Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i

Kolarzyk
Probl
HigEEpidemiol
i wsp. Ocena
2011,
ryzyka
92(4):
zespołu
747-752
metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ...
747
Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą
i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ryzyka zespołu
metabolicznego
Evaluation of the risk of metabolic syndrome among overweight and obese children. Part II.
Nutritional factors of the risk of metabolic syndrome development
Emilia Kolarzyk, Anna Janik, Jacek Kwiatkowski
Zakład Higieny i Dietetyki, Uniwersytet Jagielloński, Collegium Medicum, Kraków
Wstęp. W epidemii otyłości XXI wieku otyłość dziecięca staje się coraz
poważniejszym problemem.
Introduction. Childhood obesity is an alarming problem of the obesity
epidemic of XXI century.
Cel pracy. Ocena sposobu żywienia 51-osobowej grupy dzieci krakowskich,
z rozpoznaną nadwagą i otyłością.
Aim. The estimation of the nutrition mode in the group of 51 children
living in Krakow, diagnosed with overweight or obesity.
Materiał i metodyka. Badanie sposobu żywienia dzieci przeprowadzono
metodą jakościową z zastosowaniem ankiety żywieniowej, wypełnianej przez
rodziców. Ankieta zawierała także pytania otwarte kierowane bezpośrednio
do dziecka, za pomocą których określono preferencje pokarmowe.
Material & methods. The examination of the mode of nutrition was
conducted by the quality method with the use of a nutritional questionnaire
answered by parents of the examined children. The questionnaire also
included open questions directed to children, used for the determination
of nutritional preferences of the examined children.
Wyniki. Stwierdzono zbyt rzadkie spożycie korzystnych ze zdrowotnego
punktu widzenia produktów, takich jak; mleko i jego przetwory, pieczywo
ciemne i grube kasze, mięso, ryby, oliwa z oliwek, warzywa i owoce. W diecie
badanych zaobserwowano natomiast zbyt duże spożycie pieczywa jasnego,
cukru i wyrobów cukierniczych oraz napojów słodzonych.
Results. The study revealed a low consumption of healthy products such
as: milk and dairy products, dark bread, cereals, meat, olive oil, fruit and
vegetables, with a too high consumption of light bread, sugar, sweets and
sweet drinks in the diet of the examined children.
Wniosek. Stwierdzone nieprawidłowości w zakresie żywienia mogą
indukować narastanie stopnia nadwagi i otyłości badanych dzieci, a tym
samym predysponować je do rozwoju cech zespołu metabolicznego
Conclusion. The observed nutritional irregularities may induce the increase
of obesity and overweight in the examined children and predispose them
towards the metabolic syndrome development.
Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, sposób żywienia, zespół metaboliczny,
dzieci
Key words: overweight, obesity, mode of nutrition, metabolic syndrome,
children
© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 747-752
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Nadesłano: 20.10.2011
Zakwalifikowano do druku: 03.11.2011
Wstęp
Poza uwarunkowaniami genetycznymi, nieprawidłowe (nadmierne) żywienie oraz niska aktywność
fizyczna stanowią kluczowe czynniki środowiskowe
sprzyjające występowaniu zaburzeń stanu odżywienia
o charakterze nadwagi lub otyłości. Fakt dziedziczenia
pewnych cech związanych z otyłością oznacza, że
osoba je posiadająca musi ze zwiększoną uwagą dbać
o swój sposób żywienia, tak aby bilans energetyczny
był zgodny z jej zapotrzebowaniem stosownie do wieku, płci i aktywności fizycznej. W przypadku dzieci
ciężar odpowiedzialności spada na rodziców, którzy
powinni świadomie kształtować u swoich dzieci nawy-
Prof. Emilia Kolarzyk
Zakład Higieny i Dietetyki UJCM
ul. Kopernika 7, 31-034 Kraków
e-mail: [email protected]
ki prozdrowotnego stylu życia i żywienia, począwszy
od najmłodszych lat ich życia. Jest to szczególnie istotne ponieważ dzieci przenoszą nieprawidłowe nawyki
żywieniowe ukształtowane w dzieciństwie na starsze
lata swojego życia, kiedy to jest szczególnie trudno
zmienić ukształtowane już przyzwyczajenia żywieniowe. Jest to tym trudniejsze, że reklamy żywieniowe, kierowane zarówno do dzieci oraz młodzieży, jak i do osób
dorosłych, w sposób niezwykle sugestywny zachęcają
do spożywania produktów wysoko przetworzonych,
o niskiej wartości odżywczej, bogatych w cukry proste
i tłuszcze nasycone, sprzyjających powstawaniu nadwagi otyłości [1-3]. O tym jak wielkim problemem
748
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 747-752
jest nieprawidłowe żywienie wśród dzieci i młodzieży
świadczą wyniki wielu badań krajowych i zagranicznych, prowadzonych i publikowanych w ostatnich
kilkunastu latach [4-7]. Epidemii otyłości dziecięcej
sprzyja także nieprawidłowy styl życia, przejawiający
się w zbyt małej aktywności fizycznej. Dzieci zarówno
w wieku przedszkolnym jak i szkolnym charakteryzuje
coraz częściej siedzący tryb życia, będący wynikiem
rozwoju cywilizacyjnego (motoryzacja, ekspansja
mediów elektronicznych) [8-10]. Na narastający
w ostatnim dziesięcioleciu problem rozwoju nadwagi
i otyłości w populacji światowej (również wśród dzieci)
zwróciła uwagę Światowa Organizacja Zdrowia, opracowując i publikując od roku 2000 liczne zalecenia
i raporty dotyczące tego problemu [11-12]. Należy
podkreślić, że otyłość typu trzewnego i ściśle z nią
współistniejąca insulinooporność są uznawane jako
niekwestionowane, często pierwotne czynnikami etiologiczne rozwoju zespołu metabolicznego [13,14].
