mgr Katarzyna Kopaczyńska - Pieczniak Uniwersytet Marii Curie

mgr Katarzyna Kopaczyńska - Pieczniak
Uniwersytet Marii Curie - Skłodowskiej w Lublinie
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
Rozwój konkurencji jest koniecznym warunkiem prawidłowego funkcjonowania gospodarki rynkowej, u podłoża której leży
ekonomiczna „walka" podmiotów gospodarczych, zmierzająca do
pozyskania jak najszerszego kręgu klienteli. Zjawisku temu
sprzyja oparcie obrotu gospodarczego na zasadzie wolności działalności gospodarczej oraz równości podmiotów prowadzących taką działalność. W związku z powyższymi zasadami pozostaje
reguła określana niekiedyjako „zasada konkurencyjności", będąca
niejako konsekwencją swobody podejmowania działalności gospodarczej 1 i polegająca na tym, że osoby zajmujące się taką działalnością mogą łączyć uczestnictwo lub pełnienie określonych funkcji
w różnych podmiotach gospodarczych, w tym również w pozostających wobec siebie w stosunku konkurencyjności. Wszelkie
ograniczenia tak pojmowanej konkurencyjności muszą wynikać z
przepisów ustawowych albo zostać wprowadzone do postanowień
umowy łączącej daną osobę z określonym podmiotem. Ograniczenia te mają na celu ochronę interesów konkurujących ze sobą
podmiotów, w których uczestniczą lub pełnią określone funkcje te
same osoby, poprzez uniemożliwienie tymże osobom wykorzystywania w sposób nieuczciwy wiedzy i doświadczenia, zdobytych w
związku z uczestnictwem w działalności jednego podmiotu, dla
działalności jego konkurenta i przez to narażanie tego pierwszego
na szkodę, a także innego niekorzystnego wpływu na funkcjono-
1
Tak K. Kruczalak, Spółki prawa handlowego i cywilnego, Gdańsk 1992, s. 18;
idem: Prawo handlowe, Gdańsk 1992, s. 63.
25
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
wanie na rynku danego podmiotu przez osobę działającą równocześnie w interesie podmiotu konkurencyjnego.
Jednym z ustawowych ograniczeń zasady konkurencyjności
są przepisy kodeksu handlowego, ustanawiające dla określonych
osób będących wspólnikami lub pełniących w spółce oznaczone
funkcje, obowiązek przestrzegania zakazu konkurencji. Ze względu na fakt działania w obrocie znacznej liczby spółek prawa
handlowego, istotnego znaczenia nabiera problem zakazu konkurencji, uregulowany w przepisach dotyczących tych podmiotów
gospodarczych.
Spółka jest podmiotem gospodarczym2, charakteryzującym
się tym, że podstawowym założeniem, na którym opiera się jej
istnienie i funkcjonowanie, jest współdziałanie wspólników dla
osiągnięcia ich wspólnego celu. Spółka nie działa więc dla realizacji własnych, zróżnicowanych zamierzeń wspólników poprzez ich
wzajemne świadczenia, ale dla osiągnięcia określonego celu wspólnego im wszystkim. Cele, dla których mogą być tworzone spółki,
zostały przez ustawę zróżnicowane dla poszczególnych rodzajów
spółek: prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego w większym
rozmiarze - dla spółki jawnej (art. 75 k.h.) i komandytowej (art.
143 k.h.), cel gospodarczy- dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 158 § 1 k.h.) i każdy cel dozwolony przez prawo - dla
spółki akcyjnej. Współdziałanie wspólników w obrębie struktury
spółki przejawia się przede wszystkim w ich wpływie na prowadzenie spraw spółki, w ich udziale w ponoszeniu kosztów prowadzenia działalności spółki i odpowiedzialności za jej zobowiązania
oraz w partycypowaniu w wynikach finansowych działalności
spółki 3 . „Prawo spółkowe oparte jest na zasadzie, iż to, co jeden
wspólnik wnosi lub zdziała, idzie na korzyść innych wspólników,
stąd też domniemanie, iż to, co zarządca spółki w granicach
pełnomocnictwa uczyni, jest zdziałane na jej korzyść; stąd też
2
Relacje pomiędzy pojęciami „podmiot gospodarczy" i „kupiec" omawia K. Kruczalak, Spółki..., op.cit., s. 36.
3
Szerzej na temat celu i istoty spółki - patrz S. Włodyka, [w:] Prawo spółek, pod
red. S. Wlodyki, Kraków 1991, s. 11 - 12.
26
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
pochodzi zakaz konkurencyjny" 4 .
Zgodnie z przepisami kodeksu handlowego, zakaz konkurencji obowiązuje w każdej spółce prawa handlowego, jednakże w
zależności od tego, do jakiego konkretnie typu spółki się odnosi,
zmienia się jego zakres podmiotowy i przedmiotowy, a także
sankcje przewidziane na wypadek jego naruszenia. Ten brak
jednolitości jest konsekwencją zaliczenia danej spółki do kategorii
spółek osobowych bądź kapitałowych. Dla każdej z tych kategorii
można wskazać pewne wspólne zasady odnoszące się do zakresu
obowiązującego w nich zakazu konkurencji.
Trzeba przy tym zaznaczyć, że regulacja zawarta w art. art.
110 i 111 k.h., odnosząca się do spółki jawnej i komandytowej (art.
144 k.h.), ma charakter norm iuris dispositivi, gdyż podlega regule
zawartej w art. 92 § 2 k.h., zgodnie z którą „w braku postanowień
w umowie spółki stosuje się przepisy poniższe", a więc wspólnicy
spółek osobowych mogą zostać na tej podstawie zwolnieni w umowie z obowiązku przestrzegania zakazu konkurencji. Natomiast
normy zawarte w przepisach art. art. 204 i 375 k.h., regulujące
zakaz konkurencji w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością i
akcyjnej, są normami iuris cogentis, a więc nie mogą być zmienione lub uchylone postanowieniami umowy spółki lub statutu 5 .
1. Zakres podmiotowy zakazu konkurencji
W spółkach osobowych decydujące znaczenie ma substrat
osobowy - konkretni wspólnicy, którzy po to zawarli umowę spółki, by razem i zgodnie prowadzić określoną działalność i dążyć do
osiągnięcia zamierzonego wspólnego celu. W spółkach takich,
pozbawionych osobowości prawnej, brak jest ustawowych organów (władz) spółki, a prowadzenie spraw i reprezentacja powie-
4
J. Namitkiewicz, Zarys prawa handlowego, Warszawa 1934, s. 73; odnośnie
zasady współdziałania wspólników - por. też idem: Zasady prawa handlowego
obowiązującego w Polsce, Warszawa 1928, s. 59 - 60.
5
Tak J. Namitkiewicz, Kodeks handlowy. Komentarz, Warszawa 1934, t. III, s.
141, teza 2 do art. 204 k.h.
27
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
rzone zostały przez ustawę samym wspólnikom, którzy odpowiadają
za zobowiązania spółki osobiście i bez ograniczeń. Te właśnie cechy,
charakterystyczne dla spółek osobowych, wyznaczają i uzasadniają
zakres obowiązującego w nich zakazu konkurencji.
Spółka jawna jest spółką, która prowadzi we wspólnym imieniu swoich wspólników przedsiębiorstwo zarobkowe w większym
rozmiarze, a nie jest inną spółką handlową (art. 75 § 1 k.h.).
Warunkiem uznania współdziałania kilku osób za działalność w
formie spółki jawnej jest prowadzenie określonej działalności we
wspólnym imieniu i na rachunek wszystkich wspólników. W związku z powyższym, prawo prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentacji zostało przyznane przez ustawę zasadniczo każdemu
wspólnikowi (art. 83 § 1 i art. 93 § 1 k.h.). Jednakże umowa spółki
lub uchwała wspólników może wprowadzić odmienne uregulowanie
tej kwestii (art. 83 § 2 i art. 94 k.h.), a ponadto prawo ingerencji w
powyższe uprawnienia wspólników przysługuje sądowi, który orzeczeniem może z ważnych powodów pozbawić wspólnika prawa reprezentowania spółki lub prawa i obowiązku prowadzenia jej spraw (art.
83 § 3 i art. 101 k.h.). W związku z tym, że zasadniczo prawo
zarządzania bieżącą działalnością spółki oraz prawo do jej reprezentowania służy wszystkim wspólnikom, zakaz konkurencji odnosi się
w tej spółce do wszystkich wspólników - zarówno uprawnionych do
prowadzenia jej spraw czyjej reprezentowania, jak i tych, którzy na
jakiejkolwiek podstawie zostali pozbawieni tych kompetencji. Za
taką interpretacją przemawia dosłowne brzmienie przepisu art. 110
k.h., stanowiącego, iż „Wspólnik obowiązany jest powstrzymać się
od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki. W szczególności nie wolno wspólnikowi (...) zajmować się interesami konkurencyjnymi, ani też uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako wspólnik
jawny lub członek władz." Przepis ten mówi więc po prostu o „wspólniku", nie uzależniając nakładanego nań obowiązku od rzeczywistego czy formalnego tylko wpływu wspólnika na działalność spółki 6 .
6
Tak w szczególności Z. Fenichel, [w:] T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko,
Kodeks handlowy. Komentarz, Łódź 1992, s. 121, teza 1 do art. 110 k.h. Por. też W.
Pyzioł, [w:] Prawo spółek, pod red. S. Włodyki, s. 53.
28
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
Trzeba przy tym zaznaczyć, że obowiązek przestrzegania zakazu
konkurencji związany jest z prawem prowadzenia spraw spółki,
gdyż osoby, którym przysługuje to prawo kierują bieżącą działalnością spółki i w związku z tym posiadają dokładne informacje
dotyczące jej sytuacji i funkcjonowania.
