentów, albo pośrednio, np. przy stawie przepisów art. 231 Kodeksu karne- pomocy innych osób potwierdzających nie- go25. prawdziwe informacje22) poprzez podjęcie podstępnych zabiegów Przestępstwo określone w art. 231 zmierzających K.k. najczęściej określane jest jako naduży- do uzyskania dokumentu potwierdzającego cie władzy. Należy ono do grupy prze- nieprawdziwą, a korzystną dla sprawcy oko- stępstw liczność mającą znaczenie prawne23. w którym cecha sprawcy26 przesądza o by- o charakterze indywidualnym, Zagwarantowana ławnikom szcze- cie przestępstwa. Przepis zawiera dwa typy gólna ochrona prawna jest niewątpliwie podstawowe, w odmianie umyślnej - §1 wyrazem troski ustawodawcy o prawidłowe i nieumyślnej - §3, jeden typ kwalifikowany (niezakłócone) wykonywanie nałożonych ze względu na cel, którym jest osiągnięcie obowiązków. Zapewne dlatego też ustawo- korzyści majątkowej lub osobistej przez dawca uznał, że ściganie o przestępstwo sprawcę - §2 oraz klauzulę subsydiarności znieważenia funkcjonariusza publicznego (§4) wobec przestępstwa sprzedajności (art. następuje z urzędu. Groźba surowych sank- 228 K.k.)27. cji za podejmowanie czynności dezorganizu- I tak, czynność sprawcza, o której jących wykonywanie obowiązków przez mowa w art. 231 § 1, może polegać na doko- funkcjonariuszy publicznych to niewątpli- naniu przez funkcjonariusza czynności służ- wie wyraz rangi nadanej im przez ustawo- bowej wprawdzie w ramach kompetencji, dawcę - osób ważnych dla sprawnego funk- lecz niezgodnie z jej prawnymi warunkami cjonowania kluczowych instytucji państwa - (przekroczenie w tym przypadku sądów powszechnych24. lub niedopełnieniu obowiązków - obejmują- Szczególny reżim odpowiedzialności uprawnień; działanie) ce zarówno zaniechanie podjęcia nałożonego obowiązku, jak i niewłaściwe jego wykonanie (zaniechanie)28. Działanie albo zanie- Czynności funkcjonariusza publicz- chanie w owym typie podstawowym jest nego podlegają szczególnemu reżimowi przestępstwem umyślnym, które można prawnemu, w tym również w zakresie kar- popełnić zarówno w zamiarze bezpośred- noprawnym. Z tego względu także ławnik podlega odpowiedzialności karnej na pod- A. Marek: Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2010, s. 583-584. 23 Wprowadzenie w błąd musi dotyczyć okoliczności mającej znaczenie prawne, gdyż należy to do znamion poświadczenia nieprawdy (art. 271 K.k.), które sprawca wyłudza. 24 Zob. M. Polak: Sędzia społeczny, "Na Wokandzie" nr 6/2011, s. 56. 22 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Podmiotem przestępstwa określonego w art. 231 K.k. może być jedynie funkcjonariusz publiczny. Jest to więc przestępstwo indywidualne właściwe, do którego znamion należy przekroczenie uprawnień bądź niedopełnienie obowiązków wynikających z przepisów określających ich zakres w związku z pełnioną funkcją 26 Tj. zajmowane stanowisko bądź pełniona funkcja. 27 Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz do art. 222-316, t. II, red. A. Wąsek, Warszawa 2005. 28 R. Góral: Kodeks karny, Warszawa 2007, s. 390. 25 Strona 16 nim, jak i ewentualnym, tzn. gdy sprawca runkiem pociągnięcia ławnika do odpowie- uświadamia sobie, iż przekraczając upraw- dzialności jest jednak spowodowanie istot- nienia lub nie dopełniając obowiązku, spro- nej szkody, której powstanie należy oprzeć wadza zagrożenie dobra publicznego lub na ocenie jej wielkości (zwłaszcza szkody prywatnego i z tym się godzi29. Pamiętać majątkowej), bądź na jej charakterze i stop- jednak należy, że nie każde przekroczenie niu naruszenia dobra publicznego lub pry- uprawnień lub niedopełnienie obowiązków watnego.32 realizuje znamiona czynności wykonawczej Kodeks karny w art. 231 §2 penali- z art. 231 K.k., ale tylko takie, które w kon- zuje z kolei typ kwalifikowany przestępstwa kretnej sytuacji niesie za sobą możliwość nadużycia władzy, to jest działanie funkcjo- (realną, a nie tylko potencjalną) powstania nariusza, charakteryzujące się szczególnym szkody dla interesu publicznego lub pry- nastawieniem psychicznym, którego celem watnego30. jest W tym przypadku interes osiągnięcie korzyści majątkowej publiczny to m. in.: interes ogółu obywateli, rozumianej jako dobra, których wartość pewnych grup społecznych, interes zrzeszeń można wyrazić w pieniądzach, a którą może prawa publicznego, władz czy urzędów - być m. in.: zawarcie korzystnej umowy, samorządowych, jak i państwowych. Zazna- pożyczka udzielona na preferencyjnych czyć należy, że w rozumieniu komentowa- warunkach, cesja wierzytelności czy zwol- nego przepisu to nie tylko szkoda material- nienie z długu lub korzyści osobistej, na, ale i szkoda niemajątkowa - np. krzywda rozumianej jako świadczenie o charakterze moralna31. niemajątkowym, polepszające sytuację oso- Przekroczenie uprawnień bądź nie- by, która je uzyskuje (nie tylko dla siebie, ale dopełnienie obowiązku w omówionym typie również dla kogoś innego) np. poprzez podstawowym jest przestępstwem umyśl- obietnicę awansu, załatwienia pracy, odcią- nym. Ustawa przewiduje również odpowie- żenia od obowiązków zawodowych, wysła- dzialność za nieumyślny typ omawianego nia na szkolenie czy (zagraniczne) stypen- deliktu, popełnionego z lekkomyślności lub dium, wykreowania korzystnego wizerunku niedbalstwa (§3). W takim przypadku wa- w mediach, kontakty seksualne, itp. Ogranicza to stronę podmiotową do umyślności Kodeks karny. Komentarz, red. A. Grześkowiak, K. Wiak, Warszawa 2014, s. 900. 30 Jeśli doszło do przekroczenia uprawień lub niedopełnienia obowiązków przez funkcjonariusza publicznego, ale nie prowadziło ono do powstania szkody, zachowanie takie może być jedynie podstawą do odpowiedzialności służ-bowej bądź dyscyplinarnej, A. Marek: Kodeks karny, Warszawa 2010, s. 512-513. 31 Kodeks karny. Część ogólna, t. II, Komentarz do art. 117-277, red. nauk. A. Zoll, Warszawa 2013, s. 1208-1209. 29 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 w postaci zamiaru bezpośredniego. Realizacja znamion typu czynu zabronionego opisanego art. 231 w §1 K.k. została zagrożona karą pozbawienia wolności do lat 3, typ kwalifikowany (§2) został zagrożony 32 karą pozbawienia wolności Tamże, s. 513. Strona 17 od roku do lat 10, zaś typ czynu zabronione- Z tego też względu ich czynności podlegają go opisanego w §3 zagrożony jest karą szczególnemu reżimowi prawnemu - tak grzywny, ograniczenia wolności, pozbawie- w zakresie ochrony w związku z pełnioną nia wolności do 2 lat33. funkcją, jak i odpowiedzialności za podej- W kontekście niedoprecyzowanego mowane czynności. W związku z tym ławnik w wielu przypadkach zakresu uprawnień powinien znać przepisy prawa regulujące i obowiązków ciążących na ławniku34, musi jego funkcjonowanie i pamiętać, że ślubo- on pamiętać, iż przestępstwo przekroczenia wany obowiązek kierowania się zasadami uprawnień lub niedopełnienia obowiązków uczciwości i godności wynika z zasad etycz- godzi w autorytet oraz zaufanie społeczne nych, a przepisy zawarte w rozdziale VII do reprezentowanej przez niego władz ustawy Prawo o ustroju sądów powszech- sądowniczej i instytucji, albowiem dobrem nych chronionym w tym przypadku jest prawi- zachowania. zobowiązują go do określonego dłowe funkcjonowanie instytucji, której jest przedstawicielem. Podsumowanie O tym, w jaki sposób sądy stosują Streszczenie - j. polski: Ławnik jako funkcjonariusz publiczny prawo, współdecyduje dziś w skali kraju Do stosowania prawa przez sądy powszech- dość spore grono ławników, z głosem tyle ne z zakresu prawa karnego, cywilnego, samo ważącym co głos zawodowego sędzie- rodzinnego, pracy i ubezpieczeń społecz- go i posiadających na równi z sędzią status nych, włącza się ławników (sędziów spo- funkcjonariusza publicznego. Funkcje spra- łecznych). Ich czynności jako funkcjonariu- wowane przez sędziów społecznych mają szy publicznych podlegają szczególnemu rzeczywisty i istotny wpływ na życie reżimowi - z jednej strony korzystają oni obywateli, bezpośrednio kształtują bowiem ze szczególnej ochrony, z drugiej zaś strony uprawnienia, ale i obowiązki podsądnych. mogą stać się podmiotem określonego prze- Ustawa Kodeks karny…, jw. 34 Przepisy nie precyzują, o jakie działania lub zaniechania chodzi. Trybunał Konstytucyjny stwierdził jednak, że nie wszystkie obowiązki i uprawnienia służbowe określają wyraźnie przepisy. Mogą one wynikać również z samego charakteru i istoty zadań danego stanowiska, z rodzaju dokonywanej czynności albo z ogólnych zasad sprawowania funkcji (wyrok TK z 9 VI 2010, SK 52/08). Co do zasady w przypadku ławników, ciążące na nich obowiązki wynikają z treści roty ślubowania oraz przepisów zawartych w rozdziale VII ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych. 33 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 stępstwa. Warto przypomnieć te zasady z uwagi na ich znaczenie w praktyce. Słowa kluczowe: sędzia społeczny, funkcjonariusz publiczny, ochrona, przestępstwo, sąd. Strona 18 Streszczenie - j. angielski: Summary Juror as a public official For the application of the law by the common courts of law criminal, civil, family, labor and social security, turns on the jurors (social judges). Their actions as a public officials are subject to special regime - on the one hand, they benefit special protection, on the other hand they may become the subject of a specific offense. It is worth recalling these rules due to their importance in practice. Key words: social judges, public official, protection, offense, court of law. mgr Bogumił Wysota - absolwent UAM w Poznaniu; ławnik w Sądzie Rejonowym Poznań - Stare Miasto w Poznaniu. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 19 Zakaz reformationis in peius w polskim i obcym prawie administracyjnym Magdalena Walczak Reformatio in peius iudici appellato non licet1 Appellandi usus quam sit frequens quamque necessarius, nemo est qui nesciat, quippe cum iniquitatem iudicantium vel imperitiam recorrigat: licet nonnumquam bene latae sententis in peius reformet, neque enim utique melius pronuntiat qui novissimus sententiam laturus est2.. Ulpian (Digesta 49.1.1) Wstęp wyjściowej, co można określić jednym słowem jako pogorszenie. W języku prawniczym rozumiemy ten zwrot podobnie, a mianowicie jako dokonanie przez organ odwoławczy zmiany decyzji organu pierwszej instancji na niekorzyść odwołującej się strony.3 Wyrażenie reformatio in peius w systemie prawnym współczesnych państw przyjęło się przedstawiać w formie zakazu4. Zakaz ten przybiera postać gwarancji procesowej polegającej na tym, że w postępowaniu wywołanym wniesieniem środka zaskarżenia organ Łaciński zwrot reformatio in peius procesowy nie zmieni zaskarżonego roz- oznacza w dosłownym tłumaczeniu prze- strzygnięcia na niekorzyść strony wnoszącej kształcenie na gorsze. Jeżeli pozwolimy taki środek. sobie na zabawę słowem to dojdziemy Rozstrzygnięcia organów odwoław- do wniosku, że re-formatio jest złączeniem czych, które dokonują reformatio in melius5 formantu re – z łac. powtórne, na nowo nie budzą żadnych kontrowersji. Dyskusja (dokonanie czegoś) i pnia formatio – z łac. w doktrynie zaczyna się dopiero przy tworzenie. Peius – z łac. gorszy, jest formą reformatio in peius. Jest ona o tyle ciekawa, stopnia wyższego od malus- z łac. zły. Tak że ścierają się ze sobą „najdonioślejsze war- więc potocznie paremię tę można rozumieć tości chronione przez prawo”6. Rzecz jest jako stworzenie czegoś gorszego od sytuacji o tyle trudna, że nie sposób rozstrzygnąć sporu w sposób obiektywny i jednoznaczny, Sądowi apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść zasądzonego. 2 Każdy wie, jak częsty i potrzebny jest zwyczaj apelowania: apelacja poprawia niesprawiedliwość lub nieświadomość sędziów. Jednakże zdarzyć się może, że dobre wyroki w apelacji na gorsze bywają zmieniane. Może się zdarzyć, że sędzia najwyższej instancji wyda wyrok zły i zmieni na gorsze wyrok najlepszy. Tłumaczenie za: P. Pogonowski, Zakaz reformationis in peius w postępowaniu cywilnym, Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2004, s. 24. 1 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 gdyż zasadza się on na przyjętym systemie A. Skóra, Reformatio in peius w postępowaniu administracyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002, s. 9. 4 Oczywiście nie wszędzie zakaz taki wprowadzono, co zostało przedstawione w dalszej części eseju. 5 Przekształcenie na lepsze. 6 J. Zimmermann, Administracyjny tok instancji, RH UJ nr 108, Kraków 1986, s. 73. 