Cel pracy
Ocena sposobu żywienia grupy dzieci krakowskich
z rozpoznaną nadwagą i otyłością, jako potencjalnych
czynników rozwoju cech zespołu metabolicznego.
Metodyka
Profilaktycznymi badaniami w latach 2008-2009
objętych było 324 dzieci z różnych dzielnic Krakowa. Dzieci z nieprawidłową masą ciała (niedobory
lub nadmiary) zostały objęte systematyczną opieką
dietetyczną i wykonywane były u nich pomiary antropometryczne w celu normalizacji masy ciała, zgodnie
z normami dla płci i wieku. Następnie 51 dzieci (21
chłopców i 30 dziewczynek) z nadwagą i otyłością,
w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (klasy
I-III), zakwalifikowano do badania w kierunku zagrożenia rozwojem zespołu metabolicznego. Dokładne
informacje o wykonanych badaniach stanu odżywienia (badania: antropometryczne, ogólnolekarskie
i biochemiczne) podano w części I opracowania [15].
Badanie sposobu żywienia przeprowadzono metodą
jakościową z zastosowaniem ankiety żywieniowej,
opracowanej w Zakładzie Higieny i Dietetyki CM UJ.
Ankiety wypełniali rodzice badanych dzieci. W ankiecie ujęto produkty, których spożycie ma ścisły związek
z wysokim zagrożeniem zaburzeniami metabolicznymi u dzieci (żywność typu fast-food, napoje i soki
słodzone, przekąski, produkty o wysokiej zawartości
kwasów tłuszczowych nasyconych oraz kwasów tłuszczowych trans), ale także produkty których spożycie
jest zalecane w modelu racjonalnego żywienia (mleko
i przetwory mleczne, oleje roślinne, ryby, warzywa,
owoce). Ankieta zawierała również pytania otwarte
skierowane bezpośrednio do dziecka, za pomocą
których określono preferencje pokarmowe (ulubione
dania lub potrawy). Na podstawie wypełnionych
ankiet oceniono częstość spożycia przez dzieci poszczególnych produktów spożywczych, z przyjęciem
następujących rang: 1 – jedzone codziennie, 2 – 4-6
razy w tygodniu, 3 – 2-3 razy w tygodniu, 4 – 1 raz
w tygodniu, 5 – 2-5 razy w miesiącu, 6 – 1 raz w miesiącu, 7 – nie jedzone wcale. Przeanalizowano także
odpowiedzi dzieci na pytania otwarte ankiety, grupując
je według kryterium najczęstszych odpowiedzi.
Wyniki
Wyniki analizy częstości spożycia produktów
spożywczych z poszczególnych grup przedstawiono
w tabelach I-V. W tabeli I przedstawiona jest częstość
spożycia mleka i produktów mlecznych, jaj, oraz mięsa, produktów mięsnych i ryb.
Otrzymane wyniki wskazują na zbyt niskie spożycie mleka i przetworów mlecznych. Codzienne spożycie mleka i napojów mlecznych stwierdzono jedynie
u 1/3 badanych dzieci. Niskie jest także codzienne
spożycie produktów mlecznych fermentowanych – tylko 14,8% spożywa je codziennie, spożycie rzędu 4-6
razy w tygodniu występuje u 33,3%. Sery twarogowe
i podpuszczkowe spożywane są rzadko – u 42,3% tylko
2-3 razy w tygodniu. Większość badanych (51,9%)
spożywała jaja tylko 1 raz w tygodniu. Spożycie jaj
z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu występowało
Tabela I. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów białkowych pochodzenia zwierzęcego
Table I. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected animal protein products
Produkt /Product
codziennie 4-6x w tyg. /ea2-3 x w tyg.
