Andrzej Chludziński KO£OBRZEG – POCHODZENIE NAZWY

Andrzej Chludziñski
KO£OBRZEG – POCHODZENIE NAZWY
Ko³obrzeg to miasto, którego nazwa by³a zapisana ju¿ w X wieku
– co stanowi niezwyk³¹ rzadkoœæ na Pomorzu – choæ po raz pierwszy tylko w formie ³aciñskiego przymiotnika od nazwy: salsae Cholbergiensis ‘solanka ko³obrzeska’ 975.
Spotykamy nazwê miasta w kilku tekstach, które mówi¹ o czasach wczeœniejszych ni¿ czas ich powstania: Colobrega (Kronika
Galla Anonima); Colbrege, Colubrega, Colobrega (¿ywoty biskupa Ottona z Bambergu).
Kolejne zapisy to kilkadziesi¹t (!) wersji graficzno-fonetycznych.
Pochodz¹ z licznych dokumentów œredniowiecznych, ró¿nych opracowañ i map (ze wzglêdu na popularnonaukowy charakter tekstu,
nie podajê nazw Ÿróde³, z których pochodz¹ przytoczone zapisy):
Colbrech 1124;
Colubregam 1125;
Cholberg, Colberg, Colbrege
1140;
Coluberch 1159, 1168;
Choluberch 1168;
in Choloberga 1170;
Colberg, Cholberch 1172;
Colbiarg 1173;
Choleberch 1175;
Colberg 1176;
Colubrech 1177;
Coluberc 1178, 1179;
in Choleberga 1180;
Cholberch 1182;
Cholberch 1183;
Colubriech 1184;
Colberch 1186;
Colberck 1187;
Colberg 1188;
Cholberch 1194;
Colberch 1195;
Colberge 1208;
56
Colberg 1212;
in Cholberge 1214;
Cholberch, Cholbergh 1216;
Cholberg 1217;
Colbergh 1219-20;
Cholberg 1220-22;
Colberch 1223-24;
Cholberch 1226-27;
Choleberg 1227;
Colberge 1228;
Cholberg 1229;
prepositus Golbergensis
1233;
Colberch 1236;
Colber 1237, 1238;
Cholberg 1240;
Colberghe 1248;
Colberch 1251;
Colberg 1252;
Cholbrege 1253;
Gholberch, Golberg 1255;
Cholberch 1266;
Colberge 1267;
Cholberg 1269;
Colberch 1270;
Colberg, Colberch 1274;
Colberg, Colberch 1276;
Colbergk 1278;
Colbergh 1287;
Kolberghe 1289;
Colberghe 1291;
Colbergh 1301;
Colberg 1313;
Colberch 1314;
Colberghe 1316;
Coluberg 1318;
Colberg 1320;
Colbergck 1327-1330;
Colberge, Colbergh, Kolberg
1329;
Colberch 1330;
Colberga 1350;
von Kolberg 1388;
Colbergk 1448;
Colberge 1451, 1469;
Colberghe 1479;
Colberg 1489;
Colberch 1506;
Colberga 1518;
Colberge 1527;
Colberg 1537;
Colberge 1540;
Colbergk 1556;
Colberg 1585;
Colbergk 1586;
Colberg 1618;
Colberg 1654;
do Kolbrzega, w Kolbrzegu,
do Kolberka 1659-95 (to zapisy
z polskich lustracji województw
wielkopolskich i kujawskich);
Colberg 1719;
Colberg 1779-85, 1780, 1789;
do Kolberga 1809.
W wieku XVIII nastêpowa³o ujednolicanie pisowni nazw
geograficznych na Pomorzu. Jeszcze przez ca³y wiek XIX zazwyczaj
jest u¿ywana forma nazwy naszego miasta pisana przez c: Colberg
1819, 1896. Jednak w wieku XX dominuje forma Kolberg.
Jeœli chodzi o kolejne polskie formy, to mamy: Ko³obrzeg 1883,
1934 (ten drugi zapis z Atlasu Kozierowskiego). Ta forma obowi¹zuje
obecnie, gdy¿ po 1945 roku nie by³o problemów z odtworzeniem
pierwotnej, s³owiañskiej nazwy miejscowoœci. Spotykamy j¹ w
kolejnych wykazach, na mapach i w opracowaniach,.