Natomiast spółka komandytowa jest pewną szczególną „odmianą" spółki jawnej. Świadczy o tym, po pierwsze, tak samo
sformułowany przez ustawodawcę cel spółki, czyli „prowadzenie
w większym rozmiarze przedsiębiorstwa zarobkowego" (art. 143
k.h.), po drugie - analogiczna do spółki jawnej regulacja prawna
większości elementów, wynikająca z ogólnego odesłania zawartego w przepisie art. 144 k.h., nakazującego w kwestiach nie
uregulowanych odmiennie stosować do spółki komandytowej
odpowiednio przepisy o spółce jawnej. Ze względu na to, że w
k.h. nie ma przepisu regulującego zakres podmiotowy zakazu
konkurencji bezpośrednio w odniesieniu do spółki komandytowej,
zgodnie z art. 144 k.h. stosuje się odpowiednio przepisy normujące
tę kwestię w stosunku do spółki jawnej. Powstaje jednak problem
związany z tym, że w spółce komandytowej są dwie kategorie
wspólników: komplementariusze i komandytariusze. Pozycja komplementariusza (wspólnika jawnego, firmowego) jest taka sama
jak pozycja wspólnika w spółce jawnej, tzn. ma on wynikające z
ustawy prawo prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania
oraz ponosi nieograniczoną osobistą odpowiedzialność za zobowiązania spółki. Natomiast komandytariusz w ograniczonym stopniu
może wpływać na działalność spółki, gdyż jego uprawnienia w tym
zakresie sprowadzają się do wyrażania zgody na czynności przekraczające zwykły zarząd (art. 155 § 2 k.h.), a oprócz tego nie ma
on ustawowego prawa ani obowiązku prowadzenia spraw spółki
(art. 155 § 1 k.h.). Ponadto, komandytariusz nie ma prawa reprezentowania spółki, chyba że zostanie mu udzielone odrębne pełnomocnictwo lub prokura (art. 152 k.h.). Jego odpowiedzialność
za zobowiązania spółki ograniczona jest do oznaczonej w umowie
sumy komandytowej (art. 147 § 1 k.h.). Jednakże, umowa spółki
może przyznać komandytariuszowi prawo prowadzenia spraw
spółki w pełnym zakresie (art. 155 § 1 k.h.).
W związku z powyższym, o ile umowa spółki nie określa kogo
29
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
obowiązuje zakaz konkurencji (art. 92 § 1 k.h. w zw. z art. 144
k.h.), można proponować - odnośnie podmiotowego zakresu
zakazu konkurencji w spółce komandytowej - trzy rozwiązania.
Według pierwszego z nich zakaz konkurencji dotyczy tylko komplementariuszy 7 . Taka interpretacja wynika przede wszystkim z
przyjęcia, że „odpowiednie" stosowanie przepisów o spółce jawnej
do spółki komandytowej (art. 144 k.h.) polega na odnoszeniu
przepisów regulujących prawa i obowiązki wspólników w spółce
jawnej tylko do komplementariuszy. Ponadto, za takim poglądem
przemawia porównanie sytuacji komandytariusza do wspólnika w
spółce z ograniczoną odpowiedzialnością (ograniczona odpowiedzialność za zobowiązania spółki, brak bezpośredniego wpływu na
prowadzenie spraw spółki). Analogia taka jest szczególnie widoczna w tzw. „kapitalistycznym" modelu spółki komandytowej 8 .
Konsekwencją takiego poglądu jest przyjęcie, że skoro wspólnika
spółki z o.o. nie obowiązuje zakaz konkurencji, to również komandytariusza nie powinien on obowiązywać. Oczywiście, zachowanie
komandytariusza wypełniające przesłanki naruszenia zakazu
konkurencji pociągałoby za sobą możliwość żądania jego ustąpienia przez pozostałych wspólników (art. 118 § 2 w zw. z art. 144
k.h.) lub rozwiązania spółki (art. 119 § 1 w zw. z art. 144 k.h.), o
ile stanowiłoby ku temu wystarczająco ważny powód.
Zgodnie z drugim - przeciwstawnym wyżej przedstawionemu
- poglądem, zakaz konkurencji w spółce komandytowej obejmuje
wszystkich wspólników - zarówno komplementariuszy, jak i komandytariuszy. Uzasadnieniem dla takiej opcji jest odmienna
interpretacja art. 144 k.h. W stosunku do zakazu konkurencji w
spółce komandytowej stosuje się obowiązujące w tym zakresie
przepisy o spółce jawnej. W spółce jawnej, jak była o tym mowa
wyżej, zakaz konkurencji obowiązuje wszystkich wspólników bez względu na to, czy mają prawo prowadzenia spraw spółki i
7
Tak J. Namitkiewicz, Zarys ..., op.cit., s. 92 oraz A. Kidyba, R. Skubisz, Spółka
kojarząca interesy, „Przegląd Organizacji" 1989, nr 6, s. 15.
Model spółki komandytowej, określany w przedwojennej literaturze jako „kapitalistyczny", omawia A. W. Wiśniewski, Prawo o spółkach. Podręcznik praktyczny,
Warszawa 1991, t. II, s. 15 - 17.
30
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
jej reprezentowania, czy też zostali tych uprawnień pozbawieni.
W związku z powyższym, ponieważ sytuację komandytariusza można porównać w tym zakresie do sytuacji wspólnika jawnego, nie
mającego prawa prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania,
można przyjąć, że zakaz konkurencji powinien obowiązywać również komandytariusza.
Natomiast według trzeciego poglądu - zakaz konkurencji
obowiązuje zasadniczo komplementariuszy, gdyż to oni mają ustawowe prawo prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji. Zakaz
konkurencji obowiązuje więc wszystkich komplementariuszy,
również tych wyłączonych w konkretnej sytuacji od prowadzenia
spraw spółki (art. 94 § 1 i art. 101 k.h. w zw. z art. 144 k.h.).
Natomiast w stosunku do komandytariuszy przepisy art. art. 110
i 111 k.h. w zw. z art. 144 k.h. będą miały zastosowanie wówczas,
gdy umowa spółki przyzna im prawo prowadzenia spraw spółki9.
Taka interpretacja, będąca rozwiązaniem kompromisowym, pośrednim między pierwszym i drugim przedstawionym wyżej poglądem, najlepiej - moim zdaniem - odzwierciedla ratio legis
przepisów o zakazie konkurencji. Pierwszy z przedstawionych
wyżej poglądów zbyt wąsko zakreśla krąg podmiotów obowiązanych do przestrzegania zakazu konkurencji i jest adekwatny tylko
do takiej postaci spółki komandytowej, która nie odbiega od unormowań wynikających z przepisów ustawowych. Z kolei drugie
proponowane rozwiązanie ujmuje za szeroko zakres podmiotowy
zakazu konkurencji, gdyż utożsamia sytuację komandytariuszy i
wspólników spółki jawnej, pozbawionych prawa i obowiązku prowadzenia spraw spółki. Koncepcja ta nie uwzględnia jednak tego
zasadniczego faktu, że pozbawienie uprawnień do prowadzenia
spraw spółki wspólnika jawnego jest wyjątkiem od zasady, natomiast taka pozycja komandytariusza stanowi regułę wynikającą
z przepisów k.h.
Natomiast w spółkach kapitałowych, tj. w spółce z o.o. i
akcyjnej, zakresem podmiotowym zakazu konkurencji został
9
Tak M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, Bielsko Biała 1991,1.1, s. 220,
teza 4 do art. 155 k.h.
31
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
przez ustawodawcę objęty węższy krąg osób. Wynika to z innego
charakteru tych spółek, które zostały wyposażone w osobowość
prawną (art. 171 § 1 i art. 335 § 1 k.h.); podstawowe znaczenie dla
ich działalności ma substrat majątkowy w postaci zgromadzonego
kapitału, zaś odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki została ograniczona do wysokości ich udziałów (akcji). Ponadto
spółki te posiadają system władz zarządzających sprawami spółki
i nadzorujących jej działalność, a tym samym poszczególni wspólnicy
nie mają już prawa prowadzenia spraw spółki ani reprezentacji
spółki, gdyż kompetencje te zostały powierzone wyspecjalizowanym
organom. W związku z powyższym, zakaz konkurencji w tych spółkach nie obowiązuje wszystkich wspólników, lecz tylko członków
organu kierującego bieżącą działalnością spółki, czyli zarządu. W
spółce z o.o. zakaz ten odnosi się wyłącznie do członków zarządu
(art. 204 k.h.), natomiast w spółce akcyjnej dotyczy członków
zarządu (art. 375 k.h.) oraz - w pewnych sytuacjach - członków
rady nadzorczej (art. 386 § 4 k.h.). Osoby wchodzące w skład rady
nadzorczej obowiązane są powstrzymać się od działalności konkurencyjnej, gdy zostały delegowane do stałego indywidualnego wykonywania czynności nadzorczych i w związku z tym mają prawo
uczestniczenia w posiedzeniach zarządu z głosem doradczym.
Warunkiem obowiązywania względem tych osób zakazu konkurencji jest stały charakter delegacji, natomiast nie ma podstaw,
by członków rady nadzorczej, delegowanych czasowo do wykonywania czynności członków zarządu, nie mogących sprawować swoich czynności (art. 383 § 1 k.h.) oraz członków rady nadzorczej lub
komisji rewizyjnej delegowanych do indywidualnego wykonywania poszczególnych czynności nadzorczych (art. 386 § 1 k.h.), zobowiązywać do zaniechania lub niepodejmowania działalności
konkurencyjnej w stosunku do działalności spółki10. Zarówno członków zarządu spółki z o.o. i akcyjnej, jak i członków rady nadzorczej
wykonujących stały indywidualny nadzór w spółce akcyjnej, zakaz
konkurencji obowiązuje z tytułu pełnionej funkcji, a więc niezależnie
10
Tak T. Dziurzyński, op.cit., s. 406, teza 5 do art. 383 k.h. oraz s. 408, teza 6 do
art. 386 k.h. Odmienne stanowisko prezentuje M. Allerhand, op.cit., t. III, s. 103
- 104.