/eaten every ten 4-6 times a /eaten 2-3 times
day [1]
week [2]
a week [3]
1x w tyg.
/eaten once
a week [4]
2-5x w mies.
1x w mies.
eaten 2-3 times /eaten once
a month [5]
a month [6]
Wcale
/not at
all [7]
Mleko i napoje mleczne /Milk and milk drinks
33,3
14,8
33,3
7,4
3,7
3,7
Mleko kwaśne /Sour milk
14.8
33.3
37.0
7.4
7.4
–
–
Sery twarogowe /Cottage cheese
7.7
11.5
42.3
26.9
7.7
–
3.8
Sery podpuszczkowe /Rennet cheese
7,7
11,5
42,3
11,5
7,7
11,5
7,7
–
–
25,9
51,9
14,8
3,7
3,7
Mięso /Meat
3,7
51,9
37,0
3,7
–
3,7
–
Wędliny /Processed meat products
15,4
50,0
15,4
3,8
3,8
0
11,5
–
–
3,7
14,8
22,2
22,2
37,0
3,7
–
18,5
40,7
29,6
–
7,4
Jaja /Eggs
Podroby /Offal
Ryby /Fish
3,7
Kolarzyk E i wsp. Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ...
u ¼ badanych. Częstotliwość spożycia produktów
mięsnych (mięso, wędliny), będących źródłem wysokowartościowego białka zwierzęcego jest niska.
Codziennie produkty z tej grupy spożywa jedynie
19,1% badanych Najczęściej spożywane są one 4-6
razy w tygodniu. Z taką częstotliwością 51,9% dzieci
spożywa mięso (mięso czerwone, drób), a 50% wędliny.
W żywieniu badanych obserwowano niewysokie spożycie podrobów (najczęściej 2-5 razy w miesiącu). Około
1/3 badanych nie jada podrobów wcale. Spożycie ryb
kształtowało na niewielkim poziomie. Najczęściej były
spożywane 1 raz w tygodniu. Taka częstotliwość ich
spożycia charakteryzowała 40,7% badanych, natomiast
7,4% respondentów nie spożywa ryb wcale. 18,5%
badanych spożywało ryby 2-3 razy w tygodniu
W tabeli II zawarte są wyniki częstości spożycia
tłuszczów, z uwzględnieniem podziału na tłuszcze
zwierzęce, roślinne i margaryny miękkie będące mieszaniną olejów roślinnych.
Tabela II. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów
tłuszczowych
Table II. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected
fat products
Produkt /Product
Masło /Butter
Oliwa z oliwek /Olive oil
[1]
[2]
[3]
44,0 12,0 24,0
[4]
[5]
[6]
[7]
–
4,0
–
16,0
–
4,0
12,0 20,0 16,0
–
48,0
Oleje /Oils
8,0
4,0
48,0 16,0
8,0
4,0
12,0
Margaryny /Margarines
14,8 18,5
3,7
7,4
7,4
40,7
7,4
Najczęściej spożywane było masło, u 44% badanych występowało w diecie codziennie. Codzienne
spożycie margaryn kształtowało się na znacznie niższym poziomie – 14,8% badanych. Żywienie dzieci
charakteryzuje niskie spożycie olejów roślinnych
oraz bardzo niskie oliwy z oliwek. Oleje występują
w diecie badanych zazwyczaj 2-3 razy w tygodniu
– 48%. Codziennie pojawiają się u 8% respondentów.
Oliwa z oliwek występuje w jadłospisach dzieci jeszcze
rzadziej – 48% badanych nie spożywa oliwy z oliwek
wcale, jak również nikt nie spożywa jej codziennie.
W tabelach III i IV przedstawiono charakterystykę
spożycia produktów spożywczych będących źródłem
węglowodanów złożonych oraz cukrów prostych
i dwucukrów.
