Prawo - jego cechy i zasady

ZAGADNIENIA OGÓLNOPRAWNE
Prawo - jego cechy i zasady
Prawo to tylko jeden z wielu systemów normatywnych, które wskazują ludziom, jak mają postępować. Z
ważniejszych systemów normatywnych warto wymienić:
- system norm moralnych
- system religijnych norm postępowania (w chrześcijaństwie np. Dekalog)
- system norm obyczajowych
- system norm organizacyjnych
- system norm prawnych
system normatywny
sankcje
religia
potępienie
moralność
wyrzuty sumienia
obyczajowość
ostracyzm, wykluczenie
organizacja
kary porządkowe, wykluczenie
prawo
sankcje przymusu państwowego
Prawo stanowi zespół norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja jest
zabezpieczona możliwością użycia przymusu.
Cechy prawa:
— jest stanowione (lub tylko uznawane) przez organy władzy państwowej,
— istnieje specjalny tryb jego stanowienie czy uznawania,
— obowiązuje ono wszystkich ludzi na terytorium danego państwa,
— jego przestrzeganie zapewniają sankcje przymusu (jest to jedyny legalny przymus, jaki ludzie mogą stosować
wobec innych),
— sankcje są stosowane tylko przez właściwe organy państwowe.
O sprawiedliwym prawie można mówić tylko wtedy, gdy spotyka się ono z akceptacją przez społeczeństwo.
Zarazem władza jest wtedy przez ludzi akceptowana – inaczej mówiąc ma ona legitymację do rządzenia.
Funkcje prawa:
1) stabilizująca — utrwala zastany układ stosunków społecznych
2) dynamizująca — poprzez wprowadzanie nowych uregulowań i instytucji prawnych odpowiadających
potrzebom społecznym w danym czasie może sprzyjać przeobrażeniom społecznym i cywilizacyjnym
3) ochronna — wyznacza pewien system wartości, którego zarazem strzeże i służy jego realizacji
a) gwarancyjna — zabezpieczanie rozmaitych praw jednostek
b) opiekuńcza — ochrona interesów podmiotów słabych społecznie
c) rozdzielcza — wyrównywanie nierówności w rozdziale dóbr i ciężarów
d) kontrolna — ograniczanie samowoli w postępowaniach władzy i administracji
e) rozjemcza (rozstrzyganie konfliktów, sporów
4) organizacyjna — wyznaczanie pewnych form życia zbiorowego oraz struktur społecznych np. wyznaczanie
sposobów dochodzenia swoich praw np. przed sądami (tutaj także regulacja zachowań ludzkich)
5) represyjna — wymierzanie kar oraz przeprowadzanie egzekucji obowiązków nałożonych na podmioty
prawne (niekiedy w drodze użycia siły)
6) wychowawcza — wywieranie wpływu na ludzi przykładami właściwego stosowania prawa czy jego
przestrzegania
a) prewencyjna — zapobieganie czynom nagannym, profilaktyka
b) resocjalizacyjna — resocjalizacja osób ukaranych, przywracanie ich do życia społecznego
Tworzone przez ludzi prawo (prawo stanowione) określa się często mianem prawa pozytywnego. Koncepcja
prawa naturalnego natomiast zakłada, że ludzie nie mogą w sposób dowolny układać przez prawo stosunków
społecznych. Idealnym prawem jest zatem pewien kształt relacji społecznych, który da się odkryć wsłuchując się
w głos Boga, naturę ludzką (wyznacznikiem takiego prawa winna być godność człowieka). W praktyce można
zwykle wskazać wiele norm prawnych stanowionych (należących do prawa pozytywnego) niezgodnych z
prawem naturalnym.
Język prawny to język tekstów prawnych.
Język prawniczy natomiast to język stosowany do opisu norm prawnych, język mówienia o przepisach i
normach, język mówienia o prawie.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym – ogół norm prawnych w danym państwie.
