Ratujmy - CZUWAJ - miesięcznik instruktorów ZHP

TEMAT Z OK£ADKI
Pisanie o systemie zastêpowym przypomina trochê pracê Syzyfa. Aby zebraæ materia³y do tego artyku³u, przejrzeliœmy m.in. stare w¹tki na internetowym forum ZHP. W roku 2004 dyskutanci alarmowali:
system zastêpowy nie dzia³a g³ównie z tego powodu, i¿ instruktorzy (dru¿ynowi albo ich zwierzchnicy)
uwa¿aj¹, ¿e „przepisy na to nie pozwalaj¹”. Minê³y 4 lata… i znów mo¿na spotkaæ na internetowych
forach identyczne skargi. G³osy o przywrócenie mo¿liwoœci dzia³ania systemowi zastêpowemu s¹ jakby
wo³aniem na puszczy…
Ratujmy
zastêpy!
Zacznijmy od piêknego obrazka:
Dru¿yna liczy 25–30 osób i dzieli siê na 3-4 zastêpy po 6-8 harcerzy. Zastêpy sk³adaj¹ siê z rówieœników-przyjació³. Zastêpy
maj¹ swoje nazwy (tradycyjnie odzwierzêce – Wilki, Rysie, Or³y
itd.), proporce i inne elementy obrzêdowoœci. Odbywaj¹ siê zbiórki raz w tygodniu prowadzone przez zastêpowego, który jest przygotowany na kursie zastêpowych i pracuje na podstawie przygotowanego przez siebie planu pracy. Ponadto regularnie (np. raz
w miesi¹cu) odbywaj¹ siê zbiórki ca³ej dru¿yny, rady dru¿yny
i zastêpu zastêpowych. W zastêpie dzia³aj¹ funkcyjni: podzastêpowy, proporcowy, kronikarz itd. Zastêp jest podstawow¹ „jednostk¹ operacyjn¹” dru¿yny. Je¿eli dru¿ynowy otrzymuje proœbê, by na przyk³ad jego dru¿yna posprz¹ta³a magazyn szczepu –
to wysy³a jeden z zastêpów. Na obozie zastêp mieszka w jednym
namiocie, samodzielnie obstawia ca³¹ 24-godzinn¹ zmianê warty oraz s³u¿by. Harcersk¹ przygodê prze¿ywa siê w pierwszym
rzêdzie w zastêpie.
Tak wygl¹da klasyczny system pracy zastêpów opisany w niezliczonej liczbie poradników i opowiadañ – u Szczyg³a, u Szmaglewskiej,
u Kudasiewicza itd. Odzwierciedla siê w klasycznych wymaganiach
na stopnie i sprawnoœci, w piosenkach. Ale rzadko funkcjonuje dziœ
naprawdê w ZHP. Dziœ jest raczej tak:
2
CZUWAJ 1/2009
TEMAT Z OK£ADKI
Dru¿yna liczy 12–16 osób, a czasem jeszcze mniej. Albo wcale
nie ma struktury wewnêtrznej, albo jest ona s³abo zarysowana –
np. zastêpy funkcjonuj¹ tylko jako jednostki organizacyjne na
zbiórkach ca³ej dru¿yny. Jeœli jest to dru¿yna koedukacyjna, to
czêsto dzieli siê tylko na dwa zastêpy: mêski i ¿eñski. Zastêpy nie
posiadaj¹ obrzêdowoœci albo jest ona œladowa. Zbiórki odbywaj¹ siê wy³¹cznie ca³¹ dru¿yn¹. A nawet jeœli s¹ samodzielne
zbiórki zastêpów, to nieregularne, bez planu i na niskim poziomie, np. zastêpy licz¹ 3–4 osoby, a nieobecnoœæ jednej osoby
rozk³ada zbiórkê. Na wyjazdy oraz do ró¿nych zadañ nie deleguje siê zastêpów, tylko tworzy siê doraŸn¹ ekipê – najczêœciej jest
to „esencja” dru¿yny, tych kilku harcerzy, którzy s¹ najbardziej
prê¿ni i zaanga¿owani. Bo na zastêpach nie mo¿na polegaæ. Na
obozie tworzy siê „zastêpy obozowe”, które s¹ przypadkowym
zlepkiem, reprezentacj¹ ca³ej dru¿yny, albo wrêcz zlepkiem harcerzy z kilku dru¿yn.