Zaobserwowano niskie spożycie pieczywa ciemnego wśród badanej grupy. Około 30% badanych nie
spożywa go wcale. Preferowanym rodzajem pieczywa
jest pieczywo jasne, prawie 70% dzieci spożywa je
codziennie. Spośród innych przetworów zbożowych
chętnie są spożywane płatki kukurydziane i inne płatki zbożowe. Dzieci spożywają je najczęściej 2-3 razy
w tygodniu. Płatki owsiane nie cieszą się popularnością
wśród dzieci i nie są spożywane wcale przez 70% badanych, a płatków typu musli nie spożywa 50% respondentów. Również różnego rodzaju kasze spożywane są
749
Tabela III. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów
węglowodanowych
Table III. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected
carbohydrate products
Produkt /Product
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
Pieczywo jasne /Light
bread
69,2
3,8
15,4
3,8
3,8
–
3,8
Pieczywo ciemne /Dark
bread
22,2
7,4
7,4
7,4
3,7
22,2 29,6
–
7,4
7,4
11,1 70,4
Płatki owsiane /Oatmeal
–
3,7
Płatki kukurydziane
/Cornflakes
7,4
7,4
Płatki zbożowe /Cereal
3,7
11,1 29,6 18,5
33,3 18,7 11,1
Musli /Musli
–
–
Kasze grube /Groats
–
Ryż /Rice
–
Makarony /Pasta
–
3,7
–
3,7
–
65,4 11,5
–
Orzechy /Nuts
Cukier /Sugar
Miód /Honey
–
7,4
7,4
14,8
3,7
25,9
11,5
7,7
–
7,4
25,9 29,6 14,8 22,2
–
14,8 40,7 33,3 11,1
40,7 44,4
19,2 11,5 50,0
7,4
0
–
3,7
14,8 11,1 14,8 55,6
7,7
–
–
15,4
–
7,4
25,9 11,1 18,5 18,5 25,9
Konfitury /Jams
–
–
Słodycze /Sweets
18,5
3,7
Ciastka kruche /Cakes
11,1
–
22,7 14,8 22,2 33,3
40,7 18,5 11,1
7,4
14,8 40,7 18,5 11,1
–
3,7
niechętnie (22,2% badanych nie spożywa kasz grubych
wcale). Makarony spożywane są chętnie, najwięcej
dzieci spożywa je 1-3 razy w tygodniu. Spożycie cukru
i wyrobów cukierniczych w badanej grupie jest wysokie.
65% dzieci spożywa cukier codziennie. Także produkty
słodkie typu ciastka, cukierki, batony spożywa codziennie od 10% do 20% badanych. Około 1/3 dzieci nie
spożywa miodu wcale. Wśród dzieci go spożywających
pojawia się w ich diecie z częstością 1 raz w tygodniu.
Częściej niż miód są konsumowane dżemy i konfitury,
około ¼ dzieci spożywa je 2-3 razy w tygodniu.
Tabela IV. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych warzyw i owoców
Table IV. Percentage distribution of the frequency of consumption of selected
vegetables and fruits
Produkt /Product
[5]
[6]
[7]
Warzywa /Vegetables
30,8 23,1 30,8 11,5
–
–
3,8
Owoce /Fruit
20.0 36.0 24.0 20.0
–
–
–
Surówki /Salads
14,8 25,9 29,6 18,5
–
3,7
7,4
Ziemniaki /Potatoes
11,5 65,4 19,2
–
–
–
Nasiona roślin strączkowych /Beans, peas
Soki warzywne /Vegetable juices
[1]
[2]
[3]
[4]
3,8
–
–
3,7
18,5 22,2 33,3 22,2
3,7
3,7
7,4
7,4
11,1
7,4
59,3
W badanej grupie dzieci spożycie warzyw jest
zdecydowanie niewystarczające. Codziennie spożywa
warzywa tylko około 1/3 badanych, a 3,8% nie spożywa warzyw wcale. Niskie jest ich spożycie w stanie
surowym, między innym w formie surówek – 7,4%
badanych dzieci nie spożywa surówek wcale. Najwięcej
dzieci (tj. 29,6%) spożywa warzywa w postaci surówek
z częstotliwością 2-3 razy w tygodniu. Zaskakująco niewysokie jest też spożycie owoców. Jedynie 20% ankieto-
750
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 747-752
wanych spożywa owoce codziennie. Największy odsetek
badanych (36%) spożywa owoce 4-6 razy w tygodniu.
Należy także zwrócić uwagę na fakt, iż 1/5 badanych
spożywa owoce tylko 1 raz w tygodniu. Ziemniaki
występują w diecie większości badanych (65,4%) 4-6
razy tygodniu. Nasiona roślin strączkowych pojawiają
się w diecie badanych z częstotliwością od 2-3 razy
w tygodniu (3,7%) do 1 raz w miesiącu (33,3%).