Prawo w znaczeniu podmiotowym – uprawnienia lub ich zespoły.
Normy prawne
Norma prawna (wypowiedź normatywna) to specyficzna norma postępowania. Jest to norma
postępowania uznana za wiążącą prawnie ze względu na należycie wydane przepisy prawne lub
inne fakty prawotwórcze. Przepisy prawne to jednostki redakcyjne tekstów aktów normatywnych.
Każda norma ma swoją wewnętrzną strukturę. Mówi się tu o budowie normy prawnej. W nauce
polskiej tradycyjnie wyróżnia się:
 hipotezę — określa ona warunki, w jakich ma być realizowana dyspozycja normy; dotyczy zatem
okoliczności stosowania normy i adresata, do którego jest skierowana;
 dyspozycję — jest to rdzeń normy, określający uprawnienia i obowiązki podmiotów prawa, do
których kieruje się normę (z reguły używa się tu słów może, jest uprawiony, powinien, należy,
winien, jest obowiązany, podlega, wolno);
 sankcję — element normy zawierający zagrożenie ujemnymi następstwami w postaci
zastosowania przymusu państwowego w razie zachowania się podmiotu niezgodnie z dyspozycją.
Norma nie musi zawierać normy. Jest to wtedy tzw. norma niedoskonała.
Wyróżniamy trzy rodzaje norm prawnych
1) represyjna — wszelkie sankcje prawa karnego jak pozbawienie wolności czy grzywna,
2) restytucyjno-egzekucyjna — bardziej po polsku można by rzec: odszkodowawczo-wymuszeniowa;
dotyczy obowiązku naprawienia szkody czy przynajmniej uniemożliwieniu dalszego jej
wyrządzania; polega np. na obowiązku wydania rzeczy właścicielowi, obowiązku naprawienia
zniszczonej rzeczy czy konieczności pieniężnego zadośćuczynienia bądź odszkodowania;
3) nieważność aktu prawnego, np. unieważnienie małżeństwa.
Ze względu na sposób obowiązywania normy można podzielić na:
1) imperatywne — normy bezwzględnie obowiązujące; taki typ norm nie pozwala nikomu, kto jest
im poddany zmienić w najmniejszym stopniu ich treści; są one charakterystyczne dla prawa
konstytucyjnego czy karnego;
2) semiimperatywne — normy jednostronnie bezwzględnie obowiązujące; pozwalają one zmienić
ich treść w jedną tylko stronę: w kierunku polepszenia sytuacji podmiotu słabszego w danej
sytuacji; mamy z tym do czynienia w prawie pracy (można jedynie zwiększyć uprawnienia
pracownika);
3) dyspozytywne — normy względnie obowiązujące; stanowią one raczej wzorzec dla danych relacji
prawnych, a obowiązują wtedy, gdy strony nie umówiły się inaczej; z niewielkimi zastrzeżeniami
przykładem jest tu prawo zobowiązaniowe.
Ze względu na treść dyspozycji normy można podzielić na:
1) nakazujące,
2) zakazujące,
3) upoważniające.
Podmioty prawa
Podmioty uczestniczące w stosunku prawnym to inaczej podmioty prawa. Mają one różne
możliwości działania, mogą być jednostkami lub działać jako grupa.
PODMIOTY PRAWA
jednostki organizacyjne
osoby prawne
osoby fizyczne
1) nie mające
zdolności do
czynności prawnej
2) mające
ograniczoną
zdolność do
czynności
prawnych
3) mające pełną
zdolność do
czynności prawnej
grupa osób lub środków materialnych
trwale połączonych w celu realizacji
określonych zadań, wyposażona w
osobowość prawną, tj. zdolność
nabywania praw i zaciągania
zobowiązań
1) korporacje
(osoby prawne typu zrzeszeniowego –
dominuje element osobowy)
2) zakłady
(osoby prawne typu fundacyjnego –
dominuje element majątkowy)
nie mające
osobowości prawnej
organy władzy
1) jednoosobowe
w tym tzw. ułomne
2) kolektywne
osoby prawne
(jednostki nie mające
osobowości prawnej,
ale traktowane w
prawie jakby ją
miały)
Zdolność prawna — możność bycia podmiotem praw i obowiązków; ma ją każdy podmiot
uczestniczący w obrocie prawnym.