ZASTÊPY – CO I DLACZEGO
Praca dru¿yny harcerzy i harcerzy starszych systemem zastêpowym
powinna byæ oczywistoœci¹: jest to jedyny w³aœciwy sposób organizacji pracy dru¿yny. Opis metodyki ustanowiony przez Radê Naczeln¹ ZHP w 2006 r. mówi o tym jednoznacznie:
W dru¿ynie [harcerskiej] system ma³ych grup jest realizowany
przez pracê w zastêpach. Dziewczêta i ch³opcy s¹ zorganizowani
w odrêbnych zastêpach. Zastêpowy ma zdolnoœci przywódcze
i wiêksze doœwiadczenie harcerskie od pozosta³ych cz³onków zastêpu, on planuje i inicjuje pracê zastêpu. Zastêpowego wybiera
dru¿ynowy w porozumieniu z rad¹ dru¿yny. Stopniowo zwiêksza
siê stopieñ zaanga¿owania cz³onków zastêpu w podejmowanie
odpowiedzialnoœci za realizowane zadania. Zbiórki zastêpu odbywaj¹ siê regularnie, np. w tygodniowym rytmie1.
Skrypt autorstwa Anny Józefczyk (Hufiec Wejherowo), upowszechniany przez Chor¹giew Gdañsk¹, wymienia bezdyskusyjne zalety systemu zastêpowego i argumenty œwiadcz¹ce o tym, ¿e tylko ten system
jest naturalny (a zatem zgodny z metod¹ skautow¹ i harcersk¹):
System ma³ych grup jest formalizacj¹ naturalnej sk³onnoœci ludzi
do ³¹czenia siê w ma³e grupy. Naj³atwiej jest zauwa¿yæ to, gdy
dzieci wybiegaj¹ z klasy na przerwê. Nie staj¹ w dwudziestoosobowym krêgu, lecz dziel¹ siê na kilkuosobowe grupki przyjació³.
Takimi grupkami s¹ miêdzy innymi zastêpy. Zastêpy zaspokajaj¹
potrzeby harcerzy: przynale¿noœci, poczucia bezpieczeñstwa, akceptacji, sukcesu, rozwoju, bycia potrzebnym, poczucia odrêbnoœci, tworzenia przyjaŸni2.
DLACZEGO SYSTEM ZASTÊPOWY
DZIŒ NIE DZIA£A?
ZAGUBIENIE METODY
I BRAK ŒWIADOMOŒCI
Po pierwsze, nie dzia³a dlatego, ¿e w niektórych œrodowiskach nigdy nie dzia³a³ (bo by³y
to ongiœ klasodru¿yny!), albo przesta³ dzia³aæ
tak dawno, ¿e ju¿ zd¹¿ono o nim zapomnieæ.
Na fali kolejnych spadków liczebnoœci ZHP
hufce zmniejsza³y siê do rozmiarów szczepów, szczepy do rozmiarów dru¿yn, a dru¿yny do rozmiaru zastêpów lub „zastêpodru¿yn”
i wygl¹daj¹ tak, jak wy¿ej opisano (obrazek
nr 2), a jakoœ „zapomniano” je przemianowaæ
– z dru¿yn na zastêpy, ze szczepów na dru¿yny3. To jednak nie jest w gruncie rzeczy najwa¿niejsza przyczyna.
PARALI¯UJ¥CA MAGIA „PRZEPISÓW”:
CZY ZASTÊP MO¯E MIEÆ
SAMODZIELNIE ZBIÓRKI?