3 Strona 20 wartości nadając jednym normom w hierar- administracyjne jest tak specyficzne, iż chii status wyższy, a innym niższy. Dlatego mechaniczne odwzorowanie zasad z prawa też w literaturze ochrzczono ten spór que- karnego i cywilnego jest niemożliwe8. stio diabolica. Zakres rozważań w tym eseju został W światowej myśli prawnej ścierają ograniczony do postępowania administra- się dwa poglądy co do dopuszczalności cyjnego z wyłączeniem postępowania egze- takiegoż pogorszenia. Już Ulpian powiedział kucyjnego. reformatio in peius iudici appellato non W niniejszym eseju porównane licet, co w większości systemów prawnych zostało podejście do zasady reformatio stało się zasadą7. Niech o doniosłości tej in peius w prawie administracyjnym pol- zasady prawnej świadczy chociażby fakt skim i niemieckim, jak również zaznaczono umieszczenia jej na jednym z filarów zdo- jak kształtuje się zastosowanie zasady biących budynek Sądu Najwyższego w War- reormatio in peius w innych wybranych szawie. ustawodawstwach Tym niemniej przyjęty, a często tak- (w prawie czeskim, austriackim i słowackim). że wyrażony explicite w ustawodawstwie Przesłanki zakazu reformationis zakaz reformationis in peius jest często in peius dyskutowany. Nawet jeśli zgodzimy się co do takiego zakazu, to należy rozważyć czy Rozważania teoretyczne co do wpro- będzie on miał charakter absolutny czy też wadzenia zakazu reformationis in peius relatywny. Pod pojęciem absolutnego zaka- sprowadzone zu rozumieć należy, że organ odwoławczy do skrajnego przypadku zakazu absolutne- nigdy nie może wydać decyzji, która byłaby go. zostały w tym miejscu niekorzystna dla wnoszącego odwołanie. Rozpatrując zasady, które stanowią Przez zakaz relatywny należy zatem rozu- fundament zakazu należy wskazać zasadę mieć dopuszczenie w drodze wyjątku sytua- ochrony interesu strony i zasadę zaufania cji, które uprawniają organ odwoławczy do organów administracji. do zastosowania reformatio in peius. Technicznie zakaz taki może być Zakaz stosowania reformatio in pei- wyrażony w formie zasady ogólnej lub też us przyjął się zarówno w doktrynie postę- wyjątków których zaistnienie nie pozwala powania karnego, cywilnego, kanonicznego na dokonanie dopuszczalnego pogorszenia. jak i administracyjnego. Jednakże jak zauważa Jan Zimmermann gałąź prawa jaką jest postępowanie administracyjne i sądowoszczególnie w postępowaniu karnym i cywilnym. 7 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 J. Zimmermann, Zakaz reformationis in peius w postępowaniu administracyjnym i sądowo-administracyjnym,[w:] Księga pamiątkowa Eugeniusza Ochendowskiego, TNOiK "Dom Organizatora", Toruń 1999, s.351. 8 Strona 21 Zasada ochrony interesu strony Zasada ochrony zaufania Legitymowany podmiot do wniesie- Drugą zasadą będącą fundamen- nia odwołania powinien być wolny od oba- tem dla zakazu absolutnego jest ochrona wy pogorszenia swojej sytuacji9 - tą zasadę zaufania, która to zasada znajduje swe można traktować jako koronny argument odzwierciedlenie w art. 8 k.p.a12. Dyrektywa zwolenników zakazu reformationis in peius. ta wywodzi się bezpośrednio z zasady pań- E. Iserzon wskazuje na fakt, iż w interesie stwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP13). strony jest by nie obawiała się kwestiono- W ujęciu negatywnym można powiedzieć, wać w jej mniemaniu krzywdzącą ją decyzję. że odbieranie przyznanych uprawnień jak Według autora stronie nie należy wzbraniać i nakładanie dodatkowych obowiązków wolnego wyboru kiedy stoi przed dylema- na obywatela negatywnie wpływa na stan tem wniesienia odwołania a zaakceptowa- jego świadomości prawnej i jest sprzeczne nia decyzji I instancji. „Nie ma ona [strona] z zasadą praw nabytych. Ponadto zapew- tego swobodnego wyboru, jeżeli ma pod- nienie stabilności rozstrzygnięć decyzji stawę do obawy, że złożenie odwołania organu administracji publicznej w całym, może spowodować decyzję organu odwo- a zatem także w odwoławczym postępowa- ławczego pogarszającą jej sytuację. W oba- niu jest zasadą słuszną i wymagającą ochro- wie przed tą ewentualnością strona może ny. Taki stosunek do reformationis in peius uważać się za zmuszoną do pogodzenia się zmusza organy administracji do wyważenia z krzywdzącą decyzją”10. rozstrzygnięcia przyjętego w decyzji, gdyż Można pokusić się o stwierdzenie, że wprowadzenie absolutnego zakazu reformationis in peius jest podstawową nie będzie ona już mogła być dowolnie zmieniana. Tym samym zakaz jest gwarancją prawidłowości działania organów. gwarancją procesową strony11. Co więcej, Przesłanki dopuszczalności refor- wprowadzenie takiego zakazu daje stronie matio in peius swobodę w podjęciu dalszej aktywności w obronie własnego interesu, co bez wąt- Dopuszczenie reformatio in peius pienia sprzyja rozwojowi społeczeństwa może obywatelskiego. Po pierwsze może to być przyzwolenie przyjąć zasadniczo dwie formy. na dokonanie takiego pogorszenia (bądź to wyrażone explicite w ustawie, bądź Z. Kmieciak, Postępowanie administracyjne w świetle standardów europejskich, Dom Wydawniczy ABS, Warszawa 1997, s. 351. 10 E. Iserzon, Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje, Warszawa 1968, s. 235. 11 Wyrok NSA z dn. 6.02.1989, IV SA 1101/88, ONSA 1989, nr 2, poz.71. 9 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 to niejako domniemane z braku wyrażonego Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U.2013, poz. 267 tekst jednolity) 13 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. 1997, Nr78, poz. 483 12 Strona 22 w ustawie zakazu) lub też sformułowanie każdego porządku prawnego, w którym (na ogół wymienionych enumeratywnie) poszanowanie i przestrzeganie prawa przez w przepisie sytuacji wyjątkowych, które organy państwa powinno być najwyższym wyłączają zakaz reformationis in peius. nakazem. Zasada ta jest zasadą konstytucyj- Fundamentami dla wprowadzenia ną, a także jest explicite ujęta w k.p.a. Art. 7. dopuszczalności pogorszenia są przede k.p.a. stwierdza „W toku postępowania wszystkim zasada praworządności, zasada organy ochrony interesu publicznego, niesporny na straży praworządności”. charakter postępowania, administracji państwowej stoją merytoryczny Z merytorycznego charakteru postę- model administracyjnego toku instancji14. powania odwoławczego wynika także kom- Zasady te tworzą logiczną całość, która petencja organu do przeprowadzenia swo- w konsekwencji wyklucza zastosowanie bodnej oceny dowodów, co nie pozwala się w postępowaniu administracyjnym zakazu pogodzić z zakazem reformationis in peius, reformationis in peius. który wprowadza w dużym stopniu związa- Prawne zasady nadrzędne Podstawą postępowania odwoławczego jest ponowne rozpatrzenie i rozstrzy- nie organu odwoławczego treścią decyzji organu I instancji. Ochrona interesu publicznego gnięcie sprawy na podstawie normy prawa Wcześniej pisano o zasadzie ochrony materialnego (model merytoryczny admini- interesu strony. Pojawia się zatem pytanie, stracyjnego toku instancji). Zasadniczym jak dalece interes ten może być chroniony, celem postępowania odwoławczego jest czy w ogóle (słuszny) interes jednostkowy zatem „naprawienie” potencjalnie błędnej jest wobec jakiejś wartości podrzędnym? decyzji organu I instancji i wyeliminowanie W tym miejscu pojawia się termin „interes decyzji sprzecznej z prawem. społeczny/ publiczny/państwowy”. W zale- Zatem wprowadzenie zakazu refor- żności od ideologicznych założeń, które mationis in peius ograniczałoby kompeten- w danym porządku prawnym zostały przy- cję organu II instancji do wydania decyzji jęte, pierwszeństwo może zostać przyznane administracyjnej przy zastosowaniu okre- interesowi indywidualnemu lub najogólniej ślonej normy prawa materialnego, co nato- ujmując ogólnemu. miast wprost godzi w istotę merytorycznego Tym niemniej w większości ustawo- charakteru postępowania odwoławczego dawstw i w zasadę legalności. publicznego jest traktowana jako uzasad- Zasada praworządności (legalności) konieczność ochrony interesu nienie dopuszczalności reformatio in peius. stanowi wszakże wartość fundamentalną 14 A. Skóra, Reformatio in peius…, op.cit, s. 27-56. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 23 Ujęcie zakazu reformationis in peius W świetle przywołanego przepisu można stwierdzić, że ustawodawca polski przyjął zasadę, która pozwala stronie odwo- W prawie polskim łującej się pozostawać w usprawiedliwiosposób nym przekonaniu, że wniesione przez nią wyraźny ujął zasadę zakazu pogorszania odwołania spowoduje co najwyżej utrzyma- sytuacji odwołanie. nie jej dotychczasowej sytuacji prawnej W myśl Art. 139. k.p.a. „Organ odwoławczy ustalonej zaskarżoną decyzją, w żadnym zaś nie może wydać decyzji na niekorzyść stro- wypadku nie doprowadzi do jej pogorsze- ny odwołującej się, chyba że zaskarżona nia. Ustawodawca strony polski wnoszącej w Tym decyzja rażąco narusza prawo lub rażąco niemniej warto zauważyć, że art. 139 k.p.a in fine wprowadza odstęp- narusza interes społeczny.” Na wstępie warto wskazać zakres stwa od zakazu reformationis in peius. Moż- przedmiotowy zastosowania art. 139 k.p.a. liwość pogorszenia sytuacji odwołującego Uwzględniając przyjęte w doktrynie rozu- się została ograniczona expresis verbis tylko mienie zwrotu „na niekorzyść” jako obiek- do tywnego uszczerbku w sytuacji materialno- do rażącego naruszenia prawa w decyzji prawnej strony, należy stwierdzić, że refor- organu I instancji lub rażącego naruszenia matio in peius dotyczy jedynie decyzji orga- interesu publicznego. dwóch przypadków, a mianowicie nu odwoławczego wymienionych w art. 138 Pierwszą przesłanką wymienioną §1 ab initio i art. 138 § 4. Podsumowując w przepisie jest rażące naruszenie prawa. stwierdzić należy, że jedynie decyzja, w któ- I tu już pojawia się problem z rozumieniem, rej organ odwoławczy uchyla zaskarżoną czym jest rażące naruszenie prawa. Mimo decyzję w całości lub w części i w tym reguły zakresie orzeka co do istoty sprawy oraz przez decyzja decyzję z którą „nie można nadawać identycznym i zobowiązująca organ pierwszej instancji sformułowaniom w ramach tego samego do wydania decyzji o określonej treści aktu prawnego różnego znaczenia (...), o ile są zdolne pogorszyć sytuację materialno z tego aktu prawnego nie wynikają wska- prawną odwołującej się strony15. zówki pozwalające na takie rozumienie tych Zakresem podmiotowym ochrony z art. 139 zwrotów"16 to jednak w doktrynie i orzecz- k.p.a objęta jest tylko strona, która wniosła nictwie przeważa pogląd, że zakres użytego uchylająca zaskarżana odwołanie. W. Federczyk, Postępowanie administracyjne, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2011, s. 213-214. 15 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 interpretacyjnej Jerzego sformułowanej Wróblewskiego zgodnie J. Wróblewski, Sądowe stosowania prawa, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988, s. 132 za: M. Jaśkowska, A. Wróbel, Komentarz aktualizowany do ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U.00.98.1071), LEX/el., 2012 16 Strona 24 terminu "rażące naruszenie prawa" z art. stwierdza J. Zimmermann w państwie pra- 139 jest szerszy od pojęcia „rażącego naru- wa legalność jest wartością uniwersalną szenia prawa” będącego podstawą stwier- i nie podlega „miarkowaniu”19. dzenia nieważności decyzji z art. 156 § 1 pkt Ponadto według brzmienia art. 139 2 k.p.a. Dlatego przyjmuje się, że przesłanka k.p.a zakaz reformationis in peius nie obo- zezwalająca na dokonanie reforamationis wiązuje, gdy zaskarżona decyzja w sposób in peius obejmuje wszystkie kwalifikowane rażący narusza interes społeczny. Użycie wypadki naruszenia prawa wymienione podwójnego nieostrego sformułowania mo- taksatywnie w art. 145 § 1, art. 145a § 1, art. że nastręczać trudności interpretacyjnych, 146b § 1 i art. 156 § 1 k.p.a.17 Za tak szero- nie dość że trzeba zdefiniować, czym jest kim wyznaczeniem granic terminu „rażące interes społeczny, to trzeba się zastanowić, naruszenie prawa”, jak wskazuje A. Skóra co będzie powodować jego naruszenie przemawia przede wszystkim wykładnia w stopniu rażącym. funkcjonalna. Wydaje się bowiem uspra- W doktrynie brak jasnego i precy- wiedliwionym stanowisko, które stwierdza, zyjnego, a przede wszystkim stałego zdefi- że wprowadzenie do art. 139 tej przesłanki niowani terminu „interes społeczny”. Pod- służyć ma wyeliminowaniu z obrotu praw- kreśla się nawet, że kategoria jaką jest inte- nego decyzji dotkniętej ciężkimi, kwalifiko- res społeczny jest niestała, gdyż zależy wanymi wadami prawnymi, zarówno proce- od labilnego w czasie kontekstu społeczne- sowymi jak i materialnymi oraz rozstrzy- go, politycznego i ustrojowego. Osobiście gnięciu sprawy przez organ odwoławczy skłonna jestem zaakceptować definicję, któ- w sposób niewadliwy18. ra pojmuje interes społeczny jako interes Nadal jednak pozostaje problem ogółu obywateli z ich instytucjami i pań- rozumienia pojęcia „rażącego” naruszenia stwem, jako najwyższą organizacją na cze- prawa, gdyż można wnioskować, że naru- le20. Moim zdaniem jednak jest to klasyczna szenie prawa „nierażące” podlega sanacji, formuła odwołująca się do niemalże filozo- i wobec takiego naruszenia prawa odwołu- ficznego problemu konfliktu interesu jed- jąca się strona znajduje się pod parasolem nostki i interesu publicznego21. Przeciwsta- ochronnym art. 139 k.p.a. Tym niemniej wiane są sobie dwie wartości: dobro ogółu istotna uwaga krytyczna Jana Zimmermanna zmusza do refleksji, czy naruszenie prawa w ogóle może być stopniowane. Jak G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego. Komentarz. Tom II. Komentarz do art. 104-269, LEX, 2010 18 A. Skóra, Reformatio in peius…, op.cit, s. 141142. 