Zdolność do czynności prawnych — możność kształtowania swoich praw i obowiązków w drodze
czynności prawnych.
Zdolność sądowa — możność reprezentowania swoich praw w sądzie.
Zdolność prawną ma każda osoba fizyczna (nawet przed urodzeniem) do śmierci.
Zdolności do czynności prawnych nie ma natomiast w świetle prawa polskiego żaden człowiek przed
ukończeniem 13 roku życia. Nie może on np. niczego kupować, a jakakolwiek czynność
prawna przez niego przedsięwzięta będzie uznana za nieważną. Istnieje od tego pewien
wyjątek — zgodnie z art. 14 ust. kc „gdy osoba niezdolna do czynności prawnych zawarła
umowę należącą do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia
codziennego, umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą
rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych”.
Zdolność do czynności prawnych ograniczoną mają ludzie od ukończenia 13 roku życia do uzyskania
pełnoletności. W zasadzie nadal nie mogą oni dokonywać czynności prawnych, chyba że
chodzi to o umowę zawieraną w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Jednakże
są pewne sytuacje, w których dokonana przez nich czynność prawna o większym znaczeniu
ekonomicznym czy społecznym będzie ważna, a mianowicie:
1) do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ograniczona w zdolności do
czynności prawnych zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem,
potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela ustawowego;
2) ważność umowy, która została zawarta przez osobę ograniczoną w zdolności do
czynności prawnych bez wymaganej zgody przedstawiciela ustawowego, zależy
od potwierdzenia umowy przez tego przedstawiciela;
3) osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić
umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych;
4) jeżeli osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych dokonała sama
jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody
przedstawiciela ustawowego, czynność jest nieważna;
5) osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody
przedstawiciela ustawowego rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd
opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi;
6) jeżeli przedstawiciel ustawowy osoby ograniczonej w zdolności do czynności
prawnych oddał jej określone przedmioty majątkowe do swobodnego użytku,
osoba ta uzyskuje pełną zdolność w zakresie czynności prawnych, które tych
przedmiotów dotyczą (pod warunkiem, że są to czynności prawne, do których
dokonania wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego).
Zdolność do czynności prawnych pełną mają osoby pełnoletnie. Pełnoletnim jest w prawie polskim
każdy, kto ukończył 18 lat lub każda dziewczyna, która po ukończeniu 16 roku życia uzyskała
zgodę na zamążpójście i czynności tej dokonała (nie traci ona pełnoletności mimo rozwodu
lub unieważnienia małżeństwa przed jej 18 rokiem życia).
Przesłanką do braku pełnej zdolności do czynności prawnej może być poza wiekiem także
ubezwłasnowolnienie człowieka. Jest to pozbawienie osoby fizycznej zdolności do czynności
prawnych lub ograniczenie tejże przez sąd i poddanie owej osoby pieczy prawnej
wykonywanej przez jej przedstawiciela ustawowego.
Ubezwłasnowolnienie zachodzi wtedy, gdy istnieją okoliczności przemawiające za tym, że dany
człowiek z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju
zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, może nie być zdolny do
prowadzenia swych spraw (ubezwłasnowolnienie całkowite) lub potrzebna mu jest pomoc i
kontrola w prowadzeniu jego spraw (ubezwłasnowolnienie częściowe).
W przypadku braku zdolności do czynności prawnych (w tym ubezwłasnowolnienia całkowitego)
ustanawia się dla danej osoby opiekuna, zaś w razie ograniczonej zdolności do czynności
prawnych (w tym ubezwłasnowolnienia częściowego) — kuratora.