System zastêpowy nie dzia³a przede wszystkim dlatego, ¿e panuje powszechny lêk przed
odpowiedzialnoœci¹ za samodzielne zbiórki
zastêpów. Idea zak³ada samodzielne zbiórki
pod komend¹ zastêpowego. Wy¿ej przytoczony opis metodyki mówi o tym czarno
na bia³ym. I trudno realistycznie oczekiwaæ,
¿eby dru¿ynowy przychodzi³ do harcówki 3
albo 4 razy w tygodniu, aby nadzorowaæ
zbiórkê. Niestety, tego chyba oczekuj¹ w³adze ZHP... Oto bowiem czytamy w oficjalnym wydawnictwie Zwi¹zku:
Bez wzglêdu, jak samodzielne bêd¹ twoje zastêpy, musisz pamiêtaæ, ¿e ca³y czas
odpowiadasz za ich bezpieczeñstwo. Musisz zawsze wiedzieæ, gdzie i kiedy odbywaj¹ siê zbiórki oraz kto pe³noletni im
towarzyszy [podkr. GS]4.
I to zdanie ci¹¿y nad ca³ym funkcjonowaniem systemu zastêpowego. Oto fragmenty,
rozpaczliwej w istocie, debaty na internetowym forum ZHP:
Qrak: Temat, który poruszy³eœ, jest tylko wierzcho³kiem góry lodowej. W œwietle prawa w trakcie wszelkiego typu organizowanych zajêæ dzieci
powinny pozostawaæ pod opiek¹ osoby pe³noletniej. Biegi stanowi¹ pewien problem, ale przy
odrobinie dobrej woli nie tak znowu wielki. Zde-
CZUWAJ 1/2009
3
TEMAT Z OK£ADKI
cydowanie bardziej k³opotliwe jest obowi¹zywanie wspomnianego powy¿ej prawa dla systemu zastêpowego. Tym bardziej, ¿e wiêkszoœæ
œrodowisk ma harcówki w szko³ach, a niewielu
jest dyrektorów, którzy zezwalaj¹ na odbywanie zbiórek bez obecnoœci pe³noletniego opiekuna. Jeœli wiec mamy np. dru¿ynê sk³adaj¹c¹
siê z 3-4 zastêpów, zaœ dru¿ynowy jest jedyn¹
pe³noletni¹ osoba w dru¿ynie... hm... Nawet
gdyby czas i chêci pozwoli³yby mu braæ udzia³
we wszystkich tych zbiórkach, to jak przy jego
ci¹g³ej obecnoœci zachowaæ samodzielnoœæ zastêpowych5.
Oskar: By³em w ubieg³ym roku na EuroJam zorganizowanym przez FSE SHK „Zawisza”. Niesamowita impreza, niesamowity nastrój, niesamowite wra¿enia. Tam mo¿na! Tam mo¿na zostawiæ
zastêpy, które same sobie gotuj¹ obiady. Tam
mo¿e 16-letni ch³opak zrobiæ wyprawê swojego
zastêpu…6.
Pojawiaj¹ siê pomys³y, jak rozwi¹zaæ ten
problem:
Rafa³: Moim zdaniem trzeba zrobiæ na pocz¹tku
roku spotkanie z rodzicami, wyjaœniæ, na czym
polegaj¹ biegi patrolowe i ¿e dziêki takim zajêciom dzieciaki ucz¹ siê samodzielnoœci. Nastêpnie poprosiæ, by rodzice napisali oœwiadczenie,
¿e wiedz¹ o tym, ¿e w trakcie zajêæ organizowanych przez tê dru¿ynê ich dziecko nie bêdzie pod
sta³¹ opiek¹ osoby pe³noletniej, wyra¿aj¹ na to
zgodê i bêd¹ ponosiæ wszelkie konsekwencje na
wypadek jakichkolwiek zdarzeñ w trakcie zajêæ
w ZHP. Oœwiadczenia wpi¹æ do segregatora i iœæ
na podchody7.