32
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
od tego, czy dana osoba jest wspólnikiem, czy też nie.
W spółkach z o.o. można wyróżnić szereg elementów charakterystycznych dla spółek osobowych. Jednym z nich jest przysługujące
wspólnikom prawo do wytoczenia powództwa o wyłączenie wspólnika,
jeżeli zaistniał ważny powód uzasadniający takie żądanie (art. 280 282 k.h.). Uważam, że jednym z ważnych powodów uzasadniających
żądanie wyłączenia wspólnika jest właśnie zajmowanie się przezeń
interesami konkurencyjnymi, jeżeli działa w ten sposób na niekorzyść
spółki11. Wprawdzie nie ma przepisu zobowiązującego wspólników
spółki z o.o. do przestrzegania zakazu konkurencji, to jednak pewne
działania wspólnika, wyczerpujące znamiona naruszenia tego zakazu,
mogą być podstawą do żądania jego wyłączenia ze spółki. Ocena, czy
zajmowanie się interesami konkurencyjnymi przez wspólnika stanowi
ważny powód uzasadniający żądanie jego wyłączenia, powinna być
dokonana przez sąd na podstawie całokształtu okoliczności, indywidualnie w każdym konkretnym przypadku. Istotne znaczenie będzie tu
miało ustalenie, czy wspólnik wykorzystał w działalności konkurencyjnej swą wiedzę na temat interesów spółki, którą mógł uzyskać np.
wykonując prawo indywidualnej kontroli (art. 205 § 1 k.h.).
Należałoby także postulować uznanie za dopuszczalne rozszerzenie zakresu podmiotowego zakazu konkurencji w postanowieniach umowy lub statutu, przez objęcie tym zakazem np. członków
rady nadzorczej12, komisji rewizyjnej, prokurentów czy pełnomocników spółki. W spółkach z o.o. o silnej więzi osobistej między wspólnikami, gdy jest ich niewielu, możliwe byłoby zobowiązanie wszystkich
wspólników do przestrzegania zakazu konkurencji. Za taką interpretacją przepisów o zakazie konkurencji przemawiają względy celowościowe jego wprowadzenia. Mając na uwadze cel ustanowienia
zakazu konkurencji, należy postulować dopuszczalność dostosowania jego podmiotowego zakresu w umowie spółki lub statucie do
konkretnego, indywidualnego kształtu spółki, w zależności od zakresu kompetencji przyznanych poszczególnym jej organom i od wzaje-
11
Por. kontrowersyjne - moim zdaniem - orzeczenie Sądu Wojewódzkiego w
Warszawie (sygn. akt XIV GC 4563/91), nie publ.
12
Tak M. Jakubek, R. Skubisz, [w:] Zarys prawa spółek, pod red. R. Skubisza,
Lublin 1991, s. 45.
33
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
mnych między nimi relacji.
Ponadto, we wszystkich spółkach objętych regulacją k.h., tj. jawnej, komandytowej, z o.o. i akcyjnej zakaz konkurencji dotyczy
likwidatorów, którymi mogą być zarówno wspólnicy czy dotychczasowi członkowie zarządu spółki, jak i inne osoby. W odniesieniu
do spółki jawnej i komandytowej obowiązuje wyraźny przepis
stanowiący, iż w czasie likwidacji zakaz konkurencji obowiązuje
tylko likwidatorów (art. 124 k.h. oraz art. 124 w zw. z art. 144 k.h.).
Natomiast w przypadku spółki z o.o. i akcyjnej obowiązek przestrzegania przez likwidatorów zakazu konkurencji wynika z przepisów stanowiących, iż likwidatorzy co do swych uprawnień i
obowiązków podlegają przepisom o zarządzie (art. 269 k.h. w zw.
z art. 204 k.h., art. 450 k.h. w zw. z art. 375 k.h.). Większość
komentatorów kodeksu handlowego opowiada się za celowością
nałożenia na likwidatorów obowiązku przestrzegania zakazu konkurencji, mimo tego, iż zakres uprawnień likwidatorów w stosunku do spółki wykazuje znaczne różnice w porównaniu z zarządem.
Rozbieżności są konsekwencją tego, że uległ zmianie cel spółki:
zamiast dążenia do pomnażania majątku spółki i rozwijania prowadzonej przez nią działalności, funkcjonowanie spółki w okresie
likwidacji ma przede wszystkim na celu zakończenie bieżących
interesów spółki, spłatę długów, ściągnięcie wierzytelności oraz spieniężenie pozostałego majątku 13 . Zakaz konkurencji obowiązuje
wszystkich likwidatorów, bez względu na to, czy są wspólnikami
spółki (spółki osobowe), czy byli członkami zarządu (spółki kapitałowe), czy też nie, jak również bez względu na sposób ich powołania lub ustanowienia. Obejmuje on więc zarówno likwidatorów
ustanowionych w umowie spółki, powołanych uchwałą wspólników, obejmujących tę funkcję na podstawie przepisów k.h., jak
również ustanowionych przez sąd.
13
Tak J. Tomkiewicz, J. Bloch, Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, Warszawa 1991, s. 218, teza 2 do art. 269 k.h.; T. Dziurzyński, op.cit., s. 299,
teza 1 do art. 269 k.h.; J. Namitkiewicz, Kodeks .... op.cit., t. III, s. 300, teza 2 do
art. 269 k.h. oraz M. Allerhand op.cit., t. II, s. 129, teza 1 do art. 269 k.h.
34
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
2. Zakres przedmiotowy zakazu konkurencji
Zakres przedmiotowy zakazu konkurencji, tj. zachowania zabronione osobom objętym tym zakazem, został przez ustawodawcę
określony inaczej dla spółek osobowych, a inaczej dla kapitałowych. W związku z tym można wyróżnić dwa ujęcia zakazu konkurencji: szerokie i wąskie. Zakaz konkurencji rozumiany szeroko
(sensu largo) obejmuje swym zakresem zakaz podejmowania jakichkolwiek działań sprzecznych z interesami spółki, czyli tzw. obowiązek lojalności, którego szczególnym przejawem jest zakaz
zajmowania się interesami konkurencyjnymi oraz uczestniczenia
w spółkach konkurencyjnych jako wspólnik jawny lub członek
władz, czyli zakaz konkurencji rozumiany wąsko (sensu stricto).
Szeroko rozumiany obowiązek lojalności jest instytucją charakterystyczną dla spółek osobowych, tj. jawnej i komandytowej, i
wynika z ich osobowego charakteru. Jest on konsekwencją tego,
że celem owych spółek jest prowadzenie przez wspólników wspólnego przedsiębiorstwa, w imieniu i na rachunek wszystkich (art.
art. 75 oraz 143 k.h.). Dlatego podejmując działania objęte zakresem prowadzenia spraw i reprezentowania spółki, zmierzające do
osiągnięcia celu spółki, wspólnicy zobowiązani są do współdziałania ze sobą, a tym samym do zachowania lojalności względem
siebie i samej spółki. Po to, by mógł zostać osiągnięty cel spółki,
wspólnicy zmierzający do tego powinni działać w oparciu o wzajemne zaufanie do podejmowanych przez każdego z nich przedsięwzięć. Normatywnym wyrazem ciążącego na wspólniku obowiązku
lojalności wobec spółki jest przepis art. 110 § 1 i § 2 k.h. w spółce
jawnej oraz art. 110 § 1 i § 2 w zw. z art. 144 k.h. w spółce
komandytowej. W myśl przepisu art. 110 § 1 k.h. wspólnik jawny,
komplementariusz i komandytariusz, mający prawo prowadzenia
spraw spółki, obowiązani są powstrzymać się od wszelkiej działalności sprzecznej z interesami spółki 14 .
Przykładowo, działalność sprzeczna z interesami spółki może
14
Przepis art. 110 § 1 k.h. stanowi powtórzenie przepisu art. 562 kodeksu
zobowiązań z 1933 r.
35
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1993 r.
polegać na wyjawianiu tajemnic przedsiębiorstwa spółki, dotyczących np. sposobu produkcji towarów, świadczenia usług, zbywania
i nabywania towarów, sposobu reklamy działalności spółki, na
udzielaniu pożyczek z majątku spółki innemu podmiotowi, jeżeli
mogłoby to zaszkodzić interesom spółki, a ponadto, na negatywnym wyrażaniu się o wspólnym przedsiębiorstwie, krytykowaniu
na zewnątrz działań pozostałych wspólników15, co w przypadku
spółek osobowych często oznacza krytyczną ocenę działalności
spółki. Wypowiadanie krytycznych opinii na temat spółki może
sprowadzić się do wyrażania zastrzeżeń dotyczących jakości
świadczonych usług, produkowanych lub sprzedawanych towarów, dotrzymywania przez spółkę umów, ujawniania kłopotów
finansowych spółki, jej uwikłania w postępowania sądowe lub
inne spory. W przypadku wspólników jawnych i komplementariuszy mających prawo prowadzenia spraw spółki zakres zachowań,
które mogą być uznane za sprzeczne z interesami spółki, jest
szerszy niż wspólników, którzy mają w spółce pozycję bierną, tj.
nie prowadzą spraw spółki ani jej nie reprezentują. Wspólnicy tacy
powinni bowiem powstrzymać się np. od innych zajęć, na tyle
absorbujących czasowo, że mogłoby to wpływać negatywnie na
działalność spółki ze względu na to, że brak czasu powodowałby
zaniedbanie interesów spółki przez takiego wspólnika. Należy
jednak pamiętać, iż ocena, czy dana działalność wspólnika jest
sprzeczna z interesami spółki, powinna być dokonywana w każdym konkretnym przypadku stwierdzenia takiej działalności,
przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności, w jakich jest ona
podejmowana. Tak więc, za każdym razem indywidualnie należy
ocenić, czy dane zachowanie wspólnika godzi w interesy spółki,
czy też nie.