Trudniej natomiast wskazaæ w³aœciw¹ etymologiê, gdy¿ pojawi³o
siê wiele hipotez, z których wiêkszoœæ jest pseudopoprawna.
1. Pierwsza próba wyjaœnienia Ÿród³os³owu nazwy Ko³obrzeg
nale¿y chyba do Kosmosa von Simmerna i pochodzi z ok. 1600 roku.
£¹czy fakt powstania nazwy z sol¹. Wed³ug niej, w czasie jakiegoœ
polowania na wilki zziajane psy przywiod³y myœliwych do Ÿróde³, z
których p³ynê³a s³ona woda. Dlatego to miejsce zaczêto nazywaæ
Kohlenberg od znajduj¹cych siê tu mielerzy, niem. Kohlen(meiler)
57
‘stos paleniskowy z uk³adanych warstwami drewien’, w tym
wypadku s³u¿¹cych do warzenia soli,z drugim cz³onem Berg ‘góra,
wzniesienie’. Jednak tego typu wyjaœnienia nale¿a³oby zaliczyæ do
pseudoetymologii.
2. W nastêpnym wieku kilka etymologii, zazwyczaj z negatywn¹
ocen¹, przytacza historyk J. F. Wachsen. Mówi m.in., ¿e I cz³on
nazwy to wyraz niem. kalt ‘zimny’ albo kahl ‘³ysy’ (to w zwi¹zku z
wyr¹bywaniem okolicznych lasów, por. ni¿ej). Przytacza te¿
koncepcjê nawi¹zuj¹c¹ do nazwy miasta Ko³bacz, pochodz¹cej od
wyrazu kie³basa (a raczej od nazwy osobowej Kie³basa).
Analogicznie wiêc Ko³obrzeg nazwano ponoæ od kszta³tu pobliskiej
góry (?!) przypominaj¹cej t³ust¹ kie³basê. Wskazuje te¿ mo¿liwoœæ
pochodzenia nazwy z jêzyka celtyckiego (!) z I cz³onem w formie
wyrazu Kohlen ‘miasto’. Jego autorska hipoteza wi¹¿e siê z
domys³em, ¿e I cz³on nazwy to jakoby s³owiañski wyraz cholob
‘wzgórze; g³owa’, a II – reca, czyli rzeka, a wiêc ‘wzgórze nad
rzek¹’.
3. Kolejna hipoteza (H. Griebenow, Deecke) o germañskim
pochodzeniu nazwy mówi, ¿e w I cz³onie mamy wczesnogermañski
wyraz gol, gel, który póŸniej przekszta³ci³ siê w wysokoniemieckie
s³owo Quelle ‘Ÿród³o’, natomiast II cz³on to wyraz niemiecki Berg
‘góra’. Wobec tego, u¿ywaj¹c wspó³czesnej niemczyzny, Ko³obrzeg
to Quell(en)berg, czyli ‘ródlana Góra’, przy czym domyœlaæ siê
nale¿y, ¿e chodzi o Ÿród³a solankowe.
4. W XIX wieku pojawi³a siê tak¿e etymologia (H. Riemann) od
wyrazu (nie potwierdzonego Ÿród³owo) ko³, cho³ ‘sól’, a wiêc wtedy
nale¿a³oby mówiæ o ‘s³onej górze’. Zapewne na tak¹ hipotezê móg³
mieæ wp³yw zapis z 1214 roku: in Cholberge in monte salis = „w
Ko³obrzegu na s³onej górze”, choæ oczywiœcie mog³o to mieæ znaczenie
przenoœne, a nawet s³owo mons, monte mog³o oznaczaæ kopalniê.
5. Ze wzglêdu na to, ¿e Ko³obrzeg to pierwotnie miejsce lokalizacji
warzelni soli (zapewne ju¿ od VII wieku), powsta³a pseudoetymologia
t³umacz¹ca, ¿e w okolicy by³ go³y brzeg po wyciêciu lasu, gdy¿ do
odparowywania soli pozyskiwanej z solanek potrzebne by³y wielkie
iloœci drewna.