To rok 2004. W miêdzyczasie (2006) Rada
Naczelna wydaje cytowany wy¿ej opis metodyki, który jednoznacznie mówi o samodzielnych zbiórkach zastêpów, choæ pomija
milczeniem kwestiê, czy musi byæ na nich
pe³noletnia osoba, czy nie. Sprawa samodzielnych zbiórek zastêpów (a tak¿e samodzielnego poruszania siê zastêpów na grach,
biegach, wêdrówkach itd.) powraca przy
okazji wyroku s¹dowego w pamiêtnej „sprawie dolnoœl¹skiej”. Przy tej okazji niektórzy
wyra¿aj¹ pogl¹d, ¿e jedynym kompleksowym rozwi¹zaniem jest ustawa o harcerstwie. Inni twierdz¹, ¿e niekoniecznie, ale tak
czy owak w³adze naczelne ZHP powinny coœ
zrobiæ:
4
CZUWAJ 1/2009
Marcin: Problem wzi¹³ siê z tego, ¿e nasze w³adze potrafi¹ napisaæ bardzo
szczegó³owe instrukcje dotycz¹ce spraw biurowo-ksiêgowych, a nie potrafi¹ wydaæ dokumentu okreœlaj¹ce zakres odpowiedzialnoœci ZHP za
bezpieczeñstwo uczestników. Dlatego S¹d Najwy¿szy uzna³, ¿e konieczne
jest powo³anie bieg³ego pedagoga, który ma to okreœliæ. Oczekiwa³bym
wiêc, aby zespó³ dzia³aj¹cy na pograniczu prawa i wychowania:
1. Ustali³, przy jakich rodzajach zajêæ konieczna jest opieka osoby pe³noletniej, przy jakich potrzebny jest opiekun z uprawnieniami specjalistycznymi oraz jakie mog¹ siê odbywaæ bez takiej opieki, za zgod¹
rodziców harcerzy, i na tej podstawie opracowa³ deklaracjê podpisywan¹ przez rodziców przy przyjmowaniu nowej osoby do dru¿yny.
2. Ustali³ zasady bezpieczeñstwa podczas biwaków i wycieczek zastêpów,
tak by mog³y siê one odbywaæ w sposób bezpieczny bez opieki osób pe³noletnich, oczywiœcie wraz ze stosownym dokumentem dla rodziców.
3. Analogiczne dokumenty dotycz¹ce uczestników biwaków i obozów, tzn.
okreœlaj¹ce, jakie zajêcia w czasie obozów i biwaków wymagaj¹ opieki
pe³noletnich instruktorów lub specjalistów z uprawnieniami, a jakie
mog¹ siê obyæ bez takiej opieki i jak je zorganizowaæ, by by³y bezpieczne + deklaracja dla rodziców.
4. I dopiero jeœli taki system oka¿e siê nieskuteczny, to trzeba bêdzie
walczyæ o zmianê prawa, a¿ do uchwalenie incydentalnej ustawy dotycz¹cej harcerstwa8.
Niestety, od tego czasu sprawa pozostaje w ja³owym punkcie. A na
forach internetowych mno¿¹ siê g³osy takie, jak ten:
S³onek: w moim œrodowisku wczoraj rozpêta³a siê burza, gdy zaproponowa³em, ¿eby zastêpy, które przyjd¹ na nasz¹ imprezê, sz³y samodzielnie
podczas gry terenowej. Dru¿ynowy dru¿yny harcerskiej z pionu harcerskiego nie móg³ sobie wyobraziæ: jak mo¿na dzieci z podstawówki, harcerzy, puœciæ bez opiekuna… Chyba ¿e punkty bêd¹ tak rozstawione, ¿e
osoby na punktach bêd¹ siê widzieæ, a tym samym bêd¹ widzieæ przechodz¹ce patrole9.
CZY ZBIÓRKA TO LEKCJA,
A DRU¯YNOWY TO NAUCZYCIEL?
Konkluduj¹c: w ZHP panuje powszechne przekonanie, ¿e zastêpowi
harcerskiemu (czy szerzej – ka¿dej grupie harcerzy podczas zajêæ)
musi zawsze towarzyszyæ pe³noletni opiekun. Przekonanie to na ogó³
uzasadniane jest doœæ enigmatycznymi „przepisami pañstwowymi”,
przy czym wszyscy unikaj¹ okreœlenia, o jakie to przepisy chodzi.