Przepis art. 110 § 2 k.h. zobowiązuje wspólników spółki jawnej
i komandytowej (art. 110 § 2 w zw. z art. 144 k.h.) do przestrzegania tzw. „zakazu konkurencji", który jest szczególnym przejawem
obowiązku lojalności zawartego w art. 110 § 1 k.h. Zakaz konkurencji w tych spółkach polega na tym, że wspólnikowi nie wolno
15
Por. M. Allerhand, op.cit., 1.1, s. 167, teza 1 do art. 110 k.h.
36
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
bez zezwolenia pozostałych wspólników zajmować się interesami
konkurencyjnymi ani uczestniczyć w spółce konkurencyjnej jako
wspólnik jawny lub członek władz. Zakaz konkurencji sensu stricto jest więc w spółkach osobowych egzemplifikacją ogólnego obowiązku lojalności (zakazu konkurencji sensu largo).
Natomiast w spółkach kapitałowych osoby, których dotyczy
zakaz konkurencji zobowiązane są do niezajmowania się interesami konkurencyjnymi oraz do nieuczestniczenia w spółkach konkurencyjnych jako wspólnik jawny lub członek władz (art. art. 204
i 375 k.h.). W przypadku spółki z o.o. i akcyjnej mamy więc do
czynienia z zakazem konkurencji wąsko rozumianym. Nie obowiązuje w stosunku do osób objętych zakazem konkurencji w tych
spółkach wyraźnie ogólna klauzula zabraniająca im działalności
sprzecznej z interesami spółki. Jednakże można wyinterpretować
taki szeroki zakaz z przepisów art. 292 § 2 i art. 474 § 2 k.h.,
zobowiązujących członków władz oraz likwidatorów spółek kapitałowych do zachowania należytej staranności sumiennego kupca
przy wykonywaniu swoich obowiązków wobec spółki. W konkretnej sytuacji można więc potraktować zajmowanie się działalnością
sprzeczną z interesami spółki jako niedochowanie staranności
sumiennego kupca, pociągające za sobą sankcje określone w art.
art. 292 i 474 k.h. Możliwość przyjęcia powyższego rozwiązania
nie może być jednak traktowana jako generalna zasada.
Zajmowanie się interesami konkurencyjnymi należy rozumieć jako prowadzenie we własnym lub cudzym imieniu, bezpośrednio lub za pośrednictwem innych osób, działalności tego
samego rodzaju, co działalność spółki wpisana do rejestru handlowego (art. 79 § 1 pkt 1, art. 146 § 2 w zw. z art. 79 § 1 pkt 1 k.h.,
art. 166 pkt 1 k.h. oraz art. 330 pkt 1 k.h.). Dwa lub większa liczba
podmiotów są bowiem względem siebie konkurencyjne, jeżeli prowadzona przez nie działalność ma ten sam przedmiot, tzn. polega
na wytwarzaniu, sprzedaży towarów tego samego rodzaju, tj.
takich samych lub substytucyjnych, na świadczeniu usług takich
samych lub substytucyjnych, które są skierowane do tego samego
potencjalnego kręgu odbiorców.
Zajmowanie się interesami konkurencyjnymi może przybierać różne formy. Przykładowo, może polegać na prowadzeniu
37
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
indywidualnie, we własnym imieniu i na własny rachunek, działalności gospodarczej (w rozumieniu przepisów ustawy o działalności gospodarczej 16 o konkurencyjnym charakterze; na działaniu
w charakterze komisanta, tj. na zawieraniu umów sprzedaży towarów konkurencyjnych na rzecz konkurencyjnego komitenta, ale
we własnym imieniu, w ramach działalności swego przedsiębiorstwa. Również podejmowanie działalności na podstawie umowy
agencyjnej można uznać za zajmowanie się interesami konkurencyjnymi, gdy agent, działając jako pośrednik (na rzecz dającego
zlecenie) lub jako przedstawiciel (w imieniu dającego zlecenie),
stale pośredniczy w zawieraniu umów, których wykonanie polega
na obrocie towarami lub na świadczeniu usług tego samego rodzaju, co objęte zakresem działalności spółki. Uważam, że należy
także traktować jako zajmowanie się interesami konkurencyjnymi występowanie przez osobę objętą zakazem konkurencji w
charakterze pełnomocnika, a tym bardziej prokurenta innego
podmiotu prowadzącego działalność konkurencyjną w stosunku
do działalności spółki. Również zatrudnianie się przez osobę zobowiązaną do przestrzegania zakazu konkurencji na podstawie
umowy o pracę w podmiocie konkurencyjnym wobec spółki może
nosić znamiona zajmowania się interesami konkurencyjnymi 17 ,
szczególnie wówczas, gdy jest ona pracownikiem zatrudnionym na
stanowisku samodzielnym, dającym możliwość wykorzystania
doświadczeń i tajemnic spółki w zakresie danej działalności. Stałe
doradztwo osobie fizycznej lub innemu podmiotowi prowadzącemu konkurencyjną działalność, jak również współpraca z nim na
podstawie umów, których realizacja może niekorzystnie oddziaływać na przedsiębiorstwo spółki, tj. dostarczanie surowców, sporządzanie kosztorysów, udzielanie kredytów, także stanowią przejaw
zajmowania się interesami konkurencyjnymi 18 .
Każda z przedstawionych wyżej form podejmowania i prowa-
16
Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz.
324 z późn. zm.).
17
Tak Z. Fenichel, op.cit., s. 122, teza 5 do art. 110 k.h.
18
Por. M. Allerhand, op.cit., t. II, s. 56, teza 1 do art. 204 k.h.
38
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
dzenia przez osobę objętą zakazem konkurencji określonej działalności - została zakwalifikowana jako zajmowanie się interesami konkurencyjnymi dlatego, że stwarza możliwość szkodzenia
interesom spółki przez wykorzystywanie wiadomości o sposobach,
formach i zasadach prowadzenia danej działalności, wypracowanych czy stosowanych właśnie przez spółkę. Wykorzystywanie
takiej wiedzy może polegać na podpowiadaniu konkurencyjnym
podmiotom sposobów, zachowań, które wykorzystała spółka i
przez to osiągnęła korzystane rezultaty, co może spowodować
powielanie, naśladowanie spółki w jej działalności na rynku przez
podmiot konkurencyjny. Ponadto, taka osoba może wykorzystywać kontakty handlowe - nawiązane przez spółkę - dla rozszerzenia
zasięgu działalności podejmowanej osobiście, na własny rachunek
bądź na rzecz podmiotu konkurencyjnego, a tym samym może
wkraczać na rynki zbytu spółki i odbierać jej kontrahentów przez
proponowanie konkurencyjnych towarów i usług, na warunkach
korzystniejszych od - znanych tej osobie - warunków proponowanych przez jej macierzystą spółkę. Oczywiście, proponowanie odbiorcom dogodniejszych niż konkurent reguł współpracy jest
normalnym przejawem funkcjonowania zdrowej konkurencji na
rynku, jednakże jeżeli następuje w okolicznościach opisanych
wyżej, osoba stosująca taką taktykę, a zobowiązana przestrzegania zakazu konkurencji, działa w sposób nielojalny i nieuczciwy
wobec spółki, tak że jej zachowanie wypełnia znamiona łamania
zakazu konkurencji.
Zakres przedmiotowy zakazu konkurencji obejmuje również
uczestniczenie w spółce konkurencyjnej jako wspólnik jawny albo
członek władz. Oznacza to, że osoba zobowiązana do przestrzegania tego zakazu nie może być wspólnikiem w spółce jawnej zarówno uprawnionym do prowadzenia spraw i reprezentowania spółki,
jak i pozbawionym tych uprawnień, a także komplementariuszem
w spółce komandytowej oraz wspólnikiem spółki cywilnej 19 , jak
również członkiem zarządu, rady nadzorczej lub komisji rewizyjnej w spółce z o.o. i akcyjnej, jeżeli spółka taka prowadzi działal-
19
Ibidem, t.1, s. 168, teza 8 do art. 110 k.h.
39
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
ność konkurencyjną w stosunku do macierzystej spółki takiej
osoby. Trzeba podkreślić, że w przepisach nakładających obowiązek przestrzegania zakazu konkurencji mowa jest o „władzach spółki" w ogólności, dotyczy to więc każdego zarządu,
rady nadzorczej czy komisji rewizyjnej. Nie ma tym samym
podstaw, by różnicować organy nadzoru w spółce z .0.0. i
spółce akcyjnej na działające kolegialnie (komisja rewizyjna
w spółce z 0.0. - art. 215 k.h. oraz w spółce akcyjnej; rada
nadzorcza w spółce akcyjnej - art. 386 § 1 k.h., oraz niekiedy
rada nadzorcza w spółce z 0.0., gdy umowa spółki wyłącza
indywidualne wykonywanie czynności nadzorczych przez jej
członków - art. 212 § 4 zd. 2 k.h.) oraz takie, których członkowie są upoważnieni do wykonywania czynności nadzorczych indywidualnie (rada nadzorcza w spółce z 0.0. - art. 212
§ 4 zd. 1 k.h.) i odnosić zakaz konkurencji tylko do uczestniczenia w tych organach nadzoru, których członkowie działają
samodzielnie 20 . Uważam, że uprawnienia wypływające z członkostwa w organach nadzoru spółki konkurencyjnej stwarzają
dostateczne możliwości działania na niekorzyść spółki, w której
dana osoba jest związana zakazem konkurencji, bez względu na
to, czy organ nadzoru w konkretnym przypadku działa kolegialnie, czy w drodze czynności podejmowanych indywidualnie
przez jego członków, dlatego każde uczestnictwo we władzach
konkurencyjnej spółki, bez względu na ich ustrój i zasady funkcjonowania, stanowi przesłankę naruszenia zakazu konkurencji 21 .