17 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 J. Zimmermann, Zakaz reformationis…, op. cit., s. 361. 20A. Skóra, Reformatio in peius…, op.cit, s. 149. 21 W literaturze przedmiotu toczy się dyskusja nad zastąpieniem zwrotu „interes społeczny” terminem „interes publiczny”. Wskazuje się przy tym w dyskusji, że termin „interes społeczny” jest reliktem poprzedniej epoki. 19 Strona 25 (dobro wspólne) i dobro indywidualne nia przez organ odwoławczy decyzji (dobro wielu). o utrzymaniu w mocy zaskarżonej decyzji, Na gruncie przepisu, w którym enu- co byłoby sprzeczne z podstawowym celem meratywnie wymieniono dwie tylko prze- środka prawnego jakim jest odwołanie. Nie- słanki odstępstwa od zakazu reformationis jako doszłoby do cementowania decyzji in peius, przyjmuje się za niedopuszczal- organu I instancji niezależnie od okoliczno- ne zastosowanie wykładni rozszerzającej ści, jeżeli tylko odwołanie wniosłyby strony od przyjętych wyjątków. Takie ujęcie spra- o sprzecznych żądaniach. wy budzi wiele wątpliwości i jest przyczyn- Inaczej argumentuje A. Skóra, która kiem do dyskusji. W myśl cywilistycznego twierdzi, że gdyby celem ustawodawcy ujęcia apelacja nie może wszak służyć tylko byłoby wprowadzenie nowego, trzeciego tej stronie, która ją złożyła, gdyż efektem wyjątku uczynił by to wprost wpisując jej wniesienia jest dalsze badanie tej go do art. 139. Jeżeli tego nie uczynił to nie samej sprawy. J. Zimmermann wskazuje, można w sytuacji takiej mówić o dopusz- że w przypadku wielości stron powinna czalności reformationis in peius24. Zatem obowiązywać reguła ich równej ochrony, gdy odwołanie złożyło kilka stron o sprze- niezależnie od tego czy i która ze stron cznych interesach powinna zostać wydana wniosła odwołanie22. przez organ odwoławczy decyzja o utrzy- Podobnie jak Zimmermann argu- maniu w mocy zaskarżonej decyzji. Organ mentuje Grzegorz Łaszczyca, który wskazu- odwoławczy je, że z istoty swej zakaz reformationis krzywdzącej którąkolwiek ze stron. Mimo, in peius może być zastosowany na rzecz że jest to teza ryzykowna, to jak stwierdza jednej tylko odwołującej się strony. Nie wią- Zimmermann odpowiada istocie legitymacji że ona organu odwoławczego w takim strony w postępowaniu administracyjnym25. postępowaniu, w którym uczestniczą strony nie może wydać decyzji W prawie czeskim o spornych interesach. Wówczas bowiem każde rozstrzygnięcie organu II instancji, Podobnie sprawę potraktował usta- wydane zgodnie z interesem jednej z nich, wodawca czeski, który także wprowadził musi wydanym wyraźny zakaz reformationis in peius na niekorzyść pozostałych23. W sytuacji gdy w paragrafie 90 ust. 3 ustawy stwierdzając, odwołanie złożyło kilka stron o sprzecznych że „Organ odwoławczy nie może zmienić interesach utrzymanie zakazu reformationis zaskarżonej decyzji na niekorzyść uczestni- in peius skutkowałoby koniecznością wyda- ka, chyba że odwołanie wniósł także inny J. Zimmermann, Zakaz reformationis…, op. cit., s. 352. 23 G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania…, op.cit. 24 być rozstrzygnięciem 22 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 A. Skóra, Reformatio in peius…, op.cit, s. 82-83, 135. 25 J. Zimmermann, Zakaz reformationis…, op. cit., s. 357. Strona 26 uczestnik, a ich interesy nie są zgodne, Postępowanie administracyjne w Niem- a także gdy zaskarżona decyzja jest nie- czech ukształtowane jest jako postępowanie zgodna z prawem lub interesem publicz- jednoinstancyjne z dopuszczalnością wery- nym”26. fikacji podjętych aktów administracyjnych Warto zauważyć, że przepis czeski bezpośrednio na drodze sądowej. Dlatego, expresis verbis wskazuje na trzy przypadki, jak podkreśla Agnieszka Kubiak, nie kiedy zakaz reformationis in peius zostaje ma bezpośredniego odpowiednika w prawie wyłączony. Podobnie jak w polskim art. 139 niemieckim dla polskiego „toku instancji k.p.a jest to niezgodność z prawem i nie- i weryfikacji rozstrzygnięć w postępowaniu zgodność z interesem publicznym. Ponadto odwoławczym”27. jednak czeski przepis nie pozostawia wąt- Dla kontroli instancyjnej konkuren- pliwość, że także wniesienie odwołań przez cyjną niejako formą weryfikacji decyzji strony o sprzecznych interesach stanowi administracyjnych jest wstępna kontrola przesłankę wyłączającą zakaz. administracyjna sprzężona z kontrolą Trudno wartościować czyj przepis sądową. I tą właśnie formę przyjęta została jest lepiej skonstruowany. Można natomiast w prawie niemieckim, w którym wprowa- przypuszczać, że Jan Zimmermann wskazał- dzono instytucje postępowania wstępnego by na poprawność formuły czeskiej, wszak (Vorverfahren), które poprzedza rozpatrze- jak już wcześniej zaznaczono wyrażał nie skargi przez sąd administracyjny. on pogląd o niemożności miarkowania le- Tym niemniej wysnucie wniosku, galności. Czeski przepis nie zawiera bowiem że ustawodawstwu niemieckiemu obce jest niekonkretnych sformułowań takich jak postępowanie odwoławcze przed organem „rażące naruszenie”, których używa polski administracji publicznej byłoby błędne. ustawodawca. Co więcej wprowadzając Zgodnie z §7928 ustawy o postępowaniu trzecią przesłankę wyłączającą nie pozo- administracyjnym (Verwaltungsverfahren- stawia się pola na domniemania i interpre- gesetz VwVfG) do formalnych środków tacje. prawnych przeciw aktom administracyjnym Ujęcie zasady reformatio in peius W prawie niemieckim W niemieckim systemie obowiązuje zgoła inny model weryfikacji aktów administracyjnych niż ma to miejsce w Polsce. A. Skóra, Czechy [w:] Kmieciak Z. (red.), Postępowanie administracyjne w Europie, Oficyna a Wolter Kluwer business, Warszawa 2010, s. 99. 26 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 stosuje się przepisy ustawy o sądowniA. Kubiak, Postępowanie odwoławcze (Rechtsbehelfsverfahren) w postępowaniu admini-stracyjnym w RFN, „Casus” 2007, nr 46, s. 1216, Kubiak A., Republika Federalna Niemiec [w:] Kmieciak Z. (red.), Postępowanie administracyjne w Europie, op. cit., s. 308-347. 28 „Für förmliche Rechtsbehelfe gegen Verwaltungsakte gelten die Verwaltungsgerichtsordnung und die zu ihrer Ausführung ergangenen Rechtsvorschriften, soweit nicht durch Gesetz etwas anderes bestimmt ist; im Übrigen gelten die Vorschriften dieses Gesetzes.” 27 Strona 27 ctwie administracyjnym (Verwaltungsge- wydaną w następstwie złożenia sprzeci- richtsordnung VwGO). wu30. Formalnym środkiem zaskarżenia W prawie niemieckim, gdy mowa aktów administracyjnych w systemie nie- jest o Wiederspruchsverfahren zasadniczo mieckim jest sprzeciw (Wiederspruch), któ- dopuszcza się dokonywanie pogorszenia rego wniesienie uruchamia postępowanie sytuacji materialnoprawnej składającego wstępne ze sprzeciwu (Wiederspruchver- odwołanie (Verböserung). Dopuszczalność fahren). Sprzeciw wnosi się do organu, któ- reformatio in peius w Wiederspruchsver- ry akt wydał lub zdaniem wnioskodawcy fahren wywodzi się przede wszystkim do wydania akty był zobowiązany, organ zaś z trzech argumentów. dokonuje oceny zasadności sprzeciwu Po pierwsze można z innych przepi- odwołując się do kryterium legalności sów wywnioskować, o dopuszczalności i celowości. Organ może zaskarżoną decyzję Verböserung. Z brzmienia § 79 II VwGO zmienić lub uchylić. wynika, że możliwe jest złożenie odwołania Uznanie sprzeciwu za uzasadniony od decyzji organu odwoławczego, jeżeli skutkuje rozstrzygnięciem sprawy przez decyzja ta w odczuciu strony stanowi organ w granicach jego kompetencji (abhel- w stosunku do pierwotnie zaskarżanego fen). W przypadku uznania sprzeciwu aktu pogorszenie jej położenia, zawiera za bezzasadny lub niedopuszczalny właści- dodatkowy element decydujący o jej uciąż- wy organ przekazuje wniosek zawierający liwości31. Co więcej podkreśla się także, rzeczony środek zaskarżenia do rozpozna- że niemiecki ustawodawca w §71 VwGO nia organowi nadrzędnemu. Decyzja organu wychodzi nadrzędnego jest decyzja, która zmienia, reformatio in peius. Paragraf 71 VwGO sta- uchyla lub utrzymuje w mocy pierwotny akt nowi bowiem, że „jeżeli unieważnienie lub administracyjny29. zmiana aktu administracyjnego jest związa- Wyczerpanie trybu wstępnego stanowi co do zasady warunek dopuszczalności skargi do sądu administracyjnego. W skardze do sądu można zarówno zakwestionować pierwotny akt administracyjny w kształcie, jaki nadano mu decyzją w przedmiocie sprzeciwu, jak i decyzję Z. Kmieciak, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne a prawo europejskie, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010, s. 83-84. 29 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 z założenia dopuszczalności na w postępowaniu odwoławczym z uciążCo wynika wprost z § 79 II VwGO, z którego to przepisu pośrednio wywodzi się dopuszczalność reformatio in peius. (wskazano na ten fakt w dalszej części eseju) 31 Tłumaczenie za: A. Kubiak, Postępowanie odwoławcze (Rechtsbehelfsverfahren), op. cit. s. 15. §79 II „Der Widerspruchsbescheid kann auch dann alleiniger Gegenstand der Anfechtungsklage sein, wenn und soweit er gegenüber dem ursprünglichen Verwaltungsakt eine zusätzliche selbständige Beschwer enthält. Als eine zusätzliche Beschwer gilt auch die Verletzung einer wesentlichen Verfahrensvorschrift, sofern derWiderspruchsbescheid auf dieser Verletzung beruht. § 78 Abs. 2 gilt entsprechend.” 30 Strona 28 liwością w porównaniem do aktu pierwot- żącego egzystencji skarżącego34. Ponadto nego, osoba zainteresowana powinna być nie jest dopuszczalna zmiana decyzji pier- wysłuchana przed wydaniem rozstrzygnię- wotnej na niekorzyść zainteresowanego lub cia naprawczego lub orzeczenia w sprawie uprawnionych osób trzecich gdy sprzeciw sprzeciwu”32. okazał się niedopuszczalny35. Po drugie, jest rzeczą charaktery- W prawie austriackim styczną, że w VwGo nie znajdziemy żadnego przepisu traktującego expresis verbis Kamieniem milowym dla rozwoju o zakazie reformationis in peius. Z tego fak- całego europejskiego postępowania admini- tu orzecznictwo i doktryna niemiecka stracyjnego była uchwalona przez Parla- wysnuwają zasadę, że w postępowaniu ment Republiki Austrii w 1925 roku związ- ze sprzeciwu (§ 68 I VwGO) nie obowiązuje kowa ustawa o ogólnym postępowaniu zakaz reformationis in peius. administracyjnym (Allgemeines Verwal- Po trzecie podnosi się, że odwołują- tungsverfahrensgesetz AVG). Znamienitym cy powinien liczyć się z możliwością pogor- jest fakt, iż ustawa ta po nowelizacjach szenia sytuacji, skoro sam poddaje w wąt- obowiązuje do dnia dzisiejszego. pliwość zasadność (legalność i celowość) Istotne jest także, że już w 1925 aktu administracyjnego. Można tu przywo- roku ustawodawca w sposób jednoznaczny łać łacińska premię, w myśl której volenti i expresis verbis wprowadził do ustawy non fit iniuria. postanowienia dotyczące reformatio in pei- Mimo braku wskazania ustawowego us. Warto zauważyć, że w ustawie wprowa- zakazu reformationis in peius dopuszczal- dzono w sposób wyraźny dopuszczalność ność orzekania na niekorzyść odwołującego reformatio in peius. Jest to o tyle ciekawe, się jest ograniczona respektowaniem mini- gdyż w porównaniu z ujęciem niemieckim, malnej która gdzie z braku wyraźnego zakazu wyprowa- wyklucza zaistnienie w drodze reformatio dza się przyzwolenie na pogarszanie sytua- in peius stanu, który byłby nie do zniesienia cji materialnoprawnej zainteresowanego, dla zainteresowanego33, chodzi w szczegól- w ności o sytuacje obciążenia ciężkiego i gro- o podanej wprost dyspozycji ustawodawcy ochrony konstytucyjnej, prawie austriackim można mówić zezwalającej na reformatio in peius. tłumaczenie własne. § 71 „Ist die Aufhebung oder Änderung eines Verwaltungsakts im Widerspruchsverfahren erstmalig mit einer Beschwer verbunden, soll der Betroffene vor Erlaß des Abhilfebescheids oder des Widerspruchsbescheids gehört werden.” 