Najprawdopodobniej podstaw¹ tego przekonania jest swoista interpretacja rozporz¹dzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia
31 grudnia 2002 r. w sprawie bezpieczeñstwa i higieny w publicznych i niepublicznych szko³ach i placówkach (Dz. U. z dnia 22 stycznia 2003 r.), w którym rzeczywiœcie mo¿na siê dopatrzyæ nakazu, by
podczas lekcji, innych zajêæ oraz przerw uczniowie pozostawali pod
nadzorem nauczycieli lub „upowa¿nionych osób”.
Pomiñmy tu na razie kwestiê, ¿e i nauczycieli boli nadinterpretacja
tego rozporz¹dzenia. W tej chwili w naszym kraju panuje powszechny przymus asekuranctwa. Nauczyciele te¿ s¹ straszeni, ¿e nie mog¹
ucznia samego wys³aæ do woŸnej po kredê albo do pielêgniarki szkol-
TEMAT Z OK£ADKI
nej itd. Tylko dlaczego w ogóle ZHP godzi siê na rozci¹ganie na nas
przepisów o szko³ach i placówkach oœwiaty?
Przecie¿ zbiórki zastêpu jako ¿ywo nie przypominaj¹ lekcji. Ani dru¿ynowy, ani zastêpowy nie powinni przypominaæ nauczyciela. Nie
wiadomo w³aœciwie, dlaczego na harcerstwo rozci¹ga siê przepisy
o szko³ach. Byæ mo¿e na podstawie ustawy o systemie oœwiaty, która
mówi ¿e „system oœwiaty wspieraj¹ organizacje pozarz¹dowe, w tym
organizacje harcerskie” – jednak ustawa ta nie wymienia organizacji
pozarz¹dowych jako czêœci systemu oœwiaty ani nie wymienia jednostek harcerskich jako „placówek oœwiaty” (te s¹ jasno zdefiniowane).
Istotnie, czêœæ zbiórek harcerskich, mo¿e nawet wiêksza czêœæ, odbywa siê w pomieszczeniach szkolnych. W tych wypadkach mo¿na siê
dopatrzyæ niestety uzasadnienia – choæ i ono jest w¹tpliwe (du¿o zale¿y od dobrej woli dyrektora i… woŸnego). Dlaczego jednak tak samo
parali¿uje siê samodzielnoœæ zastêpów na rajdach, grach terenowych,
wreszcie w harcówkach pozaszkolnych?!
POTRZEBA USTAWY… I POZYTYWNEGO MYŒLENIA
Ca³y ten problem jest najdobitniejszym chyba przyk³adem tego, jak
bardzo potrzebna jest ustawa o harcerstwie, która uregulowa³aby
stosowanie harcerskiej metody wychowawczej przez organizacje
harcerskie. Niestety, dot¹d postawê w³adz ZHP ró¿nych kadencji
mo¿na okreœliæ jako schizofreniczn¹ – z jednej strony promuje siê
system zastêpowy, z drugiej godzi siê na faktyczny zakaz jego stosowania. Zg³aszane problemy s¹ ignorowane. W ró¿nych debatach
zaœ zwolennicy ustawy s¹ przez pewne krêgi, aktywne ostatnio
w ZHP, nazywani „oszo³omami, populistami i internetowymi trollami”, albo – w najlepszym razie – „zwolennikami przywilejów”.
Zbiórka zastêpu, w czasie której gdzieœ w k¹cie siedzi ów „pe³noletni
opiekun” – dru¿ynowy, przyboczny, ciotka, dziadek albo woŸna szkolna, nigdy nie bêdzie zbiórk¹ zastêpu, lecz tylko jak¹œ jej parodi¹. Harcerze na takiej zbiórce nigdy nie bêd¹ sob¹ i nie naucz¹ siê samodzielnoœci. Tymczasem harcerstwo istnieje od 100 lat i zd¹¿y³o
wypracowaæ zdrowe mechanizmy pogodzenia uczenia samodzielnoœci z zapewnieniem bezpieczeñstwa. Zasada jest prosta: trzeba „do³o¿yæ nale¿ytej starannoœci”, wykazaæ siê wiedz¹ i umiejêtnoœciami
w sposób nale¿yty, czyli przekonuj¹co zapewniaj¹cy bezpieczeñstwo!