Przedstawiciel ustawowy to osoba reprezentująca z mocy prawa (rodzice) lub na mocy orzeczenia
sądowego (kurator lub opiekun) osobę nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnej.
Kurator bądź opiekun mogą być ustanowieni dla dziecka, jeśli nie ma ono rodziców, albo gdy
nie wywiązują się oni ze swych obowiązków rodzicielskich w sposób właściwy.
Osoba prawna to grupa osób lub środków materialnych trwale zespolona w celu realizacji
określonych zadań w postaci jednostki organizacyjnej, wyposażonej w osobowość prawną.
Osoby prawne zawsze mają pełną zdolność do czynności prawnych. Czynności tych dokonują przez
swoje organy w sposób przewidziany w prawie i w zgodnym z regulacjami prawnymi statucie.
Według art. 33 kc osobami prawnymi są Skarb Państwa oraz te jednostki organizacyjne, którym
przepisy prawne przyznają wyraźnie osobowość prawną.
Sposoby powstania osoby prawnej:
1) akt organu państwa — ustawa, rozporządzenie lub akt erekcyjny (forma decyzji administracyjnej);
2) sposób normatywny — prawo określa przesłanki, po spełnieniu których jednostka organizacyjna
staje się osobą prawną; występuje tu kontrola państwa w postaci rejestru, do którego wpis jest
często niezbędny do zaistnienia tejże osoby;
3) sposób koncesyjno-zezwoleniowy — nie wystarcza tu porozumienie założycieli tworzące
jednostkę organizacyjną ani spełnienie określonych przesłanek, wymaga się tu jeszcze zgody
organu państwowego bądź samorządowego, którego decyzja może mieć niekiedy charakter dość
arbitralny.
Stosunek prawny
Stosunki społeczne, które znajdują swoje oparcie w normach prawnych zwiemy stosunkami
prawnymi. Zatem normy prawne w sposób pozytywny (co należy czynić) lub negatywny (czego
czynić nie wolno) wyznaczają wzorce zachowań dla uczestników stosunku prawnego.
Przedmiotem stosunku prawnego jest zachowanie się ludzi, które polega na określonej formie
współdziałania, odpowiadającej wzorowi ustalonemu w wypowiedzi normatywnej, i przez nią
wyznaczanej. Winno ono mieć charakter powtarzalny. Każdy pełni w ramach stosunku pewną rolę —
czegoś może oczekiwać, czegoś żądać, do czegoś być zmuszonym. Można zachowywać się czynnie
(działać) lub biernie (zaniechać swoich działań lub znosić działania innych).
W ramach przedmiotu stosunku prawnego mamy do czynienia z jego treścią. Treść stosunku
prawnego to ogół cech podmiotów prawa, które decydują o zajmowanych przez te podmioty rolach
w stosunku prawnym. Przede wszystkim trzeba powiedzieć, że w stosunku prawnym istnieje zawsze
określona zależność:
UPRAWNIONY — ZOBOWIĄZANY
Mamy zatem do czynienia z podmiotem, któremu służy jakieś uprawnienie, oraz z podmiotem, który
ma pewne obowiązki.
Uprawnienie to możność domagania się od podmiotów zobowiązanych określonego zachowania się.
Obowiązek natomiast to nakazany lub zakazany sposób zachowania się, które może zostać
wymuszone na drodze działań prawnych (polubownie lub przy pomocy organów państwowych;
rzadko można zastosować samopomoc).
Uprawniony ma dużą swobodę. Może przecież zrealizować swoje uprawnienie w dowolnej chwili (z
zastrzeżeniami), może też dać sobie spokój. Nie może jednak korzystać ze swego uprawnienia
naruszając uprawnienia innych albo łamiąc przepisy prawa!