Natomiast - zgodnie z przeważającym w doktrynie prawa hand-
20
Tak J. Namitkiewicz, Kodeks ..., op.cit., t. III, s. 141 teza III do art. 204 k.h.
Odmienny pogląd reprezentuje M. Allerhand, op.cit., t. II, s. 56, teza 3 do art. 204
k.h., chociaż autor niekonsekwentnie w innym miejscu inaczej interpretuje pojęcie
„władze spółki" - ibidem, 1.1, s. 168, teza 9 do art. 110 k.h.
21
Por. L. Altberg, [w:] Prawo o spółkach akcyjnych. Komentarz, pod red. H. Kona,
Warszawa 1933, s. 208 - 209. Autor rozszerza pojęcie uczestniczenia we władzach
spółki konkurencyjnej o uczestnictwo w zgromadzeniu wspólników lub walnym
zgromadzeniu akcjonariuszy, a także o działania w charakterze założyciela spółki
akcyjnej.
40
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
22
lowego poglądem - dopuszczalne jest uczestniczenie przez osobę
zobowiązaną do przestrzegania zakazu konkurencji w konkurencyjnej spółce cichej jako wspólnik cichy oraz w spółce komandytowej jako komandytariusz, a także jako wspólnik w spółce z o.o. i
akcjonariusz w spółce akcyjnej, ze względu na to, że osoba o takim
statusie nie ma bezpośredniego wpływu na działalność takiej
spółki i w związku z tym nie może wykorzystywać dla niej swoich
wiadomości uzyskanych w spółce macierzystej. Pogląd ten może
budzić pewne zastrzeżenia w odniesieniu do komandytariusza z
tego względu, że przyjmuje za podstawę tylko jeden - ustawowy,
stereotypowy model spółki komandytowej, w której uprawnienia
do prowadzenia spraw takiej spółki i do jej reprezentowania przysługuje jedynie komplementariuszom, natomiast komandytariusze
mają tylko prawo do wyrażania zgody na czynności przekraczające
zwykły zarząd (art. 155 § 2 k.h.), a w pozostałym zakresie są
pozbawieni możliwości wpływu na działalność spółki. Nie można
bowiem pominąć faktu, że przepisy k.h. dają możliwość innego
ukształtowania „układu sił" w spółce komandytowej, przewidując
zarówno powierzenie w umowie spółki komandytariuszom prawa
prowadzenia jej spraw (art. 155 § 1 k.h.) oraz udzielenie upoważnienia do reprezentowania spółki (art. 152 k.h.), co pozwala - w
skrajnej postaci - na powierzenie decydującej roli w zakresie
zarządzania spółką komandytariuszom. W takiej sytuacji nieuzasadnione jest ograniczenie zakazu konkurencji do uczestniczenia
w spółce konkurencyjnej w charakterze jedynie komplementariusza, gdyż ratio legis przepisów o zakazie konkurencji przemawia
za tym, by jako przejaw jego naruszenia traktować uczestniczenie
w spółce komandytowej jako komandytariusz, jeżeli ma on prawo
prowadzenia spraw spółki.
Przedstawiony wyżej zakres przedmiotowy zakazu konkurencji może zostać w konkretnym przypadku zmodyfikowany przez
zawarcie w umowie spółki lub w umowie z osobami, których
dotyczy zakaz konkurencji, postanowień ograniczających lub roz22
Por. Z. Fenichel, op.cit., s. 122, teza 9 do art. 110 k.h. oraz M. Allerhand, op.cit.,
1.1, s. 168, teza 8 do art. 110 k.h.
41
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1993 r.
szerzających ten zakres 23 . W szczególności można postanowić, że
osoba zobowiązana do przestrzegania zakazu konkurencji nie
może uczestniczyć w spółce konkurencyjnej w jakimkolwiek charakterze, a więc jako akcjonariusz, wspólnik spółki z o.o., komandytariusz pozbawiony prawa prowadzenia spraw spółki czy
wspólnik cichy. Z drugiej strony w spółkach osobowych możliwe
jest wąskie ujęcie zakazu konkurencji, przez wskazanie w umowie
konkretnych zachowań, zakazanych osobom objętym zakazem
konkurencji.
Przekroczenie szeroko rozumianego obowiązku lojalności pociąga za sobą przewidziane przepisami k.h. sankcje bez względu na to,
czy osobie w ten sposób postępującej zostało udzielone zezwolenie,
czy też nie. Nie ma po prostu możliwości sanowania naruszenia
obowiązku lojalności w drodze zezwolenia na prowadzenie działalności sprzecznej z interesami spółki. Natomiast przedstawione wyżej
przejawy działalności osób, do których odnosi się zakaz konkurencji,
stanowią przekroczenie zakazu konkurencji wąsko rozumianego,
jeżeli zostały podjęte bez wymaganego zezwolenia. Zezwolenie
takie może przy tym określać dokładnie, jakich działań takie osoby
nie mogą przedsiębrać lub na jakim terenie obowiązuje je zakaz
konkurencji, a także wskazywać okres, na jaki zezwolenie zostało
udzielone.
W spółce jawnej wymagane jest jednomyślne zezwolenie
wszystkich pozostałych wspólników, zarówno tych prowadzących
sprawy spółki, jak i pozbawionych takiego uprawnienia, zaś w
spółce komandytowej - wszystkich komplementariuszy i komandytariuszy. Zezwolenie takie może zostać przez wspólników
wyraźnie wyartykułowane bądź wyrażone w sposób dorozumiany
(per facta concludentia). Z dorozumianą zgodą mamy do czynienia wówczas, gdy wspólnicy, zawierając umowę spółki, wiedzieli
o konkurencyjnej działalności danego wspólnika, ale nie sprzeciwili się temu, jak również w sytuacji, gdy wspólnik w trakcie
istnienia spółki rozpoczął taką działalność, a pozostali wspólnicy,
23
Tak Z. Fenichel, op.cit., s. 122, teza 11 do art. 110 k.h.
42
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
wiedząc o tym fakcie, nie wyrażają zastrzeżeń 24 . Natomiast w
sposób wyraźny zezwolenie może zostać udzielone już w umowie
spółki, w której wspólnicy mogą zamieścić postanowienie zezwalające na zajmowanie się przez jednego, niektórych z nich lub
wszystkich interesami konkurencyjnymi. Również później wspólnicy mogą podjąć jednomyślnie odpowiednią uchwałę w tym
przedmiocie. Uchwała taka może zapaść - moim zdaniem - zarówno przed podjęciem działalności konkurencyjnej przez danych
wspólników (zezwolenie udzielone ex anie), jak również po rozpoczęciu prowadzenia takiej działalności (zezwolenie udzielone ex
post, będące niejako potwierdzeniem ze strony pozostałych wspólników akceptacji dla konkurencyjnej działalności).
Natomiast w spółkach kapitałowych zezwolenia na zajmowanie się interesami konkurencyjnymi przez osoby objęte zakazem
konkurencji udziela przede wszystkim organ upoważniony do
powoływania na określone stanowiska (art. 204 § 2 k.h., art. 375
§ 2 k.h.). Ponadto, umowa spółki może wskazać inny podmiot
uprawniony do zwolnienia z obowiązku przestrzegania zakazu
konkurencji. Jako podmioty uprawnione do wyrażania takiej zgody należy w związku z powyższym wskazać: zgromadzenie wspólników lub walne zgromadzenie akcjonariuszy, radę nadzorczą
(wobec członków zarządu), osobę trzecią, wspólnika lub grupę
wspólników (akcjonariuszy), władzę administracyjną 25 . Wydaje
się, że umowa nie może wskazywać jako uprawnionych do udzielania takiego zezwolenia: zarządu w stosunku do członków zarządu czy rady nadzorczej w stosunku do członków tego organu, do
których odnosi się zakaz konkurencji (art. 386 § 4 k.h.) 26 . Brak
jest jednolitego poglądu w sprawie dopuszczalności - w przypadku
24
Tak M. Allerhand,op.cit., 1.1, s. 168, teza 5 do art. 110 k.h.; również Z. Fenichel,
op.cit., s. 121, teza 4 do art. 110 k.h.; S. Janczewski, Spółka jawna w nowym
kodeksie handlowym, Warszawa 1934, s. 17 - 18.
25
Por. szerokie omówienie zagadnienia powoływania członków władz spółki - A.
W. Wiśniewski, op.cit., t. II, s. 121 - 122 oraz t. III, s. 164 - 166.
26
Tak M. Allerhand, op.cit., t. III, s. 104, teza 18 do art. 386 k.h., odmienny pogląd
prezentuje J. Tomkiewicz, J. Bioch, op.cit., s. 104, teza 4 do art. 204 k.h.
43
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
spółek kapitałowych - wyrażania zgody w sposób dorozumiany 27 .