6. Wersja zbli¿ona, w której pierwszy cz³on to wyraz go³y w
znaczeniu ‘bezleœny, nie poroœniêty roœlinnoœci¹’. Na poparcie tej
hipotezy podaje siê (K. Handke) wyraz kasz. go³obøëg, stpol.
go³obrzeg ‘piaszczysty teren po³o¿ony nad brzegiem morza’, a tak¿e
pojêcia typu go³oledŸ, go³oborze. Wsparciem takiej mo¿liwoœci jest
analiza topograficzna okolic Ko³obrzegu, z której wynika, ¿e teren
58
przy ujœciu Parsêty od wieków by³ niezalesiony w przeciwieñstwie
do terenów dalej od morza po³o¿onych.
7. Ma³o prawdopodobna – ale niestety czêsto przywo³ywana –
jest wersja, w której mamy wyra¿enie przyimkowe ko³o brzegu.
Po raz pierwszy w Ÿródle polskim pojawia siê w S³owniku S. B.
Lindego z pocz¹tku XIX wieku. Porównanie z nazewnictwem ca³ej
S³owiañszczyzny pokazuje, ¿e nie tworzono takich nazw, a przecie¿
osady ludzkie zak³adano wszêdzie w pobli¿u jakichœ zbiorników
wodnych, nad jakimiœ brzegami. Ponadto trzeba wzi¹æ pod uwagê,
¿e pierwotnie Ko³obrzeg by³ zlokalizowany w innym miejscu
(dzisiejszym Budzistowie), odleg³ym od brzegu morza o kilka
kilometrów! Dopiero w 1255 roku nast¹pi³a nowa lokalizacja, w
miejscu dzisiejszej Starówki. Mo¿na by oczywiœcie ³¹czyæ tê nazwê
z lokalizacj¹ nad Parsêt¹. Gdyby jednak nazwa powsta³a od takiego
po³¹czenia przyimkowego, to mia³aby postaæ Ko³obrze¿e (podobnie
jak Podgórze, Zalesie itp.). Dodatkowym argumentem przeciw tej
teorii jest to, ¿e w okresie wczesnoœredniowiecznym, kiedy powsta³a
osada i jej nazwa, przyimek ko³o nie by³ znany.
8. W podobny sposób t³umacz¹ pochodzenie nazwy Kaszubi (J.
Trepczyk), a mianowicie, ¿e jest tu po³¹czenie przyimka kasz. kol,
kole ‘pod, ko³o’ i rzeczownika pras³owiañskiego *bergú, a kasz.
zberk ‘krawêdŸ, brzeg’. Tak wiêc by³ to gród „kol berga”, „kol
zberka”, czyli kasz. Kolberg(a), przy czym zaznacza siê, ¿e forma
ta nie ma niczego wspólnego ze zniemczona nazw¹ polsk¹. O ile
oczywiœcie na dzisiejszym Pomorzu Œrodkowym jeszcze w
œredniowieczu (a zw³aszcza – wczesnym) wp³ywy kaszubszczyzny
jako jednego z dialektów pomorskich by³y istotne, to hipoteza ta nie
jest do przyjêcia z powodów przedstawionych w poprzednim punkcie.
9. W kolejnej wersji mamy jako pierwszy cz³on wyraz ko³o ‘okr¹g’,
wiêc chodzi³oby o ‘okr¹g³¹ górê’ lub ‘okr¹g³y brzeg’.