Zobowiązany za to znajduje się w innym położeniu — on musi wypełniać żądania uprawnionego w
zasadzie w sposób i w czasie oznaczonym przez owego uprawnionego, chyba że normy prawne
regulują daną sytuację inaczej. Dodatkowo jeśli zobowiązany nie dostosuje się do żądania, mogą go
spotkać represje pogarszające jeszcze jego położenie.
Żądanie uprawnionego nazywamy roszczeniem. Można z nim wystąpić do zobowiązanego dopiero z
chwilą, gdy świadczenie jest wymagalne – czyli gdy np. miał on oddać sumę pożyczoną.
Wiązkę uprawnień tworzącą pewną określoną całość nazywamy prawem podmiotowym. Jako
przykład niech posłuży prawo własności, w ramach którego można na przykład wyróżnić uprawnienie
do posiadania rzeczy, korzystania z niej, pobierania z niej pożytków, wreszcie uprawnienie do jej
zniszczenia.
Prawa podmiotowe dzieli się na dwie kategorie:
1)
bezwzględne — gdy jest ono skuteczne wobec wszystkich innych uczestników obrotu
prawnego (np. prawo własności, prawo do życia, do swobody wypowiedzi, do tajemnicy
korespondencji);
2)
względne — gdy jest ono skuteczne jedynie wobec określonych podmiotów, z
którymi wchodzi się w określone relacje prawne (np. nasze prawo do naprawienia szkody
przez osobę, która nas obraziła czy nam coś zniszczyła, prawo do pożyczonych przez nas
pieniędzy).
Każda okoliczność mająca wpływ na stosunek prawny (tworząca, zmieniająca lub znosząca go)
nazywana bywa faktem prawnym. Mogą one być niezależne lub zależne od woli człowieka. Śmierć,
urodzenie się człowieka, zgubienie przez niego rzeczy mają charakter niezależny. Nazywa się je
czasami zdarzeniami, choć trzeba mieć świadomość, iż termin ten używany jest czasami zamiennie z
pojęciem faktów prawnych.
Fakty prawne zależne od woli człowieka (zachowania) dzieli się na:
1) czyny — jeśli głównym zamysłem podmiotu nie jest skutek prawny, który jednakże
ujawnia się, bo tak mówi prawo,
2) czynności konwencjonalne (akty prawne) — jeśli podmioty mają świadomość, że normy
prawne wiążą z określonym zachowaniem skutek prawny i dążą do jego wywołania.
Czyny rozróżnia się zabronione i dozwolone (legalne). Przykładem pierwszych może być zabicie
człowieka (skutkiem sankcja karna), wjechanie w płot sąsiada (skutkiem obowiązek naprawienia
szkody), zaniechanie zapłaty podatku (skutkiem egzekucja tegoż podatku wraz z odsetkami karnymi).
Przykładem czynu legalnego może być napisanie powieści (skutkiem prawnym jest ochrona autora
przed innymi, którzy mogliby chcieć np. podszyć się pod twórcę lub korzystać z utworu bezpłatnie,
choć autor nie wyraził na to zgody) lub znalezieniem (skutkiem jest w razie dochowania określonych
starań możliwość domagania się 10 % znaleźnego; uwaga! niedochowanie np. konieczności
poszukiwania właściciela jest czynem zabronionym i zwie się przywłaszczeniem rzeczy — jest
karane).
Czynności konwencjonalne są dlatego konwencjonalne (umowne), że gdyby nie brak owej
konwencji (pewnego umówienia się co do natury danych zachowań) miałyby one zupełnie inny
wymiar. Bez odpowiednich ustaleń głosowanie to w warunkach polskich po prostu wrzucenie jakiejś
tam kartki do jakiegoś tam pudełka (w tym przypadku zwanego urną). Czynności konwencjonalne
prawnie doniosłe nazywamy też aktami prawnymi.