33 Z. Kmieciak, Odwołania w postępowaniu administracyjnym, Oficyna a Wolter Kluwer business, Warszawa 2010, s. 29. Paragraf 66 ust. 4 AVG stanowi, że 32 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 „Poza wypadkiem wymienionym w ustępie 2 [dotyczącym decyzji kasacyjnej], władza http://www.bpb.de/nachschlagen/lexika/ recht-a-z/22789/reformatio-in-peius 35 A. Kubiak, Postępowanie odwoławcze (Rechtsbehelfsverfahren)…, op. cit., s. 15. 34 Strona 29 odwoławcza powinna zawsze sama roz- także w słowackim postępowaniu admini- strzygać sprawę, o ile odwołanie nie podle- stracyjnym38. ga odrzuceniu jako niedopuszczalne albo Podsumowanie spóźnione. Jest ona uprawniona samodzielnie stanowić co do rozstrzygnięcia i uzasad- Reformatio in peius w postępowaniu nienia (§60), odpowiednio zmieniając decy- administracyjnym budzi wiele emocji wśród zję”36. Z samego brzmienia przepisu można teoretyków i praktyków prawa. Jedna wywnioskować, że skoro władza odwoław- z głównych przyczyn takiego stanu rzeczy cza może „sama rozstrzygać sprawę” to nie jest iż zarówno zwolennicy jak i oponenci jest w swym rozstrzygnięciu niczym zwią- reformatio in peius posługują się argumen- zana, w szczególności koniecznością ochro- tami o doniosłości prawnej. ny interesu wnoszącego odwołanie. Wydaje O dopuszczeniu bądź zakazie refor- się zatem, że decyzja organu odwoławczego mationis in peius decydować zatem będzie może podążyć w każdym kierunku, także przyjęta hierarchia wartości. Osobiście zga- doprowadzać do reformatio in peius. dzam się z poglądem, że zasada legalności Jak podkreśla Agnieszka Skóra wie- jest zasadą priorytetową i według tej zasady lokrotnie wypowiadał się także w tej spra- wprowadzenie wie austriacki Trybunał Administracyjny, reformationis in peius w prawie administra- stwierdzając za każdym razem, że władza cyjnym jest wykluczone. odwoławcza uprawniona jest do zmiany Mimo bezwzględnego kontrowersji zakazu jakie budzą decyzji pierwszo instancyjnej w każdym skrajne stanowiska wobec omawianej mate- kierunku, a zatem również na niekorzyść rii, należy zauważyć, że w żadnym z przed- strony odwołującej się37. stawionych rozwiązań, żadne nie jest bez- W prawie słowackim względne. W każdym, niezależnie czy za wyjściowy stan uznamy dopuszczenie czy Warto zauważyć, że Niemcy i Austria zakaz reformationis in peius, przewidziane nie są jedynymi krajami europejskimi są sytuacje wyjątkowe, których zaistnienie w których nie obowiązuje zakaz pogarszania pozwala na niezastosowanie przyjętej regu- sytuacji strony składającej odwołanie. Przy- ły. zwolenie dla reformatio in peius znajdziemy W jednych krajach owe wyjątki wymienione są enumeratywnie w ustawie, w innych wywodzi się je z nadrzędnych wartości konstytucyjnych. A. Skóra, Reformatio in peius…, op.cit, s. 11-12. M.in. orzeczenia z dn. 1III 2001 r., Nr 98/18/0128, z dn. 13 IV 2000 r. , Nr 97/07/0144. Za: A. Skóra, Reformatio in peius…, op.cit, s. 12-13. 36 37 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 W. Chrościelewski, Słowacja [w:] Kmieciak Z. (red.), Postępowanie administracyjne w Europie, op. cit., s. 362. 38 Strona 30 Z ustaleń komparatystyki można Mając na uwadze fakt, że RKM dowiedzieć się o rozwiązaniach zastosowa- zawiera jedynie zobowiązania polityczne nych w innych krajach, co może być impul- przywołany przykład ma zobrazować jedy- sem do ulepszenia rozwiązań krajowych. Jak nie, że nie można dokonać jednoznacznego jednak napisał W. Dawidowicz, „żadna wyboru, a zatem można skonstatować, krytyka nie może pozbawić art. 139 k.p.a. że zakaz reformationis in peius jest zły mocy obowiązującej”39, ale może wskazać i słuszny jednocześnie. na ewentualne drogi poprawy sytuacji Uważam, że z samej konstrukcji prawnej. Nawet jeżeli uznamy rozwiązania odwołania, które opiera się na przeniesie- obce za gorsze, to i tak konfrontacja taka niu na organ odwoławczy kompetencji była wartościowa gdyż zawsze lepiej jest się do ponownego rozpatrzenia sprawy indy- uczyć na cudzych błędach. widualnej winno wynikać przyzwolenie Można się zastanawiać jak ujęcie na reformatio in peius. Z teoretycznego zasady zakazu reformationis in peius odnosi punktu widzenia decyzja organu odwoław- się do zasad proceduralnych wynikających czego powinna być doskonalsza od decyzji z prawa do „dobrej administracji”. Osobliwe organu I instancji, toteż nielogicznym było- wydaje się brzmienie rozdziału III RKM by zawężanie zakresu postępowania przez (Rekomendacja Komitetu Rady Ministrów wprowadzenie zakazu reformationis in pei- Rady Europy CM/Rec (2007) 7 z dnia 20 us. lipca 2007 – Prawo do dobrej administracji). Celem odwołania administracyjnego według RKM ma być przeprowadzenie kontroli merytorycznej albo dokonanie oceny legalności Zakaz reformationis in peius w polskim zapadłej decyzji. Z drugiej jednak strony i obcym prawie administracyjnym. rekomendacja zakazuje organom publicznym podejmowania działań, które mogłyby powstrzymać wniesieniem zainteresowanych odwołania od przed decyzji40. Dochodzimy zatem do starcia się dwóch zasad, z których jedna działa na korzyść, a druga na niekorzyść zakazu reformationis in peius. Artykuł porusza kontrowersje dotyczące zasady “reformatio in peius”. Łaciński termin należy rozumieć jako możliwość pogorszenia sytuacji podmiotu odwołującego się w wyniku wyroku zapadłego w postępowaniu odwoławczym. W prawie polskim przyjęto, co do zasady, zakaz takiego pogorszenia, co ma stanowić jedną z istotnych gwarancji procesowych, W. Dawidowicz, Zarys postępowania administracyjnego, Warszawa 1989, s. 165 40 Kmieciak Z., Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne …, op. cit., s. 80-81. 39 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 chroniących prawa jednostki. Artykuł pre- Strona 31 zentuje wybrane problemy dotyczące wprowadzenia takiego zakazu. Dokonana komparatystyka not hold without exceptions which are discussed in the paper. pozwala Due to comparative studies the author na zauważenie, że kwestia dopuszczalności points out that this matter is differently pogorszenia sytuacji podmiotu odwołujące- regulated in European legal systems. The go się w postępowaniu odwoławczym jest aim of this article is to confront the argu- odmiennie regulowana w poszczególnych ments for and against prohibition of krajach europejskich. Warto zwrócić uwagę, “change toward the worse” and to juxtapose że w wyniku dokonanego porównania regu- the national European regulations on the lacji w wybranych państwach (Polska, topic. It is worth mentioning that in no com- Niemcy, Słowacja, Czechy, Austria) zakaz pared countries (Poland, Germany, Slovakia, lub dozwolenie reformatio in peius nigdy Czech Republic and Austria) the permission nie jest absolutne. or prohibition of reformatio in peius is ab- Słowa klucze: reformatio in peius, prawo administracyjne, komparatystyka prawna solute. Keywords: reformatio in peius, administrative law, comparative law Prohibition of reformatio in peius in administrative law in Polish and selected Magdalena Walczak - absolwentka WPiA foreign jurisdictions. UŁ, rok akademicki 2014/2015 The article discusses a very controversial issue in juridical systems in the world, namely the “prohibition of reformatio in peius” principle. Term reformatio in peius is to be understood as a possibility of an Appeal Court to Bibliografia: 1) Allgemeines Verwaltungsverfah- rensgesetz (AVG), http://www.ris. bka.gv.at. put a sole appellant in a worse position than 2) Dawidowicz W., Zarys postępowania if he had not appealed the first instance de- administracyjnego, Warszawa 1989. cision. 3) Federczyk W., Postępowanie admi- The article presents selected problems in nistracyjne, Wydawnictwo C. H. applicability of such a prohibition. In Polish Beck, Warszawa 2011. administrative procedure reformatio in peius is banned. This principle however does Wiedza Prawnicza nr 1/2016 4) http://www.bpb.de Strona 32 5) Iserzon E., Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje, Warszawa 1968. stępowaniu administracyjnym w RFN, „Casus” 2007, nr 46, s. 12-16. 14) Łaszczyca G., Martysz C., Matan A., 6) Jaśkowska M., Wróbel A., Komentarz Kodeks postępowania administra- aktualizowany do ustawy z dnia 14 cyjnego. Komentarz. Tom II. Komen- czerwca 1960 r. Kodeks postępowa- tarz do art. 104-269, LEX, 2010. nia administracyjnego (Dz.U.00.98. 1071), LEX/el., 2012. in peius w postępowaniu cywilnym, 7) Kmieciak Z. (red.), Postępowanie administracyjne w Europie, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010. Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2004. 16) Skóra A., Reformatio in peius w postępowaniu 8) Kmieciak Z., Odwołania w postępowaniu administracyjnym, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010. administracyjnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002. 17) Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administra- 9) Kmieciak Z., Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne a prawo europejskie, Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa 2010. cyjnego (Dz.U.2013, poz. 267 tekst jednolity) 18) Verwaltungsgerichtsordnung (VwGO), http://www.gesetze-im- internet.de/vwgo/ 10) Kmieciak Z., Postępowanie administracyjne w świetle standardów europejskich, Dom Wydawniczy ABS, Warszawa 1997. skiej, Dz.U.1997, Nr 78, poz. 483 pamiątkowa 19) Wyrok NSA z dn. 6.02.1989, IV SA 1101/88, ONSA 1989, nr 2, poz.71. 20) Zimmermann J., Administracyjny tok 11) Konstytucja Rzeczypospolitej Pol- 12) Księga 15) Pogonowski P., Zakaz reformationis instancji, RH UJ nr 108, Kraków 1986. Eugeniusza Ochendowskiego, TNOiK "Dom Organizatora", Toruń 1999. 13) Kubiak A., Postępowanie odwoławcze (Rechtsbehelfsverfahren) w poWiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 33 Raz jeszcze o szkole antropologicznej prawa karnego na podstawie dzieła C. Lombroso i G. Ferrero „Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka” Marta Wojcieszek Wtedy to Pan sprawił, że mężczyzna pogrążył choć prób podejmowano wiele. Wytłuma- się w głębokim śnie, i gdy spał, wyjął jedno czalne jest zatem przedstawianie kobiety z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem. jako obiektu badań, zwłaszcza z perspekty- Po czym Pan Bóg z żebra, które wyjął z męż- wy kryminologicznej, gdyż jest do tego czyzny, zbudował niewiastę. Rdz 2, 21-22 Starożytne bóstwo, muza średniowiecznych liryków, obiekt renesansowej miłości, przyczyna cierpień i sentymentalnych westchnień mężczyzn od tysięcy lat – kobieta. Próżno szukać jej definicji. Kontrowersyjna bez względu na rolę, jaką odgrywa w społeczeństwie. Stanowi nieograniczone źródło inspiracji każdego artysty, utożsamia zbiór sprzeczności, początek i koniec. Ukazywana jako matka, przedstawia nieograniczoną miłość, opiekuńczość i poświęcenie. Innym razem twórcy nadają kobiecie postać śmierci, bezwzględnej, bezdusznej, niezdolnej do posiadania uczuć. W oczach ojca jest przedstawiana jako postać delikatna, bezbronna, przepełniona dobrem. Charakterystyka mężczyzn budzi zdecydowanie mniej skrajnych emocji. Pomimo zmiany epok i upływu lat nie zmienia się przyjęty kanon męskich cech. Bez względu na składowe analizy, wnioski zawsze pozostają spójne, odbiegając od siebie jedynie w drobnych szczegółach. W przypadku płci żeńskiej ujednolicenie nigdy nie miało zastosowania, Wiedza Prawnicza nr 1/2016 stopnia kontrowersyjna i zaskakująca w swej odmienności, że nawet sam Cesare Lombroso, profesor nauk medycyny i psychiatrii sądowej w Turynie1, nie omieszkał ominąć jej w swej twórczości. Wspólnie z Guglielmo Ferrero wyniki swoich badań spisał w książce pt. Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka z 1893 r., stając się tym samym prekursorem naukowego zainteresowania przestępczością kobiet2. Wspomniane badania o tyle wyróżniały się na tle innych ówcześnie dostępnych, gdyż były prowadzone pod redakcją niesamowitej osobowości, pioniera szkoły antropologicznej, ojca kryminologii jako dyscypliny naukowej3. Cesare Lombroso – jako autor m.in. takich dzieł, jak Geniusz i obłąkanie (1864, wyd. pol. 1887), Człowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej (1876, wyd. pol. 1891) – podjął się tematu, który wielu nurZob. J. Warylewski, Prawo karne, Część ogólna, Warszawa 2012, s. 36 i nast. 2 Por. M. Cabalski, Przemoc stosowana przez kobiety, Studium kryminologiczne, Kraków 2014, s. 143. 