Tabela V. Procentowy rozkład częstości spożycia wybranych produktów typu
fast food oraz napojów
Table V. Percentage distribution of the frequency of consumption of fast food
products and drinks
Produkt /Product
[1]
[2]
[3]
[4]
Hamburgery /Hamburgers
–
–
–
–
11,1 40,7 48,1
Frytki /Chips
–
–
–
3,7
22,2 55,6 18,5
Hot-dogi /Hot-dogs
–
–
–
7,4
11,5 37,0 44,4
Pizza /Pizza
–
–
–
–
11,1 55,6 33,3
Kebaby /Kebab
–
–
–
–
Zapiekanki /Casseroles
–
–
–
–
11,1
Chipsy /Crisps
[5]
–
–
–
–
3,7
3,7
7,4
Napoje niegazowane
/Noncarbonated drinks
26,9 15,4 15,4 11,5 11,5
8,0
7,4
[7]
92,6
21,7 30,4 47,8
Napoje gazowane słodzone
/Carbonated sweet drinks
Woda naturalna /Mineral 64,0 12,0
water
[6]
3,7
40,7 44,4
14,8 14,8 33,3 22,2
–
–
3,8
15,4
–
16,0
Żadne dziecko nie spożywało wyrobów typu fastfood częściej niż raz w tygodniu. Raz w miesiącu połowa dzieci jadła frytki i pizzę, ponad 1/3 – hamburgery
i chipsy, a w następnej kolejności znalazły się hod-dogi
i zapiekanki. Z wyjątkiem frytek i pizzy, pozostałe
fast-foody nie były jedzone wcale przez około połowę
dzieci. Gorzej wygląda sytuacja z napojami słodzonymi. Woda mineralna jest pita codziennie przez ponad
60% dzieci, ale 16% a nie pije jej wcale.
Wyniki z odpowiedzi udzielonych na pytania otwarte ankiety, dotyczące ulubionych potraw lub produktów,
przedstawiono na zamieszczonej poniżej rycinie 1.
Wybrano trzy najczęściej preferowane produkty lub
potrawy. Należy zaznaczyć, że jako ulubione potrawy
Ryc. 1. Preferencje pokarmowe dzieci z nadwagą i otyłością
Fig. 1. Food preferences among children with overweight and obesity
dzieci częściej wybierały drugie dania niż zupy. Wśród
owoców na trzecim miejscu znalazły się banany, które nie
powinny być spożywane w dużych ilościach przez dzieci
z nadwagą i otyłością, ze względu na swoje „tuczące”
właściwości. Spośród warzyw najchętniej spożywane
były te, które mają delikatny smak i zapach. W grupie
preferowanych warzyw w ogóle nie pojawiały się warzywa o wyrazistym, charakterystycznym smaku i zapachu,
takie np. jak: kalafior, brokuł, papryka, cebula.
Omówienie wyników
W żywieniu dzieci przedszkolnych (od 4. roku
życia) oraz młodszych dzieci szkolnych (do 9 lat)
ogólne zalecenia żywieniowe są podobne. Dzieci
młodsze szkolne potrzebują jedynie nieco więcej produktów dostarczających białka i witamin. Zalecenia
żywieniowe dla tego przedziału wiekowego określają
zarówno liczbę posiłków, jaka powinna być spożywana
codziennie, jak i grupy produktów spożywczych, które
wskazane są w codziennym jadłospisie dziecka: produkty zbożowe; warzywa i owoce; mleko i przetwory
mleczne; mięso, ryby, wędliny; jaja; tłuszcze roślinne.
Dzieci w tym przedziale wiekowym powinny spożywać
5 posiłków dziennie (trzy podstawowe i dwa uzupełniające), w regularnych odstępach czasu i codziennie
o tych samych, w miarę stałych porach. Przerwy pomiędzy posiłkami nie powinny być zbyt krótkie ani
zbyt długie (nie przekraczające 3 godzin). Posiłki
powinny być urozmaicone i zawierać w swoim składzie
produkty należące do poszczególnych grup produktów
spożywczych. Należy unikać grupowania w jednym
posiłku produktów tylko z jednej grupy, bo zubaża to
znacznie wartość odżywczą posiłku [16,17].
Analiza sposobu żywienia badanych wykazała
liczne nieprawidłowości. Zgodnie z zaleceniami
żywieniowymi dla tej grupy dzieci, w ich diecie codziennie powinny się pojawiać produkty z grupy:
mleko i przetwory mleczne. Aż 36,5% badanych tego
warunku nie spełniło. Stwierdzono zbyt rzadkie spożycie produktów z tej grupy. Tymczasem wg zaleceń
żywieniowych PAN, dzieci w tym wieku codziennie
powinny spożywać 2-3 szklanki mleka i około 50 g
serów [16]. Zalecany tak wysoki udział mleka i produktów mlecznych w diecie wynika z ich dużej wartości odżywczej w porównaniu z innymi produktami
spożywczymi, przy jednoczesnej stosunkowo niskiej
(poza serami podpuszczkowymi dojrzewającymi
i topionymi) wartości energetycznej. Mleko i jego
przetwory są źródłem dobrze przyswajalnego białka,
witamin i składników mineralnych, a szczególnie
wapnia [18]. W żywieniu dzieci ze znaczną otyłością
ogranicza się niekiedy spożycie tłustych serów podpuszczkowych, wskazując jednocześnie na większe
spożycie serów twarogowych.