Znamy dwa rodzaje czynności konwencjonalnych:
1) akty organów władzy i administracji publicznej (w tym decyzje administracyjne czy
orzeczenia sądowe), które są dokonywane przez podmioty dysponujące określoną władzą
(mówi się o też takich aktach, że są to akty stosowania prawa) oraz
2) czynności prawne, dokonywane przez podmioty sobie równorzędne (czynności
jednostronne jak wystawienie weksla czy napisanie testamentu albo dwustronne czyli
umowy).
FAKTY PRAW NE
z d a r z e n ia
z a c h o w a n ia
czyny
c z y n n o ś c i k o n w e n c jo n a ln e (a k ty )
c z yn y
czynności
le g a lne
p ra w n e
c z yn y
a k ty
n ie leg a lne
o rg a n ó w w ła d z y i a d m in is tra c ji
Źródła prawa w Polsce
Prawo stanowione to ogół zespołów norm, które:
1) tworzone są w danym systemie prawnym w ściśle określony prawem sposób,
2) mają charakter:
a) ogólny (czyli mają bliżej niesprecyzowaną liczbę adresatów),
b) abstrakcyjny (czyli nakazują zachować się w rodzajowo określony sposób, tj. ilekroć zajdą
okoliczności danego rodzaju).
Te zespoły norm to normatywne akty prawne, w skrócie akty normatywne. Dokładniej mówi się, że
akty normatywne to władcze wypowiedzenia woli organu władzy (państwowego lub samorządowego)
wydane z zachowaniem przepisanego trybu i skierowane do adresatów oznaczonych generalnie. W
skrócie powiedzieć można więc, że prawo stanowione to ogół aktów normatywnych obowiązujących
w danym systemie prawnym.
W prawie ważną rolę odgrywają też normy pozaprawne, choć korzystanie z nich wymaga pewnej
intuicji i rozeznania w ogólnym kształcie systemów normatywnych danej kultury społecznej.
Odwołania do reguł pozaprawnych służą uelastycznieniu prawa, mają zapobiegać przed zbyt ścisłym
przestrzeganiem prawa, podczas którego łatwo można zapomnieć o tym, że do stosowania prawa
potrzebna jest pewna doza wyobraźni.
Najważniejszym aktem normatywnym w Polsce jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r.
Jest to tzw. ustawa zasadnicza, akt o największej mocy prawnej. Jak mówi art. 8 Konstytucji, jest ona
najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej, a jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że
Konstytucja stanowi inaczej.
Mniejszą moc mają umowy międzynarodowe ratyfikowane (czyli uznane) ustawą. Tylko niektóre
typy takich umów wymagają do przyswojenia ich przez polski porządek prawny drogi ustawowej.
Zgodnie z art. 89 Konstytucji są to umowy dotyczące:
1) pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2) wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3) członkostwa Rzeczypospolitej Polskiej w organizacji międzynarodowej,
4) znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5) spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.
Najistotniejsze dla nas w życiu codziennym są ustawy, akty normatywne zawierające normy o
charakterze abstrakcyjnym i generalnym, które uchwalane są wyłącznie przez parlament. Powinno być
tak, że dana ustawa reguluje w sposób w miarę zamknięty pewien zakres spraw w ich podstawowych ramach.
Kwestie nazbyt szczegółowe każda ustawa w sposób wyraźny przekazuje do regulacji aktom
wykonawczym (jest to tzw. delegacja ustawowa). Aktami wykonawczymi nie można jednak, nawet
jeśli tak mówi ustawa, wkraczać w tzw. materię ustawową, czyli ograniczanie jednostek i zbiorowości
w ich prawach oraz praw im przyznawanie, nakładanie na nie obowiązków, kwestie ustrojowe i
zasady funkcjonowania aparatu władzy, zręby systemu finansowo-gospodarczego. Dlatego na
przykład niemożliwe jest nałożenie jakiejkolwiek kary w drodze aktu wykonawczego.