Jak za Baden-Powella i dziœ w³aœnie metoda skautowa pozwala unikn¹æ niebezpieczeñstwa, bo uczy ka¿dego przezornoœci i unikania
wypadków oraz umiejêtnoœci ochrony wychowanków i… otoczenia!
Od zapewnienia bezpieczeñstwa s¹ w harcówkach dy¿ury, harmonogramy i... plany zbiórek – od tego jest hierarchicznoœæ harcerstwa. Po
to mamy zasady gier i æwiczeñ, czyli harców. Po to sprawdzamy trasy
wycieczek, robimy punkty kontrolne, wyznaczamy komendy z³azów
i sztaby harców, metody podwójnego czy potrójnego „œledzenia siê”
przez zastêpy czy te¿ starszych harcerzy zdobywaj¹cych ró¿norodne
sprawnoœci, wyznaczamy tereny gier i uczymy poruszania siê w terenie. Po to szkolimy zastêpowych na kursach i wyrabiamy ich poczucie odpowiedzialnoœci przez stopnie harcerskie. Ustalamy bezpieczne ramy, w których dzieciaki i m³odzie¿ poruszaj¹ siê bezpiecznie –
bo nasz¹ rol¹ i umiejêtnoœci¹ jest przewidywaæ i mieæ oczy naoko³o
g³owy. Ale w tym wszystkim nasi wychowankowie powinni siê poru-
szaæ samodzielnie! To jest elementarz pracy
dru¿ynowego – kto tego nie widzi, nie rozumie, nie przek³ada na praktykê swej pracy wychowawczej, ten musi po prostu ponownie iœæ
na kurs dru¿ynowych.
Ca³y dyskurs o rzekomym niebezpieczeñstwie
samodzielnych zbiórek ignoruje jeszcze jedn¹
kwestiê: otó¿ na samodzielnych zbiórkach
zastêpu dzieci i m³odzie¿ s¹ znacznie bezpieczniejsi ni¿ poza nimi. Ni¿ szwendaj¹c siê
po galeriach handlowych lub podwórkach
albo graj¹c w domowym zaciszu w demoralizuj¹ce i odmó¿d¿aj¹ce gry komputerowe.
Niestety, zrozumienie, ¿e „dzieci”, które nie
nale¿¹ do harcerstwa, same na okr¹g³o organizuj¹ zbiórki w piaskownicy, pod murkiem
czy skacz¹c z dachu wie¿owca na dach podczas zabawy w Yakamasi, przekracza mo¿liwoœci wielu instruktorów i urzêdników, z najwy¿szych krêgów tak¿e…
Na tym w³aœciwie mo¿na by zakoñczyæ, bo
pozosta³e przyczyny s³aboœci systemu zastêpowego s¹ drugorzêdne i ³atwe do rozwi¹zania, je¿eli tylko zapanuje œwiadomoœæ i warunki, by system zastêpowy stosowaæ bez
kombinowania i szarej strefy.
PRZECZYTAJ!
PUBLIKACJE KSI¥¯KOWE
· Marek Kudasiewicz, Vademecum zastêpowego
Chytrego Kota, Kraków 2007, wydanie V
· Roland E. Philips, System zastêpowy, Warszawa
2000
· Rafa³ Przybylski, Skrypt kursu zastêpowych, bmw.
bdw.