Zalecenia żywieniowe dla osób zdrowych
uwzględniają spożycie jaj w ilości nieprzekraczającej
Kolarzyk E i wsp. Ocena ryzyka zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Część II. Żywieniowe czynniki ...
2 jaj tygodniowo, wliczając w to również jaja będące
w składzie potraw. Większość badanych dzieci spożywała je zbyt rzadko. Dla tej grupy wiekowej spożycie
jaj 2-3 × w tygodniu wydaje się być prawidłowe. Jaja
są źródłem wysokowartościowego białka, składników
mineralnych, wszystkich witamin z wyjątkiem wit. C,
oraz fosfolipidów niezbędnych dla prawidłowego rozwoju dziecka [18].
W diecie badanych dzieci mięso i wędliny (jako
źródła pełnowartościowego białka, witamin z grupy
B i żelaza) powinny występować codziennie, tak jak
to ma miejsce u 3,7% zbadanych respondentów. Jednakże u większości badanych częstość spożycia tych
produktów wynosiła nie więcej niż 4-6 x w tygodniu.
Wskazane jest spożywanie mięsa i wędlin niskotłuszczowych, a więc chudego mięsa czerwonego (cielęcina,
wołowina), mięsa białego (kurczak, indyk), wędlin
drobiowych. Niewielkie spożycie podrobów jest prawidłowe. Podroby ze względu na niższą zawartość
białka (11-17%) i wysoką zawartość tłuszczów nasyconych, w tym niekorzystnego (jeśli jest spożywany w
nadmiarze) cholesterolu, nie są zalecane do częstego
spożycia dla tej grupy dzieci [19].
U badanych stwierdzono zbyt niskie spożycie ryb.
Ryby są bardzo dobrym źródłem pełnowartościowego
białka, oraz kwasów wielo-nienasyconych z grupy
omega-3 (ryby morskie o wysokiej zawartości tłuszczu), mających ogromne znaczenie w rozwoju dzieci.
Prawidłowe spożycie ryb powinno się kształtować na
poziomie 2-3 razy w tygodniu [17]. Spośród badanych
dzieci ten wymóg spełniało jedynie 18,5%. Można
domniemywać, iż spożycie ryb z częstotliwością jeden raz w tygodniu (a była to najczęstsza forma ich
występowania w diecie dzieci) jest związane z uwarunkowaniami kulturowo-religijnymi.
U dzieci nie spożywających ryb wcale należałoby
rozważyć suplementację kwasami wielonienasyconymi.
Zalecenia żywieniowe mówią o codziennym
spożyciu masła przez dzieci do 3 roku życia, u dzieci
starszych należy stosować zarówno masło jak i margaryny miękkie wysokiej jakości. Codzienne spożycie
masła przez 44% respondentów można uznać za prawidłowe, jeśli do diety wprowadza się naprzemiennie
margaryny miękkie przeznaczone do smarowania
pieczywa. Należy jednak unikać margaryn twardych
zawierających duże ilości tłuszczów utwardzonych
(kwasów tłuszczowych w postaci izomerów trans)
[16]. Niepokoić musi fakt zbyt niskiego spożycia
olejów roślinnych i znikomego spożycia oliwy z oliwek. W codziennej diecie dzieci powinny przeważać
oleje roślinne bogate w jedno- i wielonienasycone
kwasy tłuszczowe [20]. Tłuszcze te mają ogromne
znaczenie w zapobieganiu zmianom miażdżycowym,
na które dzieci z otyłością i nadwagą są w przyszłości
szczególnie narażone. Należy podkreślić, że tłuszcze
751
roślinne (olej słonecznikowy i sojowy) powinny być
podawane na surowo jako dodatek do surówek, sałatek, sosów zimnych itp. Do potraw przyrządzanych
z udziałem obróbki termicznej powinien być używany
olej rzepakowy bezerukowy oraz oliwa z oliwek. Zaleca
się, aby były to potrawy duszone, gotowane (rzadko
smażone, gdyż jest to najmniej korzystne ze zdrowotnego punktu widzenia). Niestety w trakcie rozmów
z rodzicami podczas zbierania wywiadu żywieniowego
okazało się, że najczęstszą formą przygotowywania
potraw z udziałem mięsa i ryb jest ich smażenie.