Akty wykonawcze dzielą się na dwie kategorie:
1) rozporządzenia, które według art. 92 Konstytucji są wydawane przez organy wskazane w
Konstytucji (czyli Prezydenta RP, Radę Ministrów, Prezesa RM, ministra kierującego działem
administracji rządowej, przewodniczącego komitetu w składzie RM oraz KRRiTv), na podstawie
szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania; upoważnienie powinno
określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania
oraz wytyczne dotyczące treści aktu;
2) zarządzenia, które według art. 93 ust. 2 Konstytucji są wydawane tylko na podstawie
ustawy, lecz w przeciwieństwie do rozporządzeń nie mogą stanowić podstawy decyzji wobec
obywateli, osób prawnych oraz innych podmiotów.
Wreszcie istnieją tzw. akty prawa miejscowego. Zgodnie z art. 94 Konstytucji organy samorządu
terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień
zawartych w regulacjach ustawowych, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na
obszarze działania tych organów. Są to uchwały sejmików województw, rad powiatów i rad gmin oraz
rozporządzenia porządkowe wojewody. Wyjątkowo zarządy jednostek samorządu terytorialnego mogą
także stanowić prawo — dotyczy to sytuacji nie cierpiących zwłoki, gdy rada czy sejmik nie obraduje.
Aby akt normatywny obowiązywał, musi zostać promulgowany czyli ogłoszony, i to w taki sposób,
by można się było z nim łatwo zapoznać. Wejście w życie prawa (implementacja) nie powinna
następować z chwilą ogłoszenia, ale po pewnym czasie, zwanym vacatio legis – który daje możliwość
zapoznania się z aktem. Wyjątkowo wejście w życie nastąpi z chwilą ogłoszenia, ale tylko jeśli
obywatele mogliby odnieść korzyść.
Stosowanie prawa — zachodzi, gdy podmiot czyni użytek ze swej kompetencji do ustalania
pozytywnych lub negatywnych prawnych konsekwencji faktów w sposób wiążący. Jest to zachowanie
władcze. Przestrzeganie prawa natomiast jest to niewładcze zachowanie się podmiotu zgodnie z
wypowiedzią normatywną. W obu tych sytuacjach zachodzi konkretyzacja i indywidualizacja normy
prawnej.
Stanowienie prawa
normy prawne ogólne
normy prawne abstrakcyjne
bliżej niesprecyzowana liczba adresatów
nakazują zachować się w rodzajowo określony
sposób, tj. ilekroć zajdą okoliczności danego
rodzaju
Stosowanie prawa
normy prawne jednostkowe
normy prawne konkretne
Stosowanie prawa jest procesem składającym się z kilku etapów, dość oczywistych, ale nie zawsze w
pełni uświadamianych.
Stan faktyczny
Decyzja walidacyjna
(ustalenie źródła rekonstrukcji podstawy
normatywnej)
Ustalenie stanu faktycznego zgodnie z
obowiązującymi przepisami postępowania przez
właściwe (kompetentne) organy
Decyzja interpretacyjna
(ustalenie treści norm, które mają być
zastosowane)
Decyzja subsumpcyjna
(konfrontacja ustalonych faktów z wypowiedziami normatywnymi)
Wydanie decyzji stosowania prawa
(np. wyrok sądowy, decyzja administracyjna)
Uzasadnienie decyzji stosowania prawa
Wykonanie decyzji organu stosującego prawo
Ewentualna decyzja o zastosowaniu sankcji wobec podmiotu,
który nie poddał się decyzji organu stosującego prawo
Wykładnia prawa to interpretacja (wyjaśnienie), wytłumaczenie, ustalenie znaczenia zawartej w
przepisie normy.