10. Najbardziej prawdopodobne jest wyjaœnienie (M. Rudnicki, Z.
Zagórski, A. Belchnerowska), ¿e to nazwa z³o¿ona z wyrazu
pras³owiañskiego *kolú, pol. ko³ (jak ko³ek) ‘pal’ i wyrazu *bergú,
pol. brzeg, tu byæ mo¿e tak¿e w znaczeniu ‘wzgórze’, które to wyrazy
by³y pierwotnie po³¹czone spójk¹ -o- (jak w wyrazie z³o¿onym
kamienio³om); by³oby to wiêc miejsce otoczone ko³ami (palisad¹)
nad brzegiem lub na wzniesieniu. Potwierdzeniem tej mo¿liwoœci s¹
wyniki badañ archeologicznych, która wykazuj¹, i¿ pierwotna osada
ko³obrzeska zosta³a wzmocniona potê¿nym wa³em drewnianoziemnym, znacznie wiêkszym ni¿ przypadku zwyk³ych grodków
rodowych. Nazwê tak¹ zaliczamy do kulturowych, gdy¿ œwiadczy o
59
efektach dzia³alnoœci cz³owieka (duchowych lub – jak w tym
przypadku – materialnych).
11. Etymologia podobna, tylko ¿e po³¹czenie wyrazów t³umaczone
jako ‘brzeg z ko³em, dr¹giem’ ze wzglêdu na to, ¿e S³owianie
pomorscy mieli dobrze zorganizowan¹ nadbrze¿n¹ s³u¿bê sygna³ow¹
i ostrzegawcz¹ przez stawianie dr¹gów do zawieszania znaków.
Trudno wskazaæ w³aœciw¹ etymologiê, gdy¿ im dalej w historiê
siêgamy, tym wiêkszy znak zapytania siê pojawia. Niemniej o
prawdopodobieñstwie ka¿dej z hipotez decyduj¹ elementy jêzykowe
i argumenty natury archeologiczno-topograficznej. Wspó³czeœnie
zarówno jêzykoznawcy niemieccy, jak i polscy s¹ zgodni co do
s³owiañskiego charakteru nazwy.
Podobne w¹tpliwoœci etymologiczne s¹ w odniesieniu do ³u¿yckiego
(a wiêc te¿ s³owiañskiego) Ko³obrzegu (obecnie na terenie Niemiec,
Brandenburgia, pow. Beeskow). Ten ³u¿ycki Kolobàeg t³umaczono
bowiem na jêzyk niemiecki jako Pfahlufer ‘opalowany (wzmocniony
palami) brzeg’, Pfahldamm ‘opalowana (wzmocniona palami) grobla,
tama, wa³’. Mo¿na te¿ spotkaæ zapisy tej nazwy w innej formie
³u¿yckiej jako Pœibàeg ‘przy brzegu’, gdy¿ przyimek ³u¿. pœi = pol.
przy. Obydwie interpretacje s¹ uprawnione, gdy¿ miejscowoœæ ta
jest po³o¿ona nad jeziorem.
W zapisach historycznych nazwy naszego miasta widaæ wyraŸne
wp³ywy niemieckie: zapis pierwszej litery jako k : c (co ma znaczenie
tylko graficzne, a nie fonetyczne), a niekiedy te¿ g lub ch
(odpowiadaj¹ce im g³oski maj¹ podobne cechy fonetyczne), usuniêcie
spójki -o-, a tak¿e zast¹pienie drugiego cz³onu nazwy niemieckim
wyrazem Berg ‘góra’. Ta zmiana nast¹pi³a bardzo wczeœnie i to
zapewne nie tylko dlatego, ¿e brzmienie wyrazu jest podobne, ale
te¿ jego znaczenie z wyrazem s³owiañskim. Podkreœliæ przy tym
nale¿y, i¿ jêzyki s³owiañskie (w tym pomorski i polski) oraz niemiecki
s¹ spokrewnione, co najlepiej widaæ na najstarszej warstwie s³ów,
tak wiêc takie dopasowanie nazwy s³owiañskiej do s³ownictwa
niemieckiego nie jest w tym wypadku dziwne.