Natomiast nie budzi wątpliwości fakt dopuszczalności udzielania
zezwolenia albo w umowie spółki (statucie), czy w umowach pomiędzy spółką a członkami danego organu, obowiązanymi do
przestrzegania zakazu konkurencji, albo później w formie uchwały
lub oświadczenia złożonego przez kompetentny podmiot - zarówno przed rozpoczęciem działalności konkurencyjnej, jak i po jej
rozpoczęciu28. Zezwolenie takie może odnosić się do wszystkich
członków danego organu lub tylko niektórych.
Kontrowersyjna natomiast jest kwestia dopuszczenia cofnięcia raz udzielonego zezwolenia. Wydaje się, że wówczas gdy
zezwolenie zostało włączone do umowy spółki lub statutu, jego
cofnięcie lub zmiana wymaga zachowania trybu przewidzianego
dla zmiany umowy spółki (statutu) - art. 78 § 1 k.h., art. 254 i
nast. k.h., art. 431 i nast. k.h., z tym, że w spółce kapitałowej, jeżeli
zmiana polega na ograniczeniu zezwolenia lub jego cofnięciu,
wymagana jest zgoda wspólnika pełniącego określoną funkcję,
którego zmiana dotyczy (art. 237 § 3 k.h. i art. 408 § 3 k.h.). W
razie wprowadzenia takiej zgody do postanowień umowy z członkami władz, na podstawie których pełnią oni swoje obowiązki
(umowa zlecenia, umowa o pracę), jej cofnięcie lub zmiana następuje w sposób przewidziany dla zmiany takiej umowy. Natomiast
zasadniczy problem pojawia się w związku z kwestią dopuszczalności odwołania zezwolenia29 udzielonego w formie uchwały lub
oświadczenia konkretnego podmiotu. Wiąże się to z problematyką
określenia charakteru prawnego uchwały oraz głosów poszczegól-
2l
J. Tomkiewicz, J. Bloch, op cit., s. 104, teza 4 do art. 204 - zgoda powinna być
wyrażona wyłącznie w sposób wyraźny, natomiast T. Dziurzyński, op.cit., s. 235,
teza 3 do art. 204 k.h. dopuszcza możliwość dorozumianego wyrażenia zgody.
S. Janczewski reprezentuje pogląd, wg którego zwolnienie od zakazu konkurencji członka zarządu spółki akcyjnej lub spółki z o.o. może nastąpić jedynie dla ściśle
określonego, zindywidualizowanego przypadku, nie może natomiast mieć charakteru ogólnego, zob. S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946, s. 178.
2,1
Przeciwko dopuszczalności odwołania zezwolenia opowiada się Z. Fenichel,
op.cit., s. 121, teza 4 do art. 110 k.h.
44
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
nych osób, składających się na taką uchwałę. Można tu wyróżnić
dwa poglądy. Według pierwszego z nich oddanie głosu stanowi
jednostronną czynność prawną głosującego, natomiast powzięta
uchwała jest wielostronną czynnością prawną, wywołującą skutki
prawne wobec osób trzecich dopiero po złożeniu im stosownego
oświadczenia woli 30 . Natomiast zgodnie z drugim poglądem oddanie przez wspólnika głosu jest czynnością organizacyjną (czynnością faktyczną podobną do czynności prawnej); również uchwała
jest wewnętrznym aktem organizacyjnym spółki, stanowiącym
akt woli spółki, ale nie będącym czynnością prawną 3 1 . W obu
przypadkach jednakże uchwała stanowi dopiero podstawę do złożenia danej osobie w imieniu spółki, w sposób wyraźny lub dorozumiany (gdy osoba ta jest obecna przy głosowaniu), oświadczenia
wywołującego wobec niej skutki prawne, chyba że dana osoba jest
obecna przy głosowaniu. W omawianej sytuacji będzie to oświadczenie zezwalające na zajmowanie się interesami konkurencyjnymi. Możliwość odwołania czy cofnięcia takiego oświadczenia
zależy od tego, jak je zakwalifikujemy. Jeżeli przyjmiemy, że jest
to oświadczenie woli, w rozumieniu art. 60 k.c., wówczas będzie
ono mogło zostać odwołane skutecznie tylko wówczas, gdy odwołanie dojdzie do adresata jednocześnie z oświadczeniem lub wcześniej (art. 61 zd. 2 k.c.). W przeciwnym razie podmiot, który złożył
to oświadczenie woli, może się uchylić od jego skutków prawnych
w drodze powołania się na wady oświadczenia woli (art. 82 i nast.
k.c.). Jeżeli natomiast oświadczenie nie zostało skutecznie odwołane ani nie jest dotknięte żadną wadą, wówczas rodzi między
spółką a osobą, której zostało złożone, stosunek zobowiązaniowy
o charakterze ciągłym (trwałym), którego treścią jest zobowiązanie się spółki do tolerowania działań tej osoby, objętych przedmiotowym zakresem zakazu konkurencji (pati) i do niewystępowania
z przysługującymi jej z tego tytułu roszczeniami (non facere). W
takiej sytuacji ten stosunek jest obligatoryjny, a tym samym zezwo-
30
Zob. S. Grzybowski, Część ogólna, [w:] System prawa cywilnego, Wrocław 1974,
t. I, s. 479.
31
Tak A. W. Wiśniewski, op.cit., t. II, s. 146 - 147.
45
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
lenie spółki na przekraczanie zakazu konkurencji może zostać
odwołane na skutek wypowiedzenia dokonanego przez spółkę 32 .
Natomiast, jeżeli przyjmiemy, że oświadczenie o zezwoleniu
na prowadzenie działalności konkurencyjnej nie jest oświadczeniem woli, lecz czynnością faktyczną, oświadczeniem podobnym
do oświadczenia woli - jego cofnięcie może nastąpić w trybie
organizacyjnym, tzn. jeżeli zostanie podjęta, odpowiednią większością głosów, uchwała zezwalająca na działalność konkurencyjną danej osoby - na podstawie uchwały cofającej zezwolenie,
zostaje złożone oświadczenie cofające udzielone wcześniej zezwolenie. To samo dotyczy zezwoleń udzielonych nie na podstawie
uchwały, lecz przez indywidualnie oznaczoną osobę.
Trzeba ponadto zaznaczyć, że przeciwko nieodwołalności udzielonego zezwolenia na przekroczenie zakazu konkurencji przemawiają względy celowościowe. W przeciwnym wypadku, tj. jeżeli
przyjmiemy nieodwołalność takiej zgody, w razie zmiany okoliczności oraz zaistnienia przesłanek uzasadniających odwołanie takiego
zezwolenia ze względu na to, że dana osoba nadużyła zaufania spółki
i wyrządziła jej znaczną szkodę, spółka byłaby związana swoim
oświadczeniem i w związku z tym nie mogłaby wystąpić wobec tej
osoby z uzasadnionymi roszczeniami.
3. Zakres czasowy zakazu konkurencji
W spółce jawnej i komandytowej osoba objęta zakazem konkurencji szeroko pojętym (obowiązkiem lojalności), obowiązana
jest do powstrzymywania się od podejmowania działalności sprzecznej z interesami spółki, od daty powstania spółki do czasu
ustania więzi łączącej ją z pozostałymi wspólnikami, tj. do daty
upływu terminu wypowiedzenia - w razie wypowiedzenia umowy
spółki (art. 116 k.h.), uprawomocnienia się orzeczenia sądu o
ustąpieniu wspólnika (art. 118 § 2 k.h.) lub postawienia spółki w
stan likwidacji, a więc przez okres uczestnictwa danej osoby w
32
Por. o dopuszczalności wypowiedzenia każdego bezterminowego zobowiązania
trwałego - T. Dybowski, [w:] System prawa cywilnego, op.cit., t. III, cz. I, s. 107
oraz literatura powołana tam w przypisie 60.
46
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
spółce w charakterze wspólnika jawnego, komplementariusza, a
także komandytariusza prowadzącego sprawy spółki. Jeśli komandytariusz zostanie wcześniej pozbawiony uprawnienia do prowadzenia spraw spółki w drodze zmiany umowy spółki, ustaje z
tą chwilą wobec niego obowiązek lojalności. Z chwilą postawienia
spółki w stan likwidacji zakaz konkurencji obowiązuje tylko likwidatorów, a więc jeżeli likwidatorami są wspólnicy - nadal obowiązani są do przestrzegania zakazu. Wspólników zaś nie będących
likwidatorami zakaz przestaje obowiązywać z tą chwilą.
Natomiast w spółce z o.o. i akcyjnej osoby zobowiązane do
przestrzegania zakazu konkurencji są nim związane od chwili
powołania ich na dane stanowisko, w związku z którym obowiązuje zakaz, tj. od chwili przyjęcia przez nie nominacji 33 do wygaśnięcia mandatu, czyli podjęcia przez zgromadzenie wspólników
lub walne zgromadzenie akcjonariuszy uchwały o udzieleniu, lub
odmowie udzielenia tzw. „pokwitowania" za okres, w którym pełniły swe funkcje, nawet w razie wcześniejszego ich odwołania 34 .
Osoby objęte zakazem konkurencji w spółce akcyjnej, na podstawie art. 386 § 4 k.h., zobowiązane są do jego przestrzegania przez
okres, na jaki zostały delegowane do indywidualnego wykonywania stałego nadzoru.