Analiza spożycia produktów zbożowych wykazała,
że wśród badanych dzieci przeważa konsumpcja pieczywa jasnego, mniej wartościowego ze zdrowotnego
punktu widzenia. Spożycie pieczywa ciemnego jest
zdecydowanie niewystarczające. Należy zwrócić uwagę
na zwiększenie spożycia pieczywa ciemnego, ze względu na zawartość błonnika pokarmowego, który opóźnia
wchłanianie glukozy, obniża kaloryczność pokarmu,
a także ma pozytywny wpływ na gospodarkę lipidową
ustroju, co dla badanej grupy ma kluczowe znaczenie. Dobrym źródłem błonnika są też płatki zbożowe
typu musli i płatki owsiane. Tak chętnie spożywane
przez dzieci płatki kukurydziane mają wysoki indeks
glikemiczny i nie są zalecane dla dzieci z problemem
nadwagi i otyłości. Niekorzystną tendencją w sposobie
żywienia badanych jest znikome spożycie grubych kasz,
które tak jak i ciemne pieczywo powinny się znaleźć
w ich diecie ze względu na wysokie wartości odżywcze,
jak i zawartość błonnika. Spożycie cukru i wyrobów
cukierniczych w badanej grupie jest zbyt wysokie.
Dzieci, zwłaszcza z nadwagą i otyłością, powinny mieć
ograniczane spożycie cukru oraz produktów typu ciastka, słodycze, słodkie przekąski. Zawarte w nich łatwo
przyswajalne węglowodany są niewskazane dla dzieci
z tym problemem zdrowotnym. Według aktualnych
zaleceń żywieniowych spożycie przez dzieci słodyczy
powinno być nie częstsze niż raz w tygodniu. Aby nie
utrwalać u dzieci tendencji do nadmiernego spożywania produktów słodkich należy także zwracać uwagę
na to, by słodycze nie stanowiły formy nagrody lub
pocieszenia dla dziecka. Zdecydowanie korzystniejsze
ze zdrowotnego punktu widzenia jest spożywanie przez
dzieci miodu. W sytuacjach kiedy dziecko z nadwagą
lub otyłością nie jest w stanie np. spożywać napojów
niesłodzonych, zaleca się dodawanie do nich miodu
zamiast cukru. Z powyższych obserwacji wynika, iż
należy rozszerzyć edukację żywieniową wśród dzieci
i rodziców, celem której byłoby maksymalne ograniczenie spożycia cukru i wyrobów cukierniczych.
Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia warzywa i owoce powinny występować w diecie dziecka
codziennie, w każdym z zalecanych do spożycia posiłku [20]. W badanej grupie dzieci spożycie warzyw
jest zdecydowanie niewystarczające. Podobna sytuacja
ma miejsce w przypadku spożycia soków warzywnych,
752
które są najmniej popularne wśród dzieci (ok. 60%
dzieci nie spożywa ich wcale). Największe znaczenie
ma spożycie warzyw i owoców w postaci surowej,
gdyż wtedy zachowują największą wartość odżywczą. Można przypuszczać, że fakt niskiego udziału
warzyw w diecie dzieci wynika z nieprawidłowych
zwyczajów żywieniowych rodziców i przekazania ich
swoim dzieciom, a także z faktu, iż wiele dzieci nie
lubi części warzyw z powodu ich bardzo wyrazistego,
nie odpowiadającego dzieciom zapachu lub smaku
(np. kalafior, brokuł, papryka, por, seler, cebula). Spożycie ziemniaków i nasion roślin strączkowych wśród
badanych można uznać za prawidłowe. Zbyt niskie
natomiast jest spożycie owoców, co może prowadzić
do niedoborów witamin i składników mineralnych.
W miarę zadowalające wyniki uzyskano w przypadku spożywania wyrobów typu fast-food. Znaczna
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 747-752
część badanych dzieci z nadwagą i otyłością po tego
typu żywność nie sięga wcale, a wśród spożywających częstość jest rzadsza niż raz w tygodniu. Jest to
mniejsza częstotliwość niż w przypadku gimnazjalistów, objętych badaniami przez Kośmider i Gronowską-Senger [21]. Częste spożywanie żywności typu
fast-food byłoby nie korzystne ze względu na dużą
zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych i izomerów trans nienasyconych kwasów tłuszczowych oraz
soli kuchennej i cukru, a znikomą ilość witamin oraz
błonnika.
Wniosek
Stwierdzone nieprawidłowości w zakresie żywienia mogą indukować narastanie stopnia nadwagi i otyłości badanych dzieci, a tym samym predysponować
je do rozwoju cech zespołu metabolicznego.
Piśmiennictwo / References
1. Borzekowski DL, Robinson TN. The 30-second effect: an
experiment revealing the impact of television commercials
on food preferences of preschoolers. J Am Diet Assoc 2001,
101(1): 42-46.