3 Zob. A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2004, s. 27 i nast. 1 Strona 34 tował, lecz niewielu miało odwagę rozpo- nawiązaniem do teorii Darwina oraz Spen- cząć działania naukowe w tym kierunku. cera. W myśl pierwszej, samiec, bez względu Upatrywanie się genezy prostytucji w natu- na rozmiar i wytrzymałość, nadal góruje nad rze kobiecego popędu i jednoczesne odwo- samicą różnorodnością cech oraz skompli- ływanie się do macierzyństwa wymaga kowaną budową. Zgodnie z drugą teorią jest ogromnej śmiałości, ponieważ burzy przyję- on udoskonaloną samicą, skłonny do rozwo- ty ład i staje w opozycji do pielęgnowanych ju, w przeciwieństwie do samicy, skłonnej przez tysiące lat idei o wrażliwości i poświę- wyłącznie do zastoju4. ceniu kobiety-matki. Tezy formułowane przez Autora Założenia szkoły antropologicznej zdają się być niekiedy nieodpowiednie, nie wychodziły naprzeciw zapotrzebowaniom skupiając się nawet nad stopniem rozwoju wobec prawdy powszechnej – jednego obu płci, wątpliwe stają się poglądy o roz- i niezawodnego schematu, który rozwiązał- miarze kobiety jako cesze determinującej by wszelkie dotychczasowe wątpliwości. ogólną niższość gatunku5 oraz o zależności Dążenie do jednolitych rozwiązań funkcjo- czasu wystąpienia pierwszego cyklu men- nowało w XIX w., funkcjonuje również struacyjnego od koloru włosów kobiety6. w czasach nowożytnych. Zrozumiała zatem Pozostawiając nawet pełną dozę tolerancji staje się determinacja Cesare Lombroso nie można założyć, że kobra żyjąca w XIX w dążeniu do przedstawienia swoich prze- wieku była słabsza od psa, a przecież pro- myśleń w sposób szczegółowy i dokładny. porcje – mimo upływu lat – nie ulegają Należy ją podkreślić bez względu na ocenę zmianie. Czytelnika, bowiem stopień, w jakim się kształtuje, zasługuje w pełni na szacunek. Swoje rozważania Autor rozpoczyna Kobieta normalna w myśl swojego „niższego gatunku” odczuwa mniejsze potrzeby niż mężczyzna, oznacza to przy- od podstawowych praw natury, przekrojo- tępione wo zwierząt na odczuwanie bodźców. Młode dziewczęta począwszy od istot najmniejszych (pasoży- – niezależnie od inteligencji – posiadają ty, owady), kończąc aż na najbardziej bardzo podobnych człowiekowi – gorylach. Przyj- go, podczas gdy dotyk mężczyzn pozostaje mowana kontaktu niezmiennie subtelny i czuły. Kobiety posia- z Czytelnikiem jest przejrzysta, najpierw dają także wyczulony zmysł smaku nato- Cesare Lombroso przedstawia wyniki swo- miast, „mimo że badania wskazują iż kobiety ich badań, a dopiero w konsekwencji ukazu- mają spoglądając metoda na gatunki nawiązania zmysły czuły i mniejszą dotyk, wrażliwszy węch podatność dorastając niż tracą mężczyźni je wnioski z nich płynące. Zgodnie z powyższym wzorem przemyślenia na temat wielkości i siły zwierząt zostają zakończone Wiedza Prawnicza nr 1/2016 C. Lombroso, G. Ferrero, Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka, Warszawa 1895, s. 16. 5 Ibidem, s. 17-20; 45 i nast. 6 Ibidem, s. 41 i nast. 4 Strona 35 to jednak tak nie jest”7. Autor obrazuje tym z zamiaru jego udręczenia, torturowania samym satyrę stawianych przez się teorii, i zadawania jak największej ilości bólu. Bez często dopasowanych względu na pokłady empatii i litości, kobieta do tworzonych wniosków. Niekiedy nawet uniesiona nienawiścią staje się bezwzględ- meritum podnoszonych argumentów staje na. Jest to rodzaj zaczepnego i obronnego w sprzeczności z ideą formułowanych tez. oddziaływania, dającego wyraz słabości mało zgrabnie Rozważania o wrażliwości są istotne, kobiety, gdyż nie ma ona możliwości gdyż jej stopień determinuje i nadaje kobie- natychmiastowego zniszczenia wroga10. cie cechy zbrodniarki. Tak jest w przypadku Z tej samej przyczyny okrucieństwo widzi- cierpliwości i wytrzymałości wobec cierpień my także w innych słabych istotach, m.in. innych ludzi, co w zasadzie Cesare Lombro- dzieciach, męczą przeciwnika, ponieważ nie so ocenia zarówno pozytywnie, jak i nega- posiadają siły, by go zniszczyć. Analizowana tywnie. Z jednej strony Autor wspomina cecha nie dotyczy sklasyfikowanej zbrod- o pielęgnowaniu chorych, z drugiej zaś niarki lub prostytutki, a samej istoty żeń- o okrucieństwie. Nie można odmówić słusz- skiej. Stąd nie można odmówić Cesare Lom- ności względem wspominanych w utworze broso pasji, z którą opisuje wspomnianą faktów historycznych, bowiem przytaczane bezwzględność sprawiając wrażenie bycia są czasy apostołów, a także popularne nie- jedną z ich ofiar. gdyś szpitale prowadzone przez kobiety, Jak pogodzić te dwa szeregi jakże XII-wieczne schronienia dla bezdomnych sprzecznych ze sobą faktów? Autor wyzna- w Paryżu, zarządzane przez mniszki8. Lżone, cza macierzyństwo jako moment tłumaczą- obrażane i wyśmiewane, pomagały wszyst- cy przejście z jednej sfery do drugiej11. Nie kim, którzy tego potrzebowali, często wła- należy jednak utożsamiać miłości z uczu- snym ciałem ochraniały rannych. Powyższe ciami zachowania, według Cesare Lombroso, nosi Miłość jest jedynie cechą wtórną macierzyń- znamię litościwości, którą należy przypisy- stwa, a sama kobieta nie jest zdolna wać wyłącznie kobietom cywilizowanym9. do odczuwania uczuć wyższych. Kobieta nie Naprzeciw wspomnianym cechom stawia kocha, a jej przywiązanie do mężczyzny nie okrucieństwo i mściwość, poddając przy- wynika kład zwyczaju panującego wśród Indian, z instynktownej chęci bycia uległą i podda- którzy oddawali jeńców wojennych kobie- ną. Na domiar złego kobiety nawet wzajem- tom, te zaś zdzierały z głów niewolników nie są nieprzyjaciółkami własnej płci. skalpy po czym z nimi tańczyły. Wyjątkowo Zawierają łatwo przyjaźnie i równie łatwo nie wynika to z chęci zniszczenia wroga, lecz je zrywają a jednocześnie nieświadomie Ibidem, s. 46-50. Ibidem, s. 86-88. 9 Ibidem, s. 105 i nast. 10 związanymi z z pobudzenia macierzyństwem. płciowego, lecz 7 8 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 11 Ibidem, s. 151 i nast. Ibidem, s. 91. Strona 36 wypowiadają wojny rywalkom. Cesare odbija swoje tezy wobec kobiety normalnej. Lombroso zakreśla co raz większy katalog Autor przedstawia poglądy na temat roz- cech, które zebrane łącznie powinny gene- miaru czaszki zbrodniarek, która to – jak rować odmienne statystyki kryminalne twierdzi – jest mniejsza niż u kobiet nor- od obecnie funkcjonujących, w myśl których malnych, a ich rozmiar odpowiada za wyraz to przecież mężczyzna częściej dopuszcza inteligencji14. Kolor włosów oraz tęczówki się przestępstw. także decyduje o przynależności do okre- Kolejne rozprawy Autora opisują ślonej przez Cesare Lombroso kategorii znacząco zaburzony zmysł moralny kobiety. kobiet, gdyż zbrodniarki posiadały je ciem- Poza dużą zdolnością do kłamstwa cechuje niejsze. ją także próżność i ogromny gniew. Wpływ siwieć, lecz rzadziej pojawiały się na ich na rozwój kobiecej próżności miało znacze- twarzach zmarszczki. Ponadto wyróżniają nie doboru płciowego, przez co zaczęła ona on trzy typy zbrodnicze kobiety: typ skoń- chętniej prezentować swoje wdzięki, pra- czony oznacza cztery lub więcej zwyrod- gnąc być nieprzerwanie w centrum zainte- nień, typ połowiczny wyróżnia trzy zwy- resowania12. Mężczyzna zaś chce odznaczać rodnienia, zaś typ zero odpowiada dwóm się – według stawianych teorii – cnotą lub mniej15. Zjawisko atawizmu zachodzi i kobiecie u zbrodniarki, u której pojawiają się najwy- wystarczy jedynie, by zwracanona nią uwa- bitniejsze cechy kobiety pierwotnej. Cesare gę. Powszechnym zjawiskiem jest także Lombroso podejmuje również temat zwy- gniew, szybko zamieniający się w trudną czaju tatuowania, który częściej jest zauwa- do okiełznania złość. Tym samym kobieta żalny u zbrodniarzy, zaś u zbrodniarek ma mniej rozwinięty zmysł sprawiedliwości pojawia od mężczyzny, jej umysł wydaje się być wy- w 1,15%). Jedynie u prostytutek zwyczaj brakowany13. Gdyby zaś pozwolić jej sądzić tatuowania jest więźniów, w pierwszej kolejności byłaby są to tatuaże religijne, najczęściej przedsta- wzburzona na tyle, że chciałyby pozbawić wiają wspomnienia kochanków, rodziców wszystkich życia, lub są inicjałami16. by – osiągnięciem, minęło podczas a gdy gdy wypuściłaby wzburzenie wszystkich na wolność. Prostytutki się bardzo zaczynały rzadko szybciej (zaledwie popularniejszy. Rzadko Opisując zbrodniarkę i prostytutkę Autor informuje czytelnika, że przedwcze- Słynny w swych teoriach Cesare śnie dojrzewają płciowo, a długość ich wie- Lombroso po raz kolejny wraca to cech ku znacznie przekracza wiek kobiety nor- antropometrycznych, tym razem stosując malnej. Mają również zniekształcony głos, je do zbrodniarki i prostytutki, rykoszetem co jest wynikiem męskiej budowy krtani. Ibidem, s. 227-230. Ibidem, s. 291 i nast. 16 Ibidem, s. 301-303. 14 Ibidem, s. 107. 13 Ibidem, s. 136 i nast. 12 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 15 Strona 37 Cechuje je stępienie dotyku oraz uboższe wszelkie talenty plastyczne. Autor dostrzega czucie bólowa17. u zbrodniarek urodzonych także popęd W zasadzie kobieta zbrodniarka lub prosty- do gadulstwa. Na szczęście w wieku XIX tutka, podobnie nawet jak kobieta normal- gadulstwo dopiero rozpoczynało swój roz- na, posiadają wszystkie zmysły upośledzo- wój. ogólne i wrażliwość ne. Jedyną nadczułość, jaką Autor zauważa to nadczułość płciowa, chociaż i temu stawia naprzeciw tezę o stępionym zmyśle płciowym. Cesare Lombroso wyróżnia rodzaje zbrodniarek: zbrodniarkę urodzoną, zbrodniarkę z przypadku, zbrodniarkę obłąkaną, zbrodniarkę histeryczkę. Kobieta należąca do pierwszej kategorii może być wyróżniania ze względu na materię, wobec której dopuszcza się przestępstwa, tj. zbrodnie dokonywane przeciwko życiu i zdrowiu albo mieniu. Zbrodniarki z przypadku mają poczucie własności na poziomie dziecka, które przywłaszcza sobie rzeczy, nie widząc w tym nic złego18. Prostytutki natomiast zostają podzielone na prostytutki urodzone i prostytutki z przypadku. Łagodności w ocenie Autora podlegają jedynie zbrodniarki z przypadku i prostytutki z przypadku, ponieważ swoim nacechowaniem przed upadłością zbliżają się do kobiety normalnej. Typy „urodzone” są w znacznie większym stopniu krytykowane przez Cesare Lombroso. Cechuje je upór i nieprzyznawanie się do winy. Wyróżniają się również poczuciem estetyki i zdolność do wypowiadania się za pomocą rysunku i pism oraz 17 18 Ibidem, s. 317-321. Ibidem, s. 216 i nast. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Na przestrzeni ostatnich 120 lat pozycja kobiety radykalnie się zmieniła. Jej wizerunek w twórczości Cesare Lombroso mocno porusza czytelniczki. Teza o urodzonych przestępcach – bez względu na odmianę żeńską czy męską – została po gruntownej krytyce odrzucona jako pochopne uogólnienie nieoparte metodologicznie na poprawnych badaniach naukowych. Frances Heidensohn ocenia prace Cesare Lombroso jako bardziej „fantazyjne niż naukowe, skrupulatnie dokonane pomiary nie zostały poddane żadnemu testowi, a jego analizy zdjęć upadłych kobiet są tak obiektywne, jak przyznawanie nagród w konkursie piękności”19. Autor, mając ogromny potencjał naukowy, oparł się nadto na wnioskach, jakie chciał skonkludować, zapominając o samym procesie ich uzyskiwania. Czytelnik zarzucany jest przykładami, które są jedynie dopasowane do stawianych tez. Powoływanie się na przeprowadzane badania są w gruncie rzeczy fikcją, gdyż Autor wybiera i relacjonuje tylko wyniki, które pasują do jego teorii. Dużą wadą dzieła Cesare Lombroso postrzeganie jest otoczenia jednostronność, w kategoriach skrajności, brak empatii i wyrozumiałości K. Biel, Przestępczość dziewcząt rodzaje i uwarunkowania, Kraków 2009, s. 83 - 85. 