Ze względu na moc wiążącą wykładni można dokonać następującego podziału:
1) autentyczna — może wiązać wszystkie podmioty w państwie; dokonuje jej organ, który ustanowił
przepis; przykładem wiążącej wykładni autentycznej są definicje legalne, kiedy to ustala się
specyficzne znaczenia pojęć w akcie prawnym;
2) wykładnia praktyczna (operatywna) — dokonywana przez podmioty stosujące prawo, w
szczególności sądy;
3) wykładnia doktrynalna (nieoficjalna) — nie ma charakteru władczego, jej istota polega na tym, że
dokonują jej podmioty nie mające kompetencji wiązania swymi ustaleniami innych podmiotów
(naukowcy specjaliści);
4) „potoczna” — dokonywana przez każdego zastanawiającego się nad przestrzeganiem prawa.
Wykładnia autentyczna i praktyczna ma charakter oficjalny. Wiąże ona podmioty przy rozstrzyganiu
spraw, a każdy kogo ona dotyczy, powinien tej wykładni przestrzegać. W ramach wykładni oficjalnej
wyróżnić można jeszcze inne odmiany. Moc wykładni oficjalnej łączy się z podmiotem, który jej
dokonał, oraz trybem jej dokonania.
Ze względu na sposób dokonywania wykładni (dyrektywy wykładni) można ją podzielić na:
1) językową,
2) systemową,
3) funkcjonalną.
Podział ten ustala zarazem kolejność sięgania po rozmaite reguły wnioskowania.
Zatem w procesie ustalania treści norm na początku trzeba się po prostu zastanowić, czy przepis jest
na tyle jasny, że rozumiemy go w pełni. Jak się powiada: clara non sunt interpretanda — to, co
oczywiste, nie wymaga interpretacji (wykładnia językowa). Jeżeli prawodawca nadał danemu słowu
czy słowom konkretne znaczenie przez tzw. definicję legalną, nie wolno inaczej rozumieć tego słowa
w danym akcie prawnym. W tej sytuacji nie można sięgać po zwykły słownik językowy, choćby
definicja była niezbyt dorzeczna. Znaczenie słownikowe czy też potoczne można zlekceważyć także
wówczas, gdyby wynik wykładni prowadził do rażąco niesprawiedliwych rozstrzygnięć lub
pozostawał w oczywistej sprzeczności z powszechnie odczuwanymi zasadami moralnymi. Ostatnie
dotyka już innych reguł wykładni.
Wykładnia systemowa w ogólności zakłada konieczność wzajemnej spójności wszystkich norm
prawnych. Przede wszystkim normy niższego rzędu winny być zgodne z normami wyższego rzędu, w
szczególności z konstytucyjnymi. Niezwykle istotne w polskim prawie ma znaczenie art. 2
Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym,
urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej” oraz art. 30 tejże: „Przyrodzona i
niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona
nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Nie wolno więc
interpretować przepisów tak, by okazywały się one sprzeczne ze sobą albo by prowadziło to do luk
prawnych. Powinno się raczej odwrotnie, likwidować na drodze interpretacji ewentualne luki.
Wykładnia funkcjonalna dotyczy uwzględniania przy interpretowaniu przepisów szeroko
rozumianego tła społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego (dotyczącego wartości i różnych
ich systemów). Zatem w drodze wykładni należy:
— brać pod uwagę powszechną moralność, zasady słuszności i sprawiedliwości,
— wybierać w miarę możliwości rozwiązanie najbardziej korzystne ekonomicznie,
— brać pod uwagę cel regulacji prawnej (tzw. wykładnia celowościowa, uwzględniająca, jak
to mawiają prawnicy, ratio decidendi),
— działać zgodnie z wolą aktualnego prawodawcy (wykładnia obiektywna),
— zachowywać w miarę możności zgodność z interpretacją podobnych przepisów w innych
krajach (wykładnia prawnoporównawcza).
UWAGA! Przepisy wydane później uchylają te wydane wcześniej. Przepisy rangi wyższej są
ważniejsze niż te rangi niższej. Przepisy regulujące coś szczegółowo są ważniejsze od regulacji
ogólnych.