Likwidatorzy ze względu na to, że wpis do rejestru otwarcia
likwidacji (art. 129 w zw. z art. art. 144, 267, 448 k.h.) ma
charakter deklaratywny, obowiązani są do przestrzegania zakazu
konkurencji już od chwili postawienia spółki w stan likwidacji,
jeżeli są nimi wspólnicy, członkowie zarządu lub osoby wskazane
w umowie czy statucie bądź od chwili ich ustanowienia przez sąd
lub powołania przez uprawniony podmiot (tj. od chwili przyjęcia
tej funkcji). Natomiast zwalnia ich z tego obowiązku odwołanie z
pełnionej funkcji lub wykreślenie spółki z rejestru handlowego,
gdyż z tą chwilą spółka przestaje istnieć jako podmiot prawa, a
tym samym członkowie jej organów zostają zwolnieni z obowiązków i tracą swe uprawnienia.
33
34
Por. A. W. Wiśniewski, op.cit., t. II, s. 122.
Ibidem, t. III, s. 170.
47
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
Ponadto, w umowie spółki lub umowach zawieranych z członkami zarządu spółki z o.o. i akcyjnej można postanowić, że okres
obowiązywania zakazu konkurencji zostaje przedłużony na określony czas po wystąpieniu wspólnika ze spółki, postawieniu spółki
w stan likwidacji (wspólnicy spółki jawnej i komandytowej), wygaśnięciu mandatu (członkowie zarządu spółki z o.o. i akcyjnej),
po zakończeniu wykonywania stałego, indywidualnego nadzoru
(członkowie rady nadzorczej w spółce akcyjnej - art. 386 § 4 k.h.),
po rozwiązaniu spółki - wykreśleniu z rejestru handlowego (likwidatorzy) 35 . Takie zastrzeżenie ma na celu zabezpieczenie spółki
przed skutkami nielojalnego postępowania osoby objętej wcześniej
zakazem konkurencji, polegającego na wykorzystaniu przezeń
informacji o działalności spółki, uzyskanych w czasie zajmowania
się jej sprawami. Ze względu na to, że powyższe zastrzeżenie
ograniczałoby możliwość podjęcia pracy przez daną osobę, spółka
może się zobowiązać do pewnych świadczeń na rzecz takiej osoby,
przez czas trwania ograniczenia, w celu zrekompensowania utraconych zarobków. Pozostaje kwestią umowy określenie czasu, na
jaki zakaz zostaje przedłużony, z tym, że nie można go rozciągać
w czasie w sposób nieograniczony. Postanowienia umowy, zastrzegające przedłużenie obowiązywania zakazu konkurencji na okres
nadmiernie długi, należy traktować jako sprzeczne z zasadami
współżycia społecznego i jako takie nieważne (art. 58 k.c.)36.
4. Sankcje za naruszenie zakazu konkurencji
Wypełnienie znamion naruszenia zakazu konkurencji szeroko
rozumianego, czyli prowadzenie działalności sprzecznej z interesami
spółki, jak również zajmowanie się bez zezwolenia uprawnionych
podmiotów interesami konkurencyjnymi lub uczestniczenie w
35
Za możliwością rozszerzenia zakresu czasowego obowiązywania zakazu konkurencji opowiadają się M. Allerhand, op.cit., t. I s. 168, teza 12 do art. 110 k.h., Z.
Fenichel,op.cit., s. 122, teza 11 do art. 110 k.h. oraz J. Tomkiewicz, J. Bloch,op.cit.,
s. 103, teza 2 do art. 204 k.h.
36
Na kwestię kolizji rozszerzenia zakazu konkurencji z zasadą swobody działalności gospodarczej zwraca uwagę W. Pyzioł, op.cit., s. 53.
48
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
spółce konkurencyjnej jako wspólnik jawny albo członek władz,
pociąga za sobą określone w k.h. sankcje.
Przepis art. 111 k.h. przewiduje sankcje grożące wspólnikom
spółki jawnej, a w związku z art. 144 k.h. również spółki komandytowej, naruszającym zakaz konkurencji sensu largo. Sankcje
wymienione przez przepis tego artykułu mogą zostać zastosowane
wobec wspólnika, który postępuje w sposób niezgodny zarówno z
normą art. 110 § 1 k.h., jak i art. 110 § 2 k.k. , a więc naruszającego
szeroko rozumiany obowiązek lojalności wobec spółki i pozostałych wspólników, a także łamiącego ściśle ujęty zakaz konkurencji. Według przepisów tego artykułu, w razie takiego postępowania
wspólnika, każdy z pozostałych wspólników może żądać wydania
spółce korzyści osiągniętych przez wspólnika przekraczającego
zakaz, a także odszkodowania. Należy przyjąć, że z roszczeniami
tymi może wystąpić również spółka, gdyż ma ona zdolność sądową 3 7 . Jeżeli z powyższymi roszczeniami występuje wspólnik pozbawiony prawa do reprezentowania spółki, musi on występować
w procesie we własnym imieniu, ale żądać świadczeń na rzecz
spółki 38 . Żądanie wydania spółce korzyści, jakie wspólnik osiągnął, sprowadza się do żądania wydania równowartości zysku, jaki
otrzymał wspólnik na skutek swej działalności sprzecznej z zakazem
konkurencji, tj. zysku z tytułu prowadzenia działalności konkurencyjnej, prowizji od zawieranych umów, wynagrodzenia otrzymanego
w związku z pełnieniem funkcji członka zarządu lub organu nadzoru
w spółce konkurencyj nej bądź otrzymanego za czynności dokonywane w charakterze pełnomocnika lub prokurenta. Bez znaczenia jest
przy tym, czy wspólnik jest jeszcze w posiadaniu tych korzyści, czy też
nie. Ponadto, można żądać od wspólnika odszkodowania, którego
wysokość może zostać ustalona w umowie spółki. Jeżeli umowa nie
określiła wysokości kary umownej (art. 483 k.c.), wówczas wspólnik
obowiązany jest do naprawienia szkody wyrządzonej w następstwie
złamania zakazu konkurencji (art. 415 i nast. k.c.). Również w
37
Tak M. Allerhand, op.cit., t. I, s. 169, teza 2 do art. 111 k.h. Uprawnienie do
wystąpienia z roszczeniami z art. 111 § 1 k.h. przyznąje spółce również S. Janczewski, Spółka ..., op.cit., s. 18.
38
M. Allerhand, op.cit., s. 169, teza 1 do art. 111 k.h.
49
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1993 r.
przypadku określenia wysokości kary umownej, można w umowie
postanowić, że spółce należy się odszkodowanie w pełnej wysokości, nawet przenoszącej wysokość kary umownej (art. 484 § 1 zd. 2).
Roszczenia o wydanie korzyści i o naprawienie szkody mogą być
zgłoszone alternatywnie lub łącznie.
Oprócz wymienionych wyżej roszczeń, wspólnicy mogą żądać
zaniechania działalności łamiącej zakaz konkurencji. Roszczenie
to jest uzasadnione szczególnie w takich sytuacjach, gdy wspólnik
prowadzi indywidualnie konkurencyjną działalność gospodarczą,
przystąpił do konkurencyjnej spółki w charakterze wspólnika,
pełni funkcję członka władz spółki konkurencyjnej, a więc zawsze
wówczas, gdy działalność polegająca na przekroczeniu zakazu
konkurencji ma charakter trwały 39 . Natomiast nie jest dopuszczalne wystąpienie z żądaniami uznania dokonanych przez wspólnika czynności za zdziałane na rzecz spółki 40 . Transakcje zawarte
wbrew zakazowi konkurencji przez wspólnika są ważne i skuteczne między stronami i w stosunku do spółki.
Roszczenia o odszkodowanie oraz o zwrot korzyści przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od dnia, w którym wszyscy
pozostali wspólnicy - zarówno mający prawo reprezentowania i
prowadzenia spraw spółki, jak i pozbawieni tych uprawnień dowiedzieli się o przekroczeniu zakazu, nie później jednak niż z
upływem trzech lat od chwili naruszenia zakazu konkurencji. W
przypadku kilkakrotnego przekroczenia zakazu powstają odrębne
roszczenia, dla których termin przedawnienia biegnie oddzielnie.
Przekroczenie przez wspólnika w spółce osobowej zakazu
konkurencji może stanowić również przyczynę wystąpienia przez
wspólników do sądu z powództwem o rozwiązanie spółki (art. 118
§ 1 k.h. oraz art. 118 § 1 w zw. z art. 144 k.h.), a także o ustąpienie
wspólnika (art. 118 § 2 k.h.). Jednakże samo naruszenie zakazu
nie stanowi zawsze podstawy do rozwiązania spółki czy ustąpienia
39
40
Ibidem.
Ibidem, s. 169 - 170, teza 7 do art. 111 k.h.; por. też Z. Fenichel, op.cit., s. 123,
teza 4 do art. 111 k.h.
50
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
wspólnika, lecz dopiero wówczas, gdy w konkretnej sytuacji takie
zachowanie wspólnika jest ważnym powodem uzasadniającym
rozwiązanie spółki czy orzeczenie o ustąpieniu wspólnika ze spółki. W każdy przypadku o tym, czy zachodzi taki właśnie ważny
powód, rozstrzyga sąd na podstawie całokształtu okoliczności
sprawy. Ponadto, konsekwencją naruszenia zakazu konkurencji
przez wspólnika prowadzącego sprawy spółki, może być odebranie
mu tego prawa w drodze uchwały wspólników (art. 94 § 1 k.h.) lub
orzeczenia sądu (art. 101 k.h.).
W stosunku do likwidatora spółki osobowej, który przekroczy
obowiązujący go zakaz konkurencji, spółka lub wspólnicy mogą
wystąpić z roszczeniami określonymi w art. 111 § 1 k.h. Ponadto,
likwidatora takiego można odwołać za jednomyślną zgodą wspólników (art. 127 k.h.). Również - o ile naruszenie zakazu konkurencji
stanowi ważny powód - sąd rejestrowy na wniosek wspólnika lub
osoby zainteresowanej może odwołać likwidatora (art. 128 § 1 k.h.).