19 Strona 38 społecznej oraz przede wszystkim brak racjonalizującą i zdecydowanie obiektywi- przejrzystości w stawianych przez siebie zującą ich wizerunek. tezach. Autor miał ogromną wiedzę, ale Mimo, iż teorie antropometryczne z wielkim trudem przekazuje ją czytelniko- wydają się nieracjonalne i zostały obarczone wi, który szybciej się nudzi i gubi w natłoku sporą dozą krytyki – zyskały swoich zwo- sprzeczności niż rzeczywiście zgadza się lenników, którzy równie zaciekle jak Cesare z utworem, lecz i to zachowanie zależy Lombroso i Guglielmo Ferrero kontynuowa- zapewne od płci odbiorcy. Wspomniana li dzieło poprzedników. Do najbardziej zna- jednostronność tworzy pewną satyrę, sku- nych zalicza się Enrico Ferri i Raffaele Garo- tek odwrotny do zamierzonego przez twór- falo. Pierwszy z nich bronił tezy o istnieniu ców. przestępcy z urodzenia, a przyczyny przeNadal zaskakującym jest jak Autor będący – osobą niezwykle stępczości tłumaczył działaniem trzech poważaną czynników: antropologicznego, fizycznego i wykształconą – posiadał zapewne kochają- i środowiska społecznego. Jego koncepcja cą matkę i żonę, klasyfikuje kobiety na rów- starała się łączyć wiele czynników, w gło- ni ze zwierzęciem. Dostrzegane defekty szonych poglądach nie był tak radykalny jak pomijane są w nim samym, który przedsta- jego nauczyciel20. Raffaele Garofalo na dro- wia stronienie od kobiet iście skrajne jak dze poszukiwań określenia, czym jest prze- postawa Wertera z powieści J.W. Goethe. stępstwo, stworzył pojęcie przestępstwa Autor, chcąc przekazać odbiorcy pogląd naturalnego, uważając za nie czyn narusza- o słabości fizycznej i psychicznej kobiety, jący jedno z dwóch uczuć altruistycznych w wielu kwestiach przeczy sam sobie, zaś człowieka: litości lub uczciwości21. Tezy słabość, o której usilnie wspomina najdobit- stawiane przez Cesare Lombroso i jego zwo- niej ukazuje się w nim samym. To właśnie lenników były o tyle doniosłe, że nawoływa- taka mentalność, jaką reprezentuje Cesare ły do zerwania z klasycznymi zasadami Lombroso popycha kobiety do ruchów odpowiedzialności karnej opartymi na winie emancypacyjnych i feministycznych. Chcąc i karze oraz zastąpienia ich środkami walczyć o swoją godność podążają wobec zabezpieczenia społecznego. W podnoszo- skrajności, nie różniąc się tym samym ani nych argumentach wskazywali, że skoro o włos od włoskiego naukowca. Oczywista przestępcy z urodzenia są nieuchronnie jest różnica pomiędzy płciami, nawet nie predestynowani skupiając się na teoriach antropomorficz- stępstw, to należy ich izolować od społe- nych. Idealnym jednak byłoby przedstawie- czeństwa, a nawet w skrajnych przypadkach do popełniania prze- nie wspomnianych wizerunków w oczach samych kobiet. Taki zabieg miałby funkcję Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Por. A. Gubiński, Zasady prawa karnego, Warszawa 1996, s. 28 i nast. 21 Por. A. Grześkowiak, Prawo karne, Warszawa 2011, s. 42 i nast. 20 Strona 39 skazywać na śmierć22. Następstwem głoszo- wykorzystywać ja w manipulowaniu męż- nych poglądów miało być odrzucenie poję- czyznami do osiągnięcia własnych celów”. cia winy jako podstawy odpowiedzialności W 1950 r. pojawiła się praca Otto Pollaka karnej, a w rezultacie odrzucenie też same- promująca tezę o kobiecie pasywnej, chłod- go pojęcia odpowiedzialności. Skoro postę- nej, skłonnej do knowań, która preferuje powanie człowieka zdeterminowane jest ofiary związane z typowym środowiskiem jego cechami wrodzonymi – nie można mu domowym, np. męża lub dzieci. Wspomnia- czynić zarzutu z popełnienia przestępstwa ny socjolog stworzył określenie „zamasko- ani też wymierzać kary23. wana zbrodnia” jako zbrodni zainspirowa- Myśl Cesare Lombroso w początko- nej przez kobietę i dokonanej przez mężczy- wym założeniu miała wychodzić naprzeciw znę. W swych opiniach wyrażał pogardę potrzebie odkryć i panującym w XIX w. wobec kobiet, które są niesprawiedliwie przemianom. Niestety jej następstwa były traktowane znacznie poważniejsze. Stanowiły swoistą wymiar sprawiedliwości24. w jego mniemaniu przez inspirację dla nazistowskich Niemiec i opar- Cesare Lombroso zostawił znacznie cie dla tworzonego wówczas systemu. więcej społeczenstwu niz tylko dyskusyjne Po kilkudziesięciu latach od publikacji poglądy. Jako jeden z niewielu owczesnych przemyśleń włoskiego naukowca wciąż naukowcow nie kierował się nurtem, a sam pojawiało się zainteresowanie jego twór- go tworzył. Autor zaproponował nowe czością. politycznej srodki, ktorych stosowanie, w przeci- i wszechobecnej nietolerancji tylko wzma- wienstwie do kary kryminalnej, nie było gało zapotrzebowanie na wytłumaczenie uzaleznione od winy sprawcy i wagi popeł- bestialskich zachowań. W ten sposób w XX nionych przez niego przestępstw, lecz w. socjolog amerykański W.I. Thomas pozwalało na ochronę społeczeństwa przez w podkreślał, izolację sprawcy, który stanowił istotne że „do popełnienia czynu zabronionego zagrożenie dla porządku prawnego. To nie popycha kobiety chęć przeżycia czegoś wina, a niezależne od popełniającego prze- nowego, podniecającego, pewnej przygody, stępstwo cechy wrodzone miały być prze- zdobycia nowych ubrań, pozycji, statusu słanką do stosowania środków zabezpiecza- w świecie. Potrzeby seksualne zazwyczaj jących zarówno dla dobra sprawcy, jak są przyczyną popełniania przez kobiety i bezpieczeństwa ogółu ludności. Czas książce z niestabilności 1907 roku przestępstw (…). Płeć jednakże stanowi ich Istnieje niezwykle cienka granica kapitał ponieważ wiedzą w jaki sposób pomiędzy stereotypem a prawdą powsze- Zob. J. Lachowski, A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 50 i nast. 23 Tak: L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 2013, s. 22 i nast. 24 22 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 O. Pollak, The Criminality of Women, [w:] M. Cabalski, Przemoc stosowana przez kobiety, Studium kryminologiczne, Kraków 2014, s. 146 148 Strona 40 chną. Ten pierwszy jest bardzo łatwo przyswajalny, bywa prosty do zrozumienia i nie wymaga od odbiorcy większego zastanawiania się. Szybko tłumaczy wiele zjawisk społecznych i przede wszystkim pozwala na ocenę, bezlitosną i automatyczną. Nad prawdą powszechną rozważanie wymaga większego trudu, nigdy nie jest ona w pełni oczywista oraz jej zastosowanie często wiąże się z niezależnymi przemyśleniami odbiorcy. Nietrudno jest ocenić osobę ciemnoskórą podług obowiązujących stereotypów, problem z oceną następuje dopiero wtedy, gdy taka osoba staje się naszym przyjacielem lub osobą bliską, wówczas stereotyp jest wykluczany, a prawda powszechna ukazuje niezależność cech charakteru od koloru skóry. Powyższy schemat ma zastosowanie w każdym przypadku. Bez względu na ocenę Cesare Lombroso oraz jego następców, warto podkreślić jego pasję do odkrywania prawdy. Choć opierali się na obowiązujących stereotypach, konsekwentnie dążyli do pozyskiwania nowej wiedzy, rozbudowywali swoje założenia, modyfikowali i wierzyli w odnalezienie teorii nadrzędnej wobec dotąd panujących. Jako czytelnicy możemy wierzyć i utożsamiać się z przedstawianymi wnioskami, bądź im przeczyć, ale nie sposób jest odmówić szacunku wobec człowieka, który całe życie trwał w swoich przekonaniach. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 41 Distinctive features of web sites as multimedia works and their influence on copyright Olga Matskevych Today there is no consensus in forms and solely their usage format is differ scientific law literature regarding the legal from offline multimedia work’s CD or DVD nature of a website. Nowadays in general1 format. Websites can be regarded as web-sites are qualified as composite works multimedia works provided that they are (the works, based on the creative intellectual activity compilations). There is also the approach of their creator3’. The same thought can be under which the web site is more likely found in Spanish legal studies4. In general, characterized as separately a database or according to the main approach in copyright a computer programme plus works but not law, for receiving the protection, a work as the work integrally2. Meanwhile, some must be the result of creativity and have an of legal specialists offer to consider the web objective form of expression. The web-site is site as a multimedia work. E.g., Hungarian the result of creativity as well as expressed researchers have similar position, according in objective form that is why it can be to which ‘the term ‘website’ is not defined in considered as a copyrighted work. same as collections of the Copyright Act and these types of works As it can be seen from the above are not expressly protected under the Act. mentioned, there are two approaches to the Nevertheless websites are online digital web-site definition – as to a collection of multimedia according works (composite work, compilations) or to to the Copyright Act they are eligible for a multimedia work. A brief comparative legal are analysis of these two categories has already interactive online multimedia works, that been made by the author of this article5. include a combination of text, audio, still Multimedia works are the works, which are images, video, and interactivity content the result of the combination of two or more works protection. therefore The websites О. М. Пастухов, Авторське право в Інтернеті, Kиїв, 2004, с. 45; Е. А. Моргунова, О. А. Рузакова, Авторское право : Комментарии законодательства, образцы документов, вопросы и ответы, Москва, 2004, с. 46; Право інтелектуальної власності : наук.-практ. коментар до Цивільного кодексу України, [ред.] М. В. Паладій, Н. М. Мироненко, В. О. Жаров, Київ: Парламентське вид-во, 2006, с. 134. 2 There is also a point of view that web-sites, virtual libraries, and computer games are multimedia works that are complex works as well. See Е. С. Котенко, Мультимедийный продукт как объект авторских прав, Москва, 2012. 1 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 categories of works in one form. It makes Balazs Ratai, Peter Homoki, Gbor Polyk et al., Cyber Law in Hungary, Kluwer Law International, 2010, p. 138 4 Julian Rodriguez Pardo, Copyright and Multimedia, Kluwer Law International, 2003, p. 105. 5 See : Olga Matskevych, Identification of the Internet Mass Media from the View of Media and Copyright Law Doctrine, Review of Comparative Law, 2014, Volume XIX, http://www.kul.pl/files /35/public/57-76__pdf.pdf. Some more ideas about web-sites of mass media as a work were also given in the cited author’s work. 3 Strona 42 them look like composite works, and some the scholars (as it was mentioned) include information’7 multimedia works into them. However, the links As that J. lead users Rodriguez to Pardo that says, main difference between them is that the ‘hypertext – works that enables accessing composite works can be the collection of the information contained in them through works of the same type (e.g. anthology of a system of links or hyperlinks – also known literary works) and multimedia works as nodes – which display that information cannot. gradually, as the user requests it by clicking At the same time multimedia works on the hyperlinks’8. By definition of M. have more peculiarities that make them Lukina, hypertext is the text consisted of different from the composite works or any potentially infinite multiplicity of texts, other type of works. That is why there is a joined with the system of embedded necessity to review the distinctive features hyperlinks that allows you to not only read of websites as multimedia works6. it horizontally, like on paper, but also with To such own unique peculiarities that differentiate them from the so-called the help of internal and external links view it ‘inside’9. ‘traditional’ or ‘analogue’ works researchers include three key features - hypertextuality, interactivity and multimedia. of the person), and a link on the Internet. Unlike most powerful characteristics of the Internet is its ability to link information between Web pages worldwide <…> This is one of the most revolutionary aspects of the Internet – combining the ever-increasing speed of computers and in the Ukrainian language word ‘posylannya’ means both a reference (e.g. to a text or a Hypertextuality ‘One It is necessary to make a remark that telecommunications networks with the ever-growing body of information available on the Internet and the traditional understanding of the ‘posylannya’ as a text or an extract from the specified source, the hyperlink opens the full text (video, images, etc.), the content of a web site; it allows direct access to a source providing the opportunity to familiarize oneself directly with the source. Hyperlinks allow a person to read the cited work in full, not only as a quote or an abstract. Michael D. Scott. Scott on Multimedia Law : Volume 1, Aspen Publishers Online, 2008, p. 134 8 Julián Rodríguez Pardo, op.cit., p. 9 9 Интернет-СМИ: теория и практика, [ред.] М. М. Лукина, Москва: Аспект Пресс, 2010. с. 63 7 As far as the author conduct the studies of digital media, some of the features of multimedia works will be given through the prism of mass media studies. 