ARTYKU£Y W „CZUWAJ”
· Marcin Bednarski, Metoda harcerska? To naprawdê
dzia³a! „Czuwaj” nr 8/2008
· Aleksander Senk, O metodzie harcerskiej, „Czuwaj”
nr 7-8/2001
· Grzegorz Skrukwa, Zastêp na obozie, „Czuwaj” nr
6-7/2008
W INTERNECIE:
· Marek Gajdziñski, Moda na zz-ty, „Pobudka” nr 18,
2008, www.pobudka.org.pl
· Marek Gajdziñski, Rada Dru¿yny, „Pobudka” nr 19
· Anna Józefczyk, Jak wprowadziæ system
zastêpowy w dru¿ynie harcerskiej, www.gdanskaksztalcenie.zhp.pl/bank/uploads/system.zastepowy.pdf
· Ma³gorzata Ruprecht, Skrypt kursu zastêpowych
www.harcerki.zhr.pl/doc/skrypt_kursu.doc
· S³awomir Sprawski, O trzech paradoksach
harcerskiej metodyki i o tym, co z nich wynika dla
pracy z instruktorami, „Harcerz Rzeczypospolitej”
http://www.hr.bci.pl/articles.php?article_id=24
CZUWAJ 1/2009
5
TEMAT Z OK£ADKI
SYSTEM ZASTÊPOWY – NIEKTÓRE PYTANIA I ODPOWIEDZI
Czy istniej¹ materia³y, skrypty, poradniki, na podstawie których mo¿na
przeprowadziæ kurs zastêpowych, wyszkoliæ zastêpowych, sterowaæ prac¹
zastêpów, samemu zrozumieæ i przekonaæ siê do systemu zastêpowego?
Oczywiœcie. Spis wybranych, nowych,
dostêpnych publikacji w ramce.
Czy mo¿na wprowadziæ system zastêpowy w dru¿ynie, w której go wczeœniej nie by³o? Oczywiœcie, ¿e tak. Jest
na to wiele przyk³adów. Z naszego osobistego instruktorskiego doœwiadczenia
tak¿e. Skrypt z Chor¹gwi Gdañskiej dok³adnie opisuje, jak to zrobiæ.
Jak¹ rolê w budowaniu systemu zastêpowego mo¿e odegraæ obóz letni?
Ogromn¹ i podstawow¹. Kilkanaœcie
wskazówek, jak wykorzystaæ obóz do
wzmocnienia zastêpów, mo¿na znaleŸæ
w „Czuwaj” z lata 200810.
Kto powinien byæ zastêpowym – rówieœnik czy starszy? Mo¿na spotkaæ siê
z ró¿nymi pogl¹dami na ten temat, oba
maj¹ swoje zalety i wady, choæ generalnie bardziej sprawdza siê model z zastêpowym starszym. Zastêpowy powinien byæ „starszym bratem”, wyró¿niaæ
siê œwiadomoœci¹, doœwiadczeniem, odpowiedzialnoœci¹. Je¿eli rówieœnik spe³nia te kryteria, jest naturalnym przywódc¹ grupy i mo¿na na nim polegaæ –
to OK. Dawniej w KIHAM-owskim systemie stopni zak³adano, ¿e dopiero stopieñ wywiadowcy-tropicielki uprawnia
do bycia zastêpowym. Niektórzy uwa¿aj¹, ¿e istnieje próg wieku – zastêpowym mo¿na byæ dopiero od 15 lat.
Jaka mo¿e byæ rozpiêtoœæ wiekowa
w zastêpie? Najlepiej, jeœli zastêp sk³ada siê z jednego rocznika (wyj¹wszy
zastêpowego). W wieku szkolnym przyjaŸnie i bli¿sze znajomoœci nawi¹zuje siê
w przedziale maksymalnie do 2 lat
„w dó³” i w „górê”. Z tego wynika, ¿e
je¿eli rozpiêtoœæ wiekowa miêdzy najm³odszym a najstarszym cz³onkiem za-
6
CZUWAJ 1/2009
stêpu (nie licz¹c „wodza”) przekracza
3 lata, zastêp nie bêdzie grup¹ przyjació³,
nie powstanie w nim prawdziwa wiêŸ
i wspólnota.