2. Robinson TN, Borzekowski DL, Matheson DM, Kraemer HC.
Effects of fast food branding on young children’s preferences.
Arch Pediatr Adolesc Med 2007, 161(8): 792-797.
3. Mazur A, Szymanik I, Matusik P i wsp. Rola reklam i mediów
w powstawaniu otyłości u dzieci i młodzieży. Endokryn Otył
Zab Przem Materii 2006, 2(1): 18-21.
4. Ludwig DS, Peterson KE, Gortmaker SL. Relation between
consumption of sugar-sweetened drinks and childhood
obesity: a prospective, observational analysis. Lancet 2001,
357(9255): 505-508.
5. Kozłowska-Wojciechowska M, Makarewicz-Wujec M.
Badanie preferencji żywieniowych dzieci w wieku
przedszkolnym. Rocz PZH 2005, 56(2): 165-169.
6. Stankiewicz M, Pęgiel-Kamrat J, Zarzeczna-Baran M i wsp.
Styl żywienia dzieci przedszkolnych w opinii ich rodziców.
Probl Hig Epidemiol 2006, 87(4): 273-277.
7. Gronowska-Senger A. Żywienie i styl życia a zdrowie
Polaków. Żyw Człow Metab 2007, 34(1/2): 12-21.
8. Łoś- Rycharska E, Pedde K. Analiza czynników kształtujących
aktywność fizyczną dzieci i młodzieży. Pediatr Pol 2006,
81(2): 94-100.
9. Oblacińska A, Jodlowska M (red). Otyłość u polskich
nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie.
IMiDz, Warszawa 2007.
10. Survey E, Currie C, Roberts C, Morgan A, et al. Young
people’s health in context health behaviour in school-aged
children (HBSC) study: international report from the
2001/2002. Health Policy Child Adolesc 2005, 4.
11. Obesity: preventing and managing the global epidemic.
WHO Technical Report Series 894. WHO, Geneva 2000.
12. Health and development through physical activity and sport.
WHO, Geneva 2003.
13. Szczepanik-Barczewska E, Borek D, Hasiec T, Kordalska M,
Piątek E. Zespół metaboliczny u dzieci – przegląd
piśmiennictwa. Probl Med Rodz 2009, 4(29): 41-44.
14. Zachurzok-Buczyńska A, Klimek K, Firek-Pedras M, MałeckaTendera E. Are metabolic syndrome and its components in
obese children influenced by the overweight status or the
insulin resistance? Endokrynol Pol 2011, 62 (2): 102-108.
15. Kolarzyk E, Janik A, Kwiatkowski J. Ocena ryzyka zespołu
metabolicznego u dzieci z nadwagą i otyłością. Cz. I.
Antropometryczne i biochemiczne wskaźniki ryzyka
wystąpienia zespołu metabolicznego u dzieci z nadwagą
i otyłością. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(4): 741-752.
16. Jeszka J, Kołłajtis-Dołowy A. Planowanie żywienia. [w:]
Podstawy nauki o żywieniu. Żywienie człowieka. Gawęcki J,
Hryniewiecki L (red). PWN, Warszawa 2007.
17. Szotowa W. Praktyczne wskazówki do prawidłowego żywienia
w różnych okresach życia. Żywienie niemowląt i dzieci. [w:]
Żywienie człowieka zdrowego i chorego. Hasik J, Gawęcki J
(red). PWN, Warszawa 2007.
18. Kunachowicz H i wsp. Tabele wartości odżywczej produktów
spożywczych i potraw. IŻŻ, Warszawa 2005.
19. Wolnicka K, Rychlik E. Chude mięso, drób, ryby i nasiona
roślin strączkowych jako źródło pełnowartościowego białka
w diecie. [w:] Pol-Health, Narodowy Program Zapobiegania
Nadwadze i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom
Niezakaźnym poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności
Fizycznej 2007-2011. Zasady prawidłowego żywienia dzieci
i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia.
Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 2008.
20. Charzewska J, Wajszczyk B. Co powinna zawierać
zbilansowana dieta. Rola urozmaiconej diety. [w:] PolHealth, Narodowy Program Zapobiegania Nadwadze
i Otyłości oraz Przewlekłym Chorobom Niezakaźnym
poprzez Poprawę Żywienia i Aktywności Fizycznej 20072011. Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz
wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Jarosz M (red).
IŻŻ, Warszawa 2008.
21. Kośmider A, Gronowska-Senger A. Postawa wobec żywności
typu fast-food i jej popularność wśród młodzieży szkolnej
z rejonu Mazowsza. Rocz PZH 2005, 56(2): 139-148.