Zazwyczaj te odstêpstwa w zapisach wynika³y z nieznajomoœci
jêzyka pomorskiego przez kancelistów oraz wp³ywu dialektu
dolnoniemieckiego na tutejsze nazewnictwo. Niemniej trzeba
podkreœliæ, ¿e w ci¹gu kilku wieków nazwa miasta nie zosta³a zbytnio
zniekszta³cona, gdy¿ – jak to czêsto spotykamy na Pomorzu
podlegaj¹cemu germanizacji – obcy koloniœci przyjmowali s³owiañskie
nazwy w sposób fonetyczny, a wiêc zapisywali je tak, jak s³yszeli
(przy tym niekiedy zniekszta³caj¹c). Rzadko mia³o jednak miejsce
60
zastêpowanie nazw zastanych, pomorskich przez niemieckie lub
t³umaczenie z jednego jêzyka na drugi. Dziêki temu mnóstwo
pomorskich nazw miejscowych i terenowych uda³o siê po 1945 roku
odtworzyæ, poprzez odwo³anie siê do w³aœciwej etymologii.
Formy pochodne od nazwy miejscowej Ko³obrzeg tworzy siê
regularnie, poprzez dodanie w³aœciwych koñcówek lub sufiksów: do/
z Ko³obrzegu (nie: Ko³obrzega), w Ko³obrzegu; przymiotnik:
ko³obrzeski; nazwa mieszkañca: ko³obrze¿anin (g : ¿), mieszkanki:
ko³obrze¿anka.
Bibliografia:
· J. F. Wachsen, Historisch-diplomatische Geschichte der Stadt Kolberg. Halle,
1767, s. 5.
· J. L. Quandt, Colberg und Altstadt zur wendischen Zeit. „Baltische Studien“,
1869, t. 23, s. 143.
· H. Riemann, Geschichte der Stadt Kolberg. Kolberg, 1873, II wyd. 1924.
· H. Griebenow, Der Name Kolberg. „Unser Pommerland“, 1924, J. 9, H. 6, s.
239-240.
· R. Trautmann, Die Elb- und Ostseeslawischen Ortsnamen. Berlin, 1948-1949,
t. II, s. 115.
· F. Lorentz, Slawische Namen Hinterpommerns, bearb. von F. Hinze. Berlin,
1964, s. 51.
· J. Staszewski, Ma³y s³ownik. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych.
Warszawa, 1968, s. 225-226.
· F. S³awski, Etymologia nazw Ko³o i Ko³obrzeg (Odpowiedzi Redakcji). „Jêzyk
Polski”, 1970, s. 80.
· A. Belchnerowska, H. Bugalska, E. Jakus-D¹browska, B. Wiêcek, Nazwy
miast Pomorza Œrodkowego. W: Ze studiów na toponimi¹ Pomorza Œrodkowego,
red. E. Homa, Koszalin 1976, s. 68-72.
· Belchnerowska, Nazwa miejscowa Ko³obrzeg. „Zeszyt Naukowe Wydzia³u
Humanistycznego Uniwersytetu Gdañskiego. Prace Jêzykoznawcze”, 1976, nr 4,
s. 13-18.
· K. Handke, Jeszcze jedna mo¿liwoœæ interpretacji pochodzenia nazwy
Ko³obrzeg. „Zeszyty Naukowe Wydzia³u Humanistycznego Uniwersytetu
Gdañskiego. Prace Jêzykoznawcze”, 1979, nr 6, s. 59-63.
· J. Trepczyk, Jesz o mionie miasta Kolberg. „Pomerania”, 1981, nr 5, s. 22
· M. S., Objaœnienie wyrazów i zwrotów. Poprawna odmiana nazw miejscowych
typu Ko³obrzeg, „Poradnik Jêzykowy”, 1983, nr 7, s. 458-460.
· S. Rospond, S³ownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wroc³aw i in., 1984, s.
153-154.
· E. Rzetelska-Feleszko, J. Duma, Dawne s³owiañskie nazwy miejscowe Pomorza
Œrodkowego. Warszawa, 1985, s. 251.
61
· A. Belchnerowska, Toponimia by³ych powiatów ko³obrzeskiego i
koszaliñskiego. Gdañsk, 1995, PMT nr 13, s. 40.
· M. Malec, S³ownik etymologiczny nazw geograficznych Polski. Warszawa,
Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 126-127.
· Nazwy miejscowe Polski – historia, pochodzenie, zmiany, red. K. Rymut.
Kraków, 2003, t. V, s. 70.
62