6 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 43 Multimediality Rodriguez Pardo offers following definition: The Article 1 of the Law of Ukraine ‘On Telecommunications’ and Article 1 of the Law of Ukraine ‘On Television and Radio Broadcasting’ granted the possibility to provide multimedia services but, unfortunately, cited laws do not contain the definition of the term ‘multimedia’. According to explanatory dictionaries multimedia is ‘a computer technology that allows flexible control of the flows of diverse information – text, graphics, music, video’10 and ‘the integration of many different media on a common basis, which can be a computer or console to the TV.11’ Experts in the field of modern media interpret this concept as an opportunity to transfer messages in different sign systems – verbal, graphical, sound, photos, video, animation; ...a combination of different channels of information (press, radio, television and the Internet)12 or the use of different media within the submitted material13. Therefore, multimedia can be defined as a combination of different forms (channels) of information, and (or) different kinds of works in a single medium. J. Великий тлумачний словник сучасної української мови, [ред.] В. Т. Бусел, К.; Ірпінь : Перун, 2005. p. 703 11 Сучасний тлумачний словник сучасної української мови, [ред.] В. В. Дубічинський, Харків : Школа, 2006, с. 494 12 М. М. Лукина, И. Д. Фомичева, СМИ в пространстве Интернета, Москва, 2005, с.83. 13 Ричард Крейг, Інтернет-журналістика: робота журналіста і редактора у нових ЗМІ, Києво-Могилянська академія, 2007, с. 202. 10 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 ‘multimedia is the creation resulting from the combination of text, fixed or animated images, sound and graphics, by means of digital technology and over a digital medium, and with a larger or lesser degree of interactivity14’. At the same time, in legal literature there are mostly the definitions of not just the multimedia but multimedia works. Commonly, multimedia works are ‘the works, which are the result of combination of two or more categories of works in one form15’; ‘sui generis combination of text, still and moving images and frequently musical accompaniment <...> interactive systems, which work with still images and moving video, animated computer graphics and text, language and high-quality sound16’. Sometimes researchers17 explain that they are the works created by a computer, which can be perceived only by computer, or being recorded on the appropriate material medium through other technical devices – tape recorder, CD player or DVD, TV, etc. Hungarian researchers says that ‘multimedia works are an aggregation of several types of contents such as text, audio, animation, still images and motion picture by way of using an interactive interface. A Pardo, op. cited, p.10. О. М. Пастухов, op. cited. 16 І. І. Ващинець, Деякі питання визначення правового статусу творів мультимедіа [в:] “Вісник Хмельницького інституту регіонального управління та права”, 2004, № 4, С. 99. 17 Право інтелектуальної власності, с. 90. 14 15 Strona 44 digital multimedia work is a computer on other features e.g. interactivity. I. program that aggregates text, graphics, Stamatoudi emphasizes that ‘there is no sound and video in digital form’18. I. interactivity without digitisation, although Stamatoudi digitisation can exist in a non-interactive proposes the following definition of multimedia works: ‘works form’22. which combine on a single medium more Interactivity than one distinct kind of expression in an integrated digital format, and which allow Nowadays there are different their users, with the aid of a software tool, opinions whether interactivity is a part of to manipulate the contents of the work with the multimedia feature or a separate a substantial degree of interactivity19’. Thus, peculiarity. E.g., researchers in the media multimedia works generally defined as field separate the concepts of multimedia different types of works included in one and interactivity considering them as the product that is available interactively via the equivalent specific components of digital use of the computer program20. media. Experts in legal sphere, as it was As it can be seen from above mentioned, by contrast, persuade that mentioned, exploring the qualifying features interactivity is a characteristic feature of of works, foreign authors multimedia work. The second position is singled out three criteria such work have to seemed to be more convincing because be measured up: interactivity, combination without interactivity a multimedia product of different types of works and a digital becomes just a composite work in digital form. The digital form allows to store, form. multimedia transmit, modify, reproduce, and perform Etymologically, ‘interactivity’ is other actions with the object with the help derived from the English word ‘interaction’. of computer programmes and devices21. In the digital environment, interaction may Digital nature of multimedia appears not be with: only in use of computer programmes for a resource of the Internet; creation of it but also make a great impact another person who makes the communication with the help of Balazs Ratai, op. cit., p. 136 19 Irini Stamatoudi. Could multimedia works be protected as a form of audiovisual works?, [in:] Paul Torremans (ed.) Copyright law: a handbook of contemporary research, Edward Elgar Publishing, 2009, p.187. 20 Joaquín De Otaola Zamora, Pedro Letai Weissenberg, Cyber Law in Spain, Kluwer Law International, 2011, р.105-106. 21 Е. С. Котенко, Авторские права на мультимедийный продукт, Москва: Проспект, 2014, 185 с. 18 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Internet services (email, forum, etc.). In considered general, as a ‘interactivity natural attribute is of interpersonal communication and recently Irini A. Stamatoudi. Copyright and Multimedia Works: a Comparative Analysis, Cambridge University Press, 2001, p. 25 22 Strona 45 applied to all new media. The most useful Kotenko considers interactivity basis of inquiry for interactivity would be characteristics that is inherent to the result one grounded in responsiveness’23. S. Rafaeli of intellectual activity, which means that the singled out three relevant levels: two-way multimedia product only operates during (non-interactive) communication, reactive the interaction with the user. The objects (or quasi-interactive) communication, and created in electronic (digital) form, <...> but fully interactive communication24. R. Craig at the same moment having no feature of defines this concept as ‘the process of interactivity establishing and maintaining of bilateral multimedia products’27. I. Stamatoudi calls it relationships between the journalist and the ‘a technique for “reading” such a product audience via Internet technology as opposed which makes multimedia different from to the traditional concept of a simple conventional media and existing intellectual unilateral disclosure of materials. For online property works <…> Computer technology media users interactivity provides the allows the user to interact with the ability to select specific content and respond information contained in a multimedia work to it with various special means25’. It by appears that response should not be taken eventually only as an opportunity to post a comment or information that will serve his particular a blog note. Demonstration of the response needs’. cannot selecting the lead be qualified pathways him to ‘as the that bits a as will of can be considered as putting a feedback to I. Vaschynets notes that ‘one usually certain material or placing a hyperlink on understands interactivity as the access to a one’s own website. In addition, due to work or other information in real time and interactivity an access to network messages the opportunity to alter the information and is possible at any time as may be selected by (or) select one of the work options defined a user26. The most noticeable such feature is by the creators of the product28’. To my in (interactive) mind, this definition is appropriate to such television with traditional television when types of works as computer games and the viewer can watch the programs only multimedia presentations when a user according to a predefined schedule. E. selects one of the options provided by the comparison of online Merrill Morris, Christine Ogan, The Internet as Mass Medium, http://jcmc.indiana.edu/vol1/issue4/morris.html 24 Ibid. 25 Ричард Крейг, op.cit, p. 314. 26 A. Керевер, Проблеми адаптації до цифрового мультимедійного середовища. Права на відтворення і права на публічне сповіщення [в:] Авторське право і суміжні права. Європейський досвід, Київ: Ін Юре, 2001, с. 137. 23 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 developers (even if there are millions of possible combinations). As for the websites, including online media web-sites, this Котенко Е. С., op.cit І. І. Ващинець, Цивільно-правова охорона авторських прав в умовах розвитку інформаційних технологій: дисертація, Київ, 2006, с. 39. 27 28 Strona 46 definition is hardly favourable for the called ‘narrow’ user’s possibilities following reasons. First, no one knows in on the Internet are in the grounds of advance what information will be on the the separation of this type of web-site at a certain period of time i.e. the interactivity; creator cannot define all the variants. 2) interactivity, which is characterized Secondly, no one can predict what will be not only by the user’s ability to interesting for the user. Thirdly, even if the access to a work at the convenient user selects the certain material in a time, particular category, prediction of reactions content, but also the ability to react and responses would be still not possible. in some way to the content of the Now it can be seen that there is ‘unspecified work, i.g., to give one’s opinion or (unpredicted) interactivity’. even make changes to the product. Users’ interactivity can be in establishing and personalization and broad interactivity can be of the user’s interface; differentiated. in use of online resources (search, Therefore the web-site possesses in expression of the narrow and unspecified interactivity. opinions, Influence on copyright law participation in discussions on a It is also necessary to mention the particular topic or posting on the necessary be called ‘broad’. Thereof, narrow interactive graphics, maps, games); the Roughly, such user’s capabilities can responded in various forms: choosing web-site; impact in creation of one’s own content copyrighted work which most accurately using can be illustrated with the following quote: different formats and of interactivity on digital platforms29 ‘Dangerous joke is played with copyright by The abovementioned gives grounds notorious interactivity – the result of a the qualitatively new level of consumer-user’s opportunities given to the user, two kinds of communication with the product. Inviting interactivity can be distinguished: the user to act independently within the to conclude that, depending on 1) interactivity, which is characterized works of multimedia, the interactivity by the user’s ability to access to a objectively forms in user’s mind the idea of work at the convenient time and legitimacy of invasion of the author’s work. select the necessary content. The so- E.g., the computer game Mon theatre magique invites users to make animated Медіаосвіта та медіаграмотність: підручник для студентів педагогічних коледжів [ред.]В. Ф. Іванов, О. В. Волошенюк, Київ: Центр Вільної Преси, 2014, с. 233. 