Analogicznie regulacja, na podstawie art. 144 k.h., obowiązuje w
stosunku do likwidatorów spółki komandytowej.
Natomiast w odniesieniu do spółek kapitałowych przepisy
k.h., dotyczące zakazu konkurencji (art. art. 204, 375 k.h.), nie
określają wprost, jakie sankcje grożą za jego naruszenie. W związku z powyższym, członek zarządu spółki z o.o. i akcyjnej, który
przekroczył zakaz konkurencji, obowiązanyjest przede wszystkim
do naprawienia spółce szkody wyrządzonej przez takie działanie
(art. art. 292, 474 k.h.). Spółka może również wystąpić z roszczeniami z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i nast. k.c.)
oraz żądać zaniechania zajmowania się działalnością konkurencyjną 41 . Ponadto, członek zarządu może zostać z tego powodu
odwołany przez uprawniony do tego podmiot (art. 197 § 1, art. 368
k.h.), a jeżeli umowa spółki z o.o. ograniczyła możliwość odwołania
członka zarządu tylko do ważnych powodów, należy traktować
naruszenie zakazu konkurencji za ważny powód uzasadniający
odwołanie (art. 197 § 2 k.h.). Naruszenie zakazu konkurencji
stanowi również przyczynę uzasadniającą zawieszenie w czynno-
41
Tak M. Jakubek, R. Skubisz, op.cit., s. 45 - 46.
51
REJENT Nr 12 - grudzień 1993 r.
ściach członka zarządu przez radę nadzorczą w spółce akcyjnej
(art. 383 k.h.), natomiast w spółce z o.o., o ile taka kompetencja
została radzie przyznana w umowie spółki (art. 213 k.h.). W
stosunku do członka rady nadzorczej spółki akcyjnej, objętego
zakazem konkurencji na podstawie art. 386 § 4 k.h., można żądać
naprawienia szkody wyrządzonej spółce przez działanie naruszające ten zakaz (art. 474 k.h.), jak również uzasadnione jest w takiej
sytuacji odwołanie delegacji do wykonywania indywidualnego
nadzoru. Ponadto, spółce przysługuje roszczenie o zaniechanie.
Roszczenia o naprawienie szkody przedawniają się z upływem lat
pięciu od dnia, kiedy spółka dowiedziała się o szkodzie i o osobie
zobowiązanej do jej naprawienia, nie później jednak niż z upływem
lat dziesięciu od dnia popełnienia czynu, z którego szkoda wynikła
(art. 296 § 1 - 3, art. 479 § 1 - 3 k.h. w zw. z art. 118 k.c.)42. O
momencie dowiedzenia się o szkodzie i osobie, która ją wyrządziła,
decyduje fakt powzięcia powyższych wiadomości przez organy
spółki 43 .
Można również wyrazić pogląd, zgodnie z którym osoba, która
naruszyła zakaz konkurencji w spółce z o.o. lub akcyjnej, obowiązana jest - w związku z analogicznym zastosowaniem przepisu
art. 111 § 1 k.h.-do zwrotu spółce korzyści uzyskanych przy okazji
naruszenia, zaś roszczenie to ulega przedawnieniu zgodnie z dyspozycją przepisu art. 111 § 2 k.h., tj. z upływem sześciu miesięcy
od dnia powzięcia przez spółkę wiadomości o przekroczonym zakazie, w każdym razie zaś z upływem trzech lat od dnia popełnienia czynu łamiącego zakaz 44 . Wydaje się jednak, że pogląd taki
42
Tak J. Namitkiewicz, Kodeks ..., op.cit., t. III, s. 141, teza 4 do art. 204 k.h. oraz
T. Dziurzyński, op.cit., s. 325 - 326.
43
Wg T. Dziurzyńskiego, op.cit., s. 325, teza 2 do art. 296 k.h., decyduje powzięcie
wiadomości o szkodzie przez zarząd, zaś jeśli zarząd jest odpowiedzialny za szkodę
- przez radę nadzorczą, a jeśli brak rady nadzorczej lub odpowiada ona razem z
zarządem - przez zgromadzenie wspólników; podobne stanowisko zajmuje J.
Namitkiewicz,Kodeks ...,op.cit., t. III, s. 352, teza 2 do art. 296 k.h.; natomiast M.
Allerhand,op.cit., t. II, s. 162, teza 3 do art. 296 k.h., uważa, że decyduje moment,
w którym fakt wyrządzenia szkody staje się wiadomym na zgromadzeniu wspólników.
44
Tak M. Allerhand, op.cit., t. II, s. 56, teza 4 do art. 204 k.h.
52
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
nie ma wystarczającego uzasadnienia normatywnego, gdyż brak
jest przepisu odsyłającego do stosowania w odniesieniu do przekroczenia zakazu konkurencji w spółkach kapitałowych przepisów
regulujących te kwestie w stosunku do spółek osobowych.
Likwidatorzy w spółkach kapitałowych, którzy naruszyli zakaz konkurencji, obowiązani są do naprawienia szkody (art. 292 i
art. 474 k.h.), a poza tym mogą oni zostać z tego powodu odwołani
na mocy uchwały wspólników (art. 266 § 2 k.h.) lub orzeczenia
sądu wydanego z inicjatywy osób zainteresowanych, o ile sąd uzna
naruszenie zakazu konkurencji przez likwidatora za ważny powód
uzasadniający jego odwołanie (art. 266 § 4, art. 447 § 4 k.h.).
Ponadto, możliwe jest określenie sankcji grożących osobom naruszającym zakaz konkurencji w umowie spółki (statucie) lub w
umowach zawieranych przez spółkę z osobami, na które nałożony
jest obowiązek przestrzegania tego zakazu. W takiej sytuacji dopuszczalne jest zobowiązanie tych osób do zwrotu osiągniętych korzyści,
zapłaty kary umownej bądź też nałożenia na nie innych obowiązków,
o ile jest to zgodne z obowiązującymi przepisami prawa.
Przedstawiona wyżej problematyka ograniczona została do
zagadnień związanych z zakazem konkurencji, ustanowionym
przepisami kodeksu handlowego. Jednakże tego typu ograniczenia konkurencyjności zostały wprowadzone również przez inne
ustawy 45 . Wśród nich należy przede wszystkim wymienić ustawę z
dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej46, której rozdział
4a (art. 25a - 25d) reguluje w sposób ogólny i stosunkowo rozbudowany powszechny zakaz konkurencji, czyli odnoszący się do wszystkich podmiotów gospodarczych. Stosunek norm zawartych w
przepisach tejże ustawy, dotyczących zakazu konkurencji do norm
zawartych w innych ustawach, określa art. 25d ustawy, stanowiący,
iż postanowienia art. 25a - 25c (regulujących problematykę zakazu
konkurencji) nie naruszają zakazu konkurencji przewidzianego w
przepisach szczególnych (np. w kodeksie handlowym). Tym samym
relacja pomiędzy normami dotyczącymi zakazu konkurencji zawarty-
45 n
Por. szerzej na ten temat M. Jakubek, R. Skubisz, op.cit., s. 42 - 45.
46
Patrz przypis 16.
53
R E J E N T Nr 12 - grudzień 1993 r.
mi w ustawie oraz w kodeksie handlowym została ustalona jako
stosunek norm legis generalis do norm legis specialis.
Również ustawa z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu
praktykom monopolistycznym47 zawiera postanowienia nakładające na pewne wymienione w niej osoby obowiązek przestrzegania zakazu konkurencji (art. 4 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 6),
traktując łączenie określonych funkcji w różnych podmiotach przy spełnieniu dodatkowych warunków określonych przez ustawę - jako praktykę monopolistyczną. Przepisy te mają na celu
ochronę rynku przed zmonopolizowaniem, a nie ochronę interesów konkretnego podmiotu, którego „funkcjonariusz" zajmuje
oznaczone stanowisko lub uczestniczy w podmiocie konkurencyjnym przed działaniami tegoż konkurenta, wykorzystującymi
fakt połączenia przez jedną osobę stanowisk lub udziału w obu
tych podmiotach.
Ponadto, ograniczenie łączenia oznaczonych funkcji wynika
również z przepisów ustawy z dnia 5 czerwca 1992 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne48, zwanej „ustawą antykorupcyjną" (art.
1 - 4). Ze względu na doniosłe znaczenie postanowień zawartych
w przepisach tej ustawy oraz brak jednolitej ich interpretacji,
Trybunał Konstytucyjny dokonał w uchwale z dnia 2 czerwca
1993 r. powszechnie obowiązującej wykładni kilku istotnych
sformułowań tej ustawy 49 .
Także art. 42 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych 50 zawiera zakaz pozostawania przez
osoby zajmujące oznaczone stanowiska w przedsiębiorstwie państwowym w określonych stosunkach prawnych z podmiotami
gospodarczymi tworzonymi przez to przedsiębiorstwo lub uczestniczenia w tych podmiotach.
47
Tekst jednolity - Dz.U. z 1991 r. Nr 89, poz. 403.
Dz.U. z 1992 r. Nr 56, poz. 274.
48
49
Dz.U. z 1993 r. Nr 50, poz. 233.
50
Tekst jednolity - Dz.U. z 1991 r. Nr 18, poz. 80 z późn. zm.
54
Zakaz konkurencji w świetle przepisów kodeksu handlowego
Zakazy wprowadzone przez powołane przepisy wskazanych
wyżej ustaw mają szerszy zakres aniżeli zakaz konkurencji uregulowany przepisami kodeksu handlowego, większe jest również
ich praktyczne znaczenie. Pozostaje jednakże otwartą kwestią
określenie wzajemnych relacji pomiędzy wszystkimi wyżej wymienionymi przepisami.
55