Czy dru¿yna prowadzona systemem
zastêpowym bêdzie zawsze lepsza od
tej bez systemu zastêpowego? To zale¿y, jakimi kategoriami myœlimy. Je¿eli
program dru¿yny sprowadza siê do „przerabiania technik harcerskich”, a g³ównym
kryterium oceny jakoœci dru¿yny jest
miejsce zajête w hufcowej „habecie”, to
du¿o ³atwiej jest wyszkoliæ sobie do takich zawodów dru¿ynê bez systemu zastêpowego. Dru¿ynowy-instruktor lepiej
wyszkoli harcerzy w rolowaniu koca na
czas, pokazowej musztrze, machaniu
chor¹giewkami oraz symbolice krzy¿a
i lilijki, ni¿ zrobi to zastêpowy. Analogicznie „dream-team”, reprezentacja czy
„patrol” z³o¿ony z najsprawniejszych,
najstarszych, wybranych harcerzy pod komend¹ dru¿ynowego zapewne zajmie
lepsze miejsce na rajdzie lub biegu, ni¿
regularny zastêp – przynajmniej do czasu. Bo po kilku latach dobrej pracy dobry zastêp bêdzie bi³ na g³owê wszelkie
zlepki i dream-teamy.
Praca systemem zastêpowym nie daje
³atwych efektów od razu. Ale je¿eli chcemy naprawdê wychowywaæ, stwarzaæ
warunki do rozwoju, przyjaŸni, samodzielnoœci, uczenia siê odpowiedzialnoœci – to musimy to robiæ systemem zastêpowym. Sami dru¿ynowi jednak nie
odbuduj¹ systemu zastêpowego, je¿eli
nie dostan¹ wsparcia ze strony struktury
ZHP, przede wszystkim wsparcia w postaci uregulowañ jednoznacznie umo¿liwiaj¹cych samodzielne zbiórki zastêpów.
Bez tego mówienie o systemie zastêpowym pozostanie czcz¹ gadanin¹. Bowiem
– jak napisa³ Robert Baden-Powell –
„Otrzymacie pierwszorzêdne wyniki tego
systemu, jeœli na³o¿ycie na przywódców
ch³opców prawdziw¹, ca³kowit¹ odpowiedzialnoœæ. Jeœli obci¹¿ycie ich odpowiedzialnoœci¹ tylko czêœciow¹, wyniki
te¿ bêd¹ tylko czêœciowe”.
PRZYPISY
1) Uchwa³a nr 19/XXXIII Rady
Naczelnej ZHP z dnia 18
czerwca 2006 r. w sprawie
systemu metodycznego ZHP.
Zbli¿one sformu³owania
dotycz¹ w tym dokumencie
harcerzy starszych i wêdrowników.
2) A. Józefczyk, Jak wprowadziæ system zastêpowy
w dru¿ynie harcerskiej, http:/
/www.gdanskaksztalcenie.zhp.pl/bank/uploads/
system.zastepowy.pdf
3) Szerzej zob.: S. Sprawski,
O trzech paradoksach
harcerskiej metodyki i o tym,
co z nich wynika dla pracy
z instruktorami, „Harcerz
Rzeczypospolitej” http://
www.hr.bci.pl/articles.php?article_id=24
4) E. G¹siorowska, A. G³owacka, A. Karnia, A. Poraj,
E. Prêdka, A. ReguckaKwaœnik, Harcerki i harcerze
starsi, Warszawa 2003,
Wydzia³ Harcerski GK ZHP
5) Forum ZHP http://www.forum.zhp.pl/viewtopic.php?id=1614, post z 15 V
2004
6) Tam¿e, post z 3 VI 2004
7) Tam¿e, post z 28 XI 2006
8) Forum ZHP http://forum.zhp.pl/viewtopic.php?id=4442, post z 7 XI
2007
9) Forum P³askiego Wêz³a http://
www.kragplaskiegowezla.harc.pl/index.php?option=
com_punbo&Itemid=92&task=viewtopic&id=82 post z 27 IX
2007
10) G. Skrukwa, Zastêp na
obozie, „Czuwaj” 6/7 2008
··
NIWIÑSKI
PWD. JANUSZ SIKORSKI
PHM. GRZEGORZ SKRUKWA
HM. PIOTR
RPM KR¥G P£ASKIEGO WÊZ£A