29 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 film themselves using mobile and dubbed images of people, animals, plants, etc. If this Strona 47 very media game is a copy of a work then all moral right of the author to decide in which quasifilms created with its help have all the form the work is disclosed in a case of use of features of creative works. Simultaneously deep links31. such films may be interpreted as derivative Another problem is that the scope of ones, but being saved in the game file is the legal protection of multimedia works becoming a part of ... original copy of the does not determine nether in domestic nor work which in turn loses its identity with in foreign legal doctrine. As an example the the original, ceasing to be a copy’30. Spanish authors can be quoted who said One more interesting feature of that the Spanish doctrine ‘has tried to multimedia works, which complicates their assimilate multimedia works to one of the identification, is the fact that in certain categories of works existing in the TRLPI32 circumstances the usual work can acquire but without success <…> Multimedia works features of multimedia work, or even are protected generally by the TRLPI and become it. E.g., the insert of hyperlinks in a specifically by the provisions of databases literary text or an audiovisual work allows or audiovisual works, as the case may be. different qualification of the type of the However, that leaves the question of how work, the depending on the nature of multimedia work is protected hyperlinks and degree of interactivity of a unresolved when it falls under both new work. categories, and their legal regimes are As it was mentioned the peculiarity contradictory’33. Nowadays among different of the web site as a work is that it is not Spanish specialists there is no consensus on completed the inclusion or non-inclusion of multimedia – its creation continues, especially if it is Internet mass media. It may works of the legislation as a new category. cause problems with the registration of Problems of definition copyright (though it is not obligatory under the current Ukrainian legislation). Today, the Ukrainian researchers Nowadays registration of the copyright on recognize these types of works is difficult, because protection for multimedia works34. In there is a need to register separately every addition some scholars believe that the object which is a part of a multimedia work. nature of multimedia works perfectly From the aspect of copyright the possibility of copyright adjusted to the Internet makes them a protection it should be mentioned that use of hyperlinks may cause the violation of Otaola Zamora, op. cit, p.107. Intellectual Property law (Texto Refundido de la Ley de Propiedad Intelectual) 33 Otaola Zamora, op. cit. p. 105, 106. 34 О. М. Пастухов, op.cit; І. І. Ващинець, op.cit, Право інтелектуальної власності… . 31 32 М. А. Федотов, Правовая охрана произведений в киберпространстве, http:// emag.iis.ru/arc/infosoc/emag.nsf/BPA/fc16012 7d4dc781bc3256d57003fd358. 30 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 48 rapidly progressing class of works35. In author’s opinion the Ukrainian legislator they are stored on one or more media; can include this category in Ukrainian they are interactive objects and the legislation. It is also possible to provide an user can affect the performance of open list of the multimedia works which can the product and choose one of the include inter alia web-sites. It is worth proposed options in real time; mentioning that the current Law of Ukraine for the use of multimedia objects it is ‘On Copyright and Related Rights’ does not required the availability of special have the definition of the notion ‘work’ and technical devices; only gives the list of copyright objects perception of these objects is (Article 8 of the Law of Ukraine ‘On performed by the user visually and Copyright and Related Rights’). As far as the aurally37. list is not exhaustive, it leaves the possibility In my opinion, these specific of expanding it with a new category of features can be taken into account in works. establishing the legal regime of multimedia There were also thoughts36 that works. Evidentially also that these defining the term ‘multimedia’ is impossible characteristics are suitable for web-sites due to the rapid change of modification of what can serve as an argument for these types of works. At the same time the recognizing the web-site as the multimedia author of the cited warning, I. Vaschynets, work outlined the following common features mentioned at the beginning of the article. inherent in multimedia works: and supporting the positions At the same time S. Sudarikov offers they are objectively expressed in a to name the web-site as the ‘networked digital form; work – a set of “home pages” that are structurally heterogeneous: consist interconnected with system of hypertext of different types of objects (text, links. Each page is part of a composite work, audio, image, animation, video); while it may contain any objects of have internal unity, despite the copyright and related rights, as well as any structural of data and information as such. The system of multimedia work, they are a product hypertext links constitutes one of the forms that functions thanks to its logically of interrelated components; records. That is why networked works are heterogeneity relationship of individual database very similar to the databases’38. It appears that isolating such category as a ‘network С. А.Судариков, Основы авторского права, Москва: Проспект, 2010, с. 241. 36 І. І. Ващинець, op.cit, с. 40. 35 Wiedza Prawnicza nr 1/2016 37 38 І. І. Ващинець, op. cit., c. 40. С. А.Судариков, op.cit Strona 49 product’ is needless because such works, in NALSU (Kyiv, Ukraine), LL.M. in intellectual essence, is a kind of multimedia what is in property turn was proved by the same author ‘they are essentially a type of multimedia works that are only available to users in real time (online)’. Bibliography: 1) Ващинець І. І. Деякі питання визначення Conclusion правового статусу творів мультимедіа [в:] Вісник The legal nature of web sites are not completely studies nowadays. As far as the web-site is a group of pages combined Хмельницького інституту регіонального управління та права, 2004, № 4, С. 98-105. together it is possible to qualify it as the 2) Ващинець І.І. Цивільно-правова composite work. At the same time other охорона авторських прав в умовах components indue web site with their розвитку unique features, different from the existing технологій: categories of works, and allow us to count 2006. them as multimedia components interactivity are: products. Such hypertextuality, and multimediality (as a combination of different types of works on digital basis). A mentioned specific affects the copyright doctrine as well. інформаційних 3) Великий дисертація, тлумачний Київ, словник сучасної української мови [ред.] В. Т. Бусел, Київ; Ірпінь : Перун, 2005, 1728 с. 4) Федотов М. А. Правовая охрана произведений As a result the conclusion was made в киберпространстве, http://emag. that multimedia works (to which web site is iis.ru/arc/infosoc/emag.nsf/BPA/fc referred) is a separate category of works, 160127d4dc781bc3256d57003fd35 and there is a necessity to include them into 8. the Ukrainian legislation videlicet the Law 5) Интернет-СМИ: Теория и of Ukraine ‘On Copyright and Related практика, [ред.] М. М. Лукина, Rights’. The inclusion can be made not Москва: Аспект Пресс, 2010. 348 c necessary via defining the term but as a list of types of multimedia works. 6) Керевер А. Проблеми адаптації до цифрового мультимедійного середовища. Права на Olga Matskevych - research scientist and відтворення і права на публічне postgraduate сповіщення [в:] Авторське право і student of Intellectual Property Scientific and Research Institute of суміжні права. Європейський досвід, Київ: Ін Юре, 2001, 460 с. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 50 7) Котенко Е. С., Авторские права на мультимедийный продукт, Москва: Проспект, 2014, 185 с. Kluwer Law International, 2011, 264 р. 16) Пастухов О. М., Авторське право в 8) Котенко Е. С., Мультимедийный продукт как объект авторских прав, Москва, 2012. Інтернеті Kyiv, 2004, p. 45; 17) Право інтелектуальної власності : наук.-практ. 9) Крейг Р., Інтернет-журналістика: коментар Цивільного [ред.] нових ЗМІ, Києво-Могилянська Мироненко, В. О. Жаров, Київ: академія, 2007, 324 с. Парламентське вид-во, 2006, 432 с в пространстве Интернета, Москва, 2005, 87 с. В. України, робота журналіста і редактора у 10) Лукина М. М., Фомичева И. Д., СМИ М. кодексу до Паладій, 18) Ratai B., Homoki P., Polyk G. et al., Cyber Law in Hungary, Kluwer Law 19) Rodriguez Pardo J., Copyright and Internet Mass Media from the View Multimedia, of International, 2003, 244 р. and М. International, 2010, 294 p. 11) Matskevych O., Identification of the Media Н. Copyright Law Kluwer Law Doctrine, Review of Comparative 20) Scott M. D. Scott on Multimedia Law : Law, 2014, Volume XIX, http:// Volume 1, Aspen Publishers Online, www.kul.pl/files/35/public/57- 2008, 1804 p. 76__pdf.pdf. 21) Stamatoudi I. A., Copyright and 12) Медіаосвіта та медіаграмотність: підручник для студентів педагогічних коледжів [ред.]В. Ф. Іванов, О. В. Волошенюк, Київ: Центр Вільної Преси, 2014, 431 с. 13) Merrill Morris, Christine Ogan et al., Multimedia Works: a Comparative Analysis, Cambridge University Press, 2001, 336 p. 22) Stamatoudi I., Could multimedia works be protected as a form of audiovisual works?, [in:] Paul The Internet as Mass Medium, Torremans (ed.) Copyright law: a http://jcmc.indiana.edu/vol1/issue handbook 4/morris.html. research, Edward Elgar Publishing, 14) Моргунова Е. А., Рузакова О. А., Авторское право: Комментарии законодательства, образцы документов, вопросы и ответы, Москва, 2004. 15) Otaola Zamora De, Letai contemporary 2009, 544 p. 23) Судариков авторского С. А. Основы права, Москва: Проспект, 2010, 512 с. 24) Сучасний J. of тлумачний словник сучасної української мови, [ред.] Weissenberg P. Cyber Law in Spain, Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 51 В. В. Дубічинський, Харків : Школа, 2006, 1006 с. 8) Kotenko E. S., Multimediynyi produkt kak objekt avtorskikh prav, Moskva, 2012. 1) Vashchynets I. I. Deiaki pytannia vyznachennia tvoriv pravovoho multymedia [v:] Khmelnytskoho R., Internet-zhurnalistyka: statusu robota zhurnalista i redaktora u Visnyk novykh ZMI, Kyievo-Mohylianska instytutu rehionalnoho upravlinnia ta prava, 2004, № 4, S. 98-105. akademiia, 2007, 324 s. 10) Lukina M. M., Fomicheva Y. D., SMI v prostranstve 2) Vashchynets I. I. Tsyvilno-pravova okhorona 9) Kreih prav Moskva, 2005, 87 s. v 11) Matskevych O., Identification of the umovakh rozvytku informatsiinykh Internet Mass Media from the View tekhnolohii: dysertatsiia, Kyiv, 2006. of 3) Velykyi avtorskykh Interneta, tlumachnyi slovnyk Media and Copyright Law Doctrine, Review of Comparative suchasnoi ukrainskoi movy [red.] V. Law, 2014, Volume T. Busel, Kyiv; Irpin : Perun, 2005, http://www.kul.pl/files/35/public/ 1728 s. 57-76__pdf.pdf. ta XIX, 4) Fedotov M. A. Pravovaia okhrana 12) Mediaosvita mediahramotnist: proizvedeniy v kiberprostranstve, pidruchnyk http://emag.iis.ru/arc/infosoc/ema pedahohichnykh koledzhiv [red.] V. g.nsf/BPA/fc160127d4dc781bc325 F. Ivanov, O. V. Volosheniuk, Kyiv: 6d57003fd358. Tsentr Vilnoi Presy, 2014, 431 s. dlia studentiv 5) Internet-SMI: Teoryia i praktika, 13) Merrill Morris, Christine Ogan et al., [red.] M. M. Lukina, Moskva: Aspekt The Internet as Mass Medium, Press, 2010, 348 c http://jcmc.indiana.edu/vol1/issue 6) Kerever A. Problemy adaptatsii do tsyfrovoho multymediinoho seredovyshcha. Prava na 4/morris.html. 14) Morhunova E. A., Ruzakova O. A., Avtorskoe pravo: vidtvorennia i prava na publichne zakonodatelstva, spovishchennia [v:] Avtorske pravo i dokumentov, sumizhni Moskva, 2004. prava. Yevropeiskyi dosvid, Kyiv: In Yure, 2001, 460 s. 7) Kotenko E. S., Avtorskie prava na multimediynyi produkt, Prospekt, 2014, 185 s. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Moskva: 15) Otaola Kommentariy obraztsy voprosy Zamora J. i De, otvety, Letai Weissenberg P. Cyber Law in Spain, Kluwer Law International, 2011, 264 p. Strona 52 16) Pastukhov O. M., Avtorske pravo v Interneti, Kyiv, 2004, p. 45; 17) Pravo intelektualnoi naukovo-prakt. vlasnosti komentar : do Tsyvilnoho kodeksu Ukrainy, [red.] M. V. Paladii, N. M. Myronenko, V. O. Zharov, Kyiv: Parlamentske vyd-vo, 2006, 432 s 18) Ratai B., Homoki P., Polyk G. et al., Cyber Law in Hungary, Kluwer Law International, 2010, 294 p. 19) Rodriguez Pardo J., Copyright and Multimedia, Kluwer Law International, 2003, 244 p. 20) Scott M. D. Scott on Multimedia Law : Volume 1, Aspen Publishers Online, 2008, 1804 p. 21) Stamatoudi I. A., Copyright and Multimedia Works: a Comparative Analysis, Cambridge University Press, 2001, 336 p. 22) Stamatoudi I., Could multimedia works be protected as a form of audiovisual works?, [in:] Paul Torremans (ed.) Copyright law: a handbook of contemporary research, Edward Elgar Publishing, 2009, 544 p. 23) Sudarikov S. A. Osnovy avtorskogo prava, Moskva: Prospekt, 2010, 512 s. 24) Suchasnyi tlumachnyi slovnyk suchasnoi ukrainskoi movy, [red.] V. V. Dubichynskyi, Kharkiv : Shkola, 2006, 1006 s. Wiedza Prawnicza nr